5 Eskadra Wywiadowcza

Pierwszy personel latający na lotnisku w Hureczku; luty 1919

Samolot Nieuport 24bis por. Juliusza Gilewicza

Inspekcja gen. Gustawa Macewicza na froncie 1920 r. Stoją od lewej: por. obs. Władysław Popiel, ppor. pilot Andrzej Chramiec, ppor. pilot Juliusz Gilewicz, gen. Gustaw Macewicz, ppor. Baranowski, por. pilot Władysław Kalkus, ppor. obs. Tadeusz Jarina

Załoga por. pilot Władysław Kalkus i por. obs. Władysław Popiel

Sztab III dyonu kpt. Stefana Bastyra i 5 eskadra w Rachnach

5 eskadra wywiadowcza - pododdział lotnictwa rozpoznawczego Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

Eskadra została sformowana w 1918 na lotnisku Rakowice w Krakowie jako I eskadra bojowa lotnicza. Wzięła udział w walkach o Śląsk Cieszyński, w wojnie polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej. Po wojnie weszła w skład 3 pułku lotniczego w Poznaniu. W 1925 przemianowana na 31 eskadrę lotniczą.

Formowanie, zmiany organizacyjne i walki

Eskadra sformowana została 7 listopada 1918 na lotnisku Rakowice w Krakowie jako I eskadra bojowa lotnicza^[1][2]. Wykorzystany do organizacji sprzęt pozostawiony przez Austriaków nie przedstawiał wielkiej wartości użytkowej i eskadra miała kłopoty z osiągnięciem pełnej gotowości bojowej. W tym czasie wojska czeskie weszły na Śląsk Cieszyński zajmując obszar dawnego Księstwa Cieszyńskiego aż po Wisłę^[2]. Mimo iż eskadra znajdowała się w trakcie organizacji, część załóg została skierowana na Front Cieszyński dla wsparcia wojsk lądowych dowodzonych przez gen. Franciszka Latinika^[3].

Działania na froncie ukraińskim

W styczniu 1919 jednostkę przemianowano na 5 eskadrę wywiadowczą^[4]. W tym miesiącu przegrupowała się ona transportem kolejowym na lotnisko Hureczko koło Przemyśla i włączona została w skład III Grupy Lotniczej^[5][6]. Grupa podporządkowana została Dowództwu Grupy „Wschód” gen. Tadeusza Rozwadowskiego^[6]. W tym okresie posiadała cztery samoloty, z czego dwa były darem od lotnictwa wielkopolskiego^[5]. Spod Przemyśla eskadra startowała na akcje szturmowe mające na celu uniemożliwienie przerwania przez wojska ukraińskie połączenia kolejowego Lwów – Przemyśl. 16 lutego, w czasie jednej takich z akcji, zginęli por. obs. Jan Pareński i sierż. pil. Jerzy Szeruda^[5]. Raport Inspektora Wojsk Lotniczych z 13 marca 1919 wykazuje, ze eskadra w tym czasie posiadała 5 samolotów, 2 pilotów i 5 obserwatorów^[7]. Z początkiem maja oddziały polskie rozpoczęły przygotowania do ofensywy na froncie ukraińskim. W tym czasie eskadra dysponowała 9 samolotami. Były to: 3 Albatrosy, 2 Rolandy CL-2, 2 Brandenburgi, 1 AEG C-4 i 1 DFW C-5 ^[8]. Zwycięska ofensywa majowa wojsk polskich odrzuciła daleko od Lwowa wojska ukraińskie. W związku z tym eskadra została przeniesiona do Stryja, do II Grupy Lotniczej. Współdziałając z 1 Wielkopolską eskadrą lotniczą, wzięła udział w walkach ofensywnych. W czerwcu na loty bojowe eskadra startowała z lotnisk w Łukach i Buczaczu^[6]. W lipcu wróciła do III Grupy Lotniczej i pracując dla sztabu 6 Armii gen. Wacława Iwaszkiewicza, brała udział w zwalczaniu bolszewickich pociągów pancernych^[9]. Okres jesienno zimowy eskadra spędziła na lotnisku Dżuryn koło Buczacza. Wykorzystując względnie spokojny okres na froncie, prowadzono szkolenie pilotów i obserwatorów^[a]. Na dzień 1 lutego 1920 eskadra wchodziła w skład III Grupy Lotniczej, posiadała 7 pilotów, 2 obserwatorów i 5 samolotów^[10].

