Gorzów Wielkopolski

Gorzów Wielkopolski

miasto na prawach powiatu
Widok z lotu ptaka na centrum miasta
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	lubuskie
Data założenia	1257
Prawa miejskie	2 lipca 1257
Prezydent	Jacek Wójcicki
Powierzchnia	85,72[1] km²
Wysokość	19 do 105 m n.p.m.
Populacja (31.12.2021) • liczba ludności • gęstość	118 011[2] 1376,7 os./km²
Strefa numeracyjna	95
Kod pocztowy	66-400 do 66-414
Tablice rejestracyjne	FG
Położenie na mapie województwa lubuskiego Gorzów Wielkopolski
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Gorzów Wielkopolski
52°43′51″N 15°14′18″E/52,730833 15,238333
TERC (TERYT)	0861011
SIMC	0935140
Hasło promocyjne: Gorzów – przystań
Urząd miejski ul. Sikorskiego 3-4 66-400 Gorzów Wielkopolski
Strona internetowa
BIP

Gorzów Wielkopolski (niem. Landsberg an der Warthe) – miasto na prawach powiatu w zachodniej Polsce. Siedziba wojewody lubuskiego wraz z zespoloną administracją rządową na terenie województwa lubuskiego oraz powiatu gorzowskiego. Pod względem geograficznym, północna część miasta położona jest na Równinie Gorzowskiej będącej mezoregionem makroregionu Pojezierze Południowopomorskie, zaś południowa w Kotlinie Gorzowskiej będącej mezoregionem makroregionu Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka. Miasto leży nad Wartą u ujścia Kłodawki i jej dopływem Srebrną, na wysokości od 19 do 105 m n.p.m. Z miastem graniczy Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy.

Do 1945 roku miasto związane było z niemiecką Brandenburgią, a po II wojnie światowej znalazło się w granicach Polski^[3].

Gorzów Wielkopolski jest rdzeniem Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego (MOF), w skład którego wchodzą otaczające go gminy: Bogdaniec, Deszczno, Kłodawa, Santok, Lubiszyn oraz Strzelce Krajeńskie. Wraz z 24 gminami i 5 powiatami województwa lubuskiego oraz 4 gminami i 1 powiatem województwa zachodniopomorskiego tworzy Aglomerację Gorzowską zamieszkałą przez ponad 400 000 mieszkańców^[4].

Położenie

Gorzów Wielkopolski leży 53 km od granicy z Niemcami i około 135 km od ich stolicy – Berlina. Do Warszawy jest 463 km. Większe miasta w pobliżu Gorzowa Wielkopolskiego to: Poznań (165 km), Szczecin (111 km) i Zielona Góra (113 km).

Pod względem geograficznym miasto położone jest na skraju Kotliny Gorzowskiej, leżącej na Równinie Gorzowskiej, nad Wartą u ujścia Kłodawki, na wysokości od 19 do 82 m n.p.m.^[5] siedziba władz samorządowych województwa lubuskiego znajduje się w oddalonej o 113 km Zielonej Górze.

Wcześniej teren, na którym położone jest miasto, należał do ziemi lubuskiej. Po podbiciu Lubuszan przez Polan, tereny te zostały włączone do Wielkopolski i graniczyły z ziemią lubuską. Obszar dzisiejszego Gorzowa stanowił część kasztelanii santockiej, która była częścią Wielkopolski^[6]. Następnie w 1252 ziemia ta została włączona do Marchii Brandenburskiej, stanowiąc zalążek Nowej Marchii^[7]. Do 1945 roku miasto związane było z niemiecką Nową Marchią, a po II wojnie światowej znalazło się w granicach Polski, w województwie poznańskim (Wielkopolska).

Toponimia

Dawna nazwa miasta na pokrywie studni kanalizacyjnej na Górnym Mieście (I poł. XX w.)

Pierwotna niemiecka nazwa Landsberg an der Warthe pochodzi od słów „Land” (pol. ziemia, kraina) oraz „Berg” (pol. góra), będących częstymi elementami nazewnictwa niemieckich miast. Poza główną nazwą miasto posiadało element lokalizujący miasto, wynikający z dużej liczby miast w ówczesnej Rzeszy Niemieckiej posiadających tę nazwę.

Nazwa przypuszczalnie nawiązywała do brandenburskiego Landsbergu, położonego w ziemi barnimskiej^[8].

W XIV-XVII-wiecznym piśmiennictwie polskim nazwa niemiecka była spolszczana i zapisywana jako Lencbark, Landzberk czy Landzberg^[9]. W książce „Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana” z 1843 r. podane są dwie nazwy miejscowości: Landsberg i Gorzew^[10][11].

Na początku kwietnia 1945 r. zaczęła upowszechniać się nazwa Gorzów^[12]. Nazwę tę nadano w analogii do Gorzowa