W okresie ofensywy kijowskiej załogi eskadry, operując z lotnisk Żmerynka, Bar i Płoskirów, prowadziły rozpoznanie na korzyść 6 Armii. Dostarczano między innymi dokładnych informacji na temat działania dużych zgrupowań sowieckiej kawalerii^[9]. 9 kwietnia, w jednym z pierwszych lotów bojowych w rejonie Nowa Uszyca – Michałów została zestrzelona załoga sierż. Solski i ppor. Jarina. Kilka tygodni później zostali zestrzeleni sierż. Solski i ppor. Lepszy^[11]. Na początku maja eskadra stacjonowała w m. Rachna Lessowyja^[12].

Walki odwrotowe na Ukrainie

W czerwcu i lipcu oddziały polskie prowadziły walki obronno-opóźniające, a Armia Konna Budionnego, będąca głównym przeciwnikiem polskiej 6 Armii, znacznie udoskonaliła metody walki z lotnictwem i stała się jego bardzo groźnym przeciwnikiem^[13]. Startując z Płoskirowa, eskadra w sposób ciągłych atakowała nieprzyjacielską jazdę. Szczególnie aktywnie działała eskadra 9 czerwca w rejonie Koziatynia^[13]. W połowie czerwca wycofała się do Tarnopola. Tutaj otrzymała uzupełnienie w postaci kilku angielskich samolotów De Haviland DH.9 i tak wzmocniona przystąpiła ponownie do walki^[13]. Od 18 do 22 czerwca walczyła z sowieckimi pociągami pancernymi w rejonie Baru i Żmerynki. W walkach tych wyróżnili się por. Chramiec i por. Giliewicz. 21 czerwca podczas działań przeciwko pociągom pancernym pod Wołoczyskami por. Gilewicz uszkodził jeden z nich^[14]. 28 czerwca zestrzelona została załoga sierż. Solski i por. Tadeusz Lepszy. Niedługo potem sierż. Solski już po raz drugi uciekł z niewoli. Podstawą dobrych wyników 5 eskadry była ścisła współpraca z 21 eskadrą niszczycielską, która dysponowała ciężkimi dwusilnikowymi bombowcami niemieckimi typu Gotha G-4 i Friedrischafen G-3^[14]. Od 22 czerwca do końca tego miesiąca eskadra wykonała jeszcze ponad 20 zadań bojowych^[13].

W lipcu aktywność eskadry nie spadała. Początkowo bazowała w Berezowicy, w majątku Kurażewo, a 18 lipca przegrupowana została na lotnisko Lewandówka pod Lwowem^[15]. Faktycznie w Lewandówce pozostał rzut powietrzny wraz z obsługa techniczna. Grupą tą dowodził por. pil. Władysław Kalkus. Pozostała część personelu technicznego pod dowództwem por. Juliana Gilewicza odeszła do Przemyśla^[14]. Startując ze Lwowa, wspólnie z 15 eskadrą myśliwską i 21 eskadrą niszczycielską, samoloty eskadry niemal bez przerwy atakowały oddziały konne Siemiona Budionnego^[14][16].

W obronie Lwowa

Na początku sierpnia na lotnisku Lewandówka stacjonowały cztery eskadry 3 dywizjonu lotniczego: 5. i 6 eskadry wywiadowcze, 7. i 15 eskadra myśliwska. Ich wyposażenie stanowiło 6 samolotów wywiadowczych i 10 myśliwskich^[17]. Od 10 sierpnia zaczęła się zwiększać liczba codziennych lotów na front. Miało to związek ze skierowaniem się jazdy Budionnego w kierunku Lwowa^[17]. 16 sierpnia nieprzyjaciel sforsował Bug, a we froncie powstała 25 kilometrowa wyrwa, w którą wtargnęły masy bolszewickiej kawalerii. Dla zamknięcia tej luki dowództwo 6 Armii nie miało już żadnych odwodów prócz kilkunastu samolotów we Lwowie. Tego dnia wszystkie samoloty 3 dywizjonu rzucono do ataku na przeciwnika. Major Faunt le Roy zadecydował, żeby ataki przeprowadzać pojedynczymi maszynami, aby później uniknąć oczekiwania przy tankowaniu i uzbrajaniu samolotów. Nad polem walki pojedyncze samoloty podchodziły do ataku bombowego z wysokości 700 – 800 metrów, a następnie ostrzeliwały kolumny nieprzyjaciela z lotu koszącego aż do wyczerpania amunicji strzeleckiej. Tego dnia dywizjon przeprowadził 49 loty szturmowe bez strat własnych. Straty wojsk sowieckich były wysokie^[18]. Przez noc 16/17 sierpnia mechanicy naprawili uszkodzone i postrzelane samoloty, a rankiem 17 sierpnia wystartowało 19 sprawnych samolotów. Zadanie dywizjonu polegało na wspomaganiu wojsk własnych w rejonie Busk – Krasne, a także powstrzymywaniu kolumn jazdy sowieckiej w marszu na Lwów. Podczas akcji szturmowej pięć samolotów zostało poważnie uszkodzonych w zderzeniach z jeźdźcami (sic!). Tego dnia kawaleria Budionnego poniosła bardzo wysokie straty, a natarcie sowieckiej 6 Dywizji Kawalerii zostało odparte wyłącznie przy pomocy samolotów. Łącznie 17 sierpnia 19 maszyn wykonało 69 lotów szturmowych. Następnego dnia pogorszyły się znacznie warunki atmosferyczne. Wykonywano loty wywiadowcze a później atak na oddziały czerwonoarmistów grupujące się północny wschód i wschód od Lwowa. Tego dnia po południu ceł ataków lotniczych został przesunięty w okolice Żółtańca, gdzie następnego dnia zamierzano wykonać przeciwuderzenie własnej kawalerii^[19]. Dzień 18 sierpnia był dniem największego wysiłku bojowego lotników w czasie obrony Lwowa. Przeprowadzono wówczas 72 loty bojowe. W walkach tych na szczególne wyróżnienie zasłużyli por. Kalkus, sierż. Solski i ppor. Turbiak^[20]. Wieczorem 18 sierpnia, z powodu zagrożenia naziemnego lotniska w Lewandówce, wszystkie eskadry 3 dywizjonu przeleciały na lotniska pod Przemyślem. W ciągu następnych trzech dni działalność lotnicza została znacznie ograniczona. Dało o sobie znać przemęczenie załóg i zużycie samolotów^[21]. W związku z poprawą sytuacji operacyjnej na froncie, już 24 sierpnia eskadra powróciła do Lwowa^[21]. Działania eskadra walnie przyczyniła się do porzucenia przez bolszewików zamiaru zdobycia Lwowa^[5][9]. Również na początku sierpnia załogi eskadry intensywnie latały. Do 10 sierpnia jednostka wykonała 15 lotów bojowych^[14].

Polska kontrofensywa

Podczas polskiej kontrofensywy, eskadra nadal zwalczała oddziały konne Budionnego. W walce utraciła wszystkie samoloty. Zmusiło to dowództwo lotnictwa do wycofania jednostki do odwodu Naczelnego Dowództwa na lotnisko Hureczko pod Przemyślem celem uzupełnienia załóg i samolotów^[22]. W dalszych działaniach wojennych jednostka ta już nie wzięła udziału^[23]. Tu eskadra doczekała się rozejmu^[b][5][15].

W okresie wojny załogi eskadry wykonały 362 loty bojowe; spędziły 676 godzin w powietrzu^[5][9]. Zginęło 7 lotników^[25].

Eskadra w okresie pokoju

W sierpniu 1921 eskadra weszła w skład VII dywizjonu wywiadowczego nowo formującego się 3 pułku lotniczego^[26]. Do Poznania przybyła transportem kolejowym w połowie września. Początkowy okres pokojowej pracy na lotnisku Ławica nie był łatwy. Personel otrzymał zakwaterowanie w drewnianych, częściowo zdewastowanych, poniemieckich barakach. Występował niedostatek samolotów i pomocniczego sprzętu. Uniemożliwiało to zorganizowane szkolenie załóg i personelu naziemnego^[9]. W 1922, w istniejących pułkach lotniczych, rozpoczęto unifikację samolotów. Eskadry wywiadowcze 3 pułku otrzymały angielskie Bristole F2B. Nie stanowiło to pełnego rozwiązania problemu zaopatrzenia eskadr w samoloty, ale umożliwiło personelowi technicznemu i parkowi lotniczemu bardziej sprawną naprawę i okresowe remonty sprzętu^[27]. W maju, pod nadzorem straży pożarnej, spalono najbardziej zniszczone i zapluskwione baraki mieszkalne. Przy ogromnym aplauzie personelu, eskadra przeprowadziła się do nowych pomieszczeń^[28]. Do eskadry sukcesywnie napływali absolwenci Szkoły Obserwatorów Lotniczych i kursów pilotażu, wypełniając luki w etatach^[27]. W sierpniu piloci eskadry: st.sierż.pil. Karol Szwencer i plut.pil. Władysław Szulczewski uczestniczyli w zawodach zorganizowanych na lotnisku Ławica zajmując III i IV miejsce^[29].

W lutym 1925, rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 2300/org., zapoczątkowano reorganizację lotnictwa wojskowego. Polegała ona między innymi na przeformowaniu eskadr wywiadowczych na „lotnicze” oraz zmianie ich numeracji. Pierwsza cyfra oznaczała numer pułku a następna – kolejność eskadry w pułku^[30]. 5 eskadra wywiadowcza przemianowana została na 31 eskadrę lotniczą i podporządkowana dowódcy nowo powstałego I dywizjonu lotniczego^[29]. We wrześniu 1929 jednostka przemianowana została na 31 eskadrę liniową, a sierpniu 1939, w czasie mobilizacji alarmowej, na 31 eskadrę rozpoznawczą^[31].

Odznaka eskadry

Jednoczęściową odznakę o wymiarach 60x48 mm wykonaną w złoconym i srebrzonym tombaku stanowi owalny emaliowany wieniec, zwieńczony u dołu tarczą z orłem i biało–czerwoną kokardą. Po bokach tarczy inicjały E.L.L. i numer 5. Pole wieńca wypełnia postać Ikara. Odznakę wykonał Władysław Buszek ze Lwowa^[32].

Kadra eskadry

Wypadki lotnicze

W okresie funkcjonowania eskadry miały miejsce następujące wypadki lotnicze zakończone obrażeniami lub śmiercią pilota oraz obserwatora^[34]:

• 16 lutego 1919 podczas wykonywania lotu bojowego na samolocie Rumpler C.IV zginęli sierż. pil. Jerzy Szeruda i por. obs. Jan Pareński.
• 4 lipca 1919 na lotnisku Stryj zginęli na samolocie Albatros C.I sierż. pil. Józef Kargol i por. obs. Julian Jurkiewicz – oficer taktyczny II Grupy Lotniczej.
• 22 grudnia 1920 na samolocie Albatros B.II zginął por. obs. Kazimierz Braun.
• 12 stycznia 1923 na samolocie Bristol zginął w wypadku kpt. pil. Eugeniusz Płuszczewski.

Samoloty eskadry

• 

  Rumpler C.IV

• 

  Albatros C.I

• 

  Roland D.VII

• 

  Hansa-Brandenburg C.I

• 

  AEG C.IV

• 

  DFW C.V

• 

  Bristol F.2B Fighter

• 

  Airco DH.9

• 

  Nieuport 24bis

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Sergiusz Abżółtowski (red.): Księga pamiątkowa 3-go pułku lotniczego 1918-1928. Poznań: 3 pułk lotniczy, 1928.
• Ryszard Bartel, Jan Chojnacki, Tadeusz Królikiewicz, Adam Kurowski: Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
• Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281. 
• Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). Walka i demobilizacja. T. II. Oświęcim: Wydawnictwo NapoleonV, 2017. ISBN 978-83-65746-74-0.
• Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4. OCLC 69601095.
• Jerzy Pawlak: Pamięci lotników polskich 1918–1945. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 1998. ISBN 83-11-08786-5.
• Marian Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939; Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0985-2. OCLC 69498511.
• Tomasz Turbiak. Walki III dywizjonu lotniczego z konną armją Budiennego pod Lwowem. „Bellona”. 5 (2), s. 122-131, 1922. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy. 
• Józef Zieliński, Waldemar Wójcik: Lotnicy Kawalerowie Orderu Wojennego Virtuti Militari: 1919–1920. T. 1: Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2005. ISBN 83-7441-243-7. OCLC 749442378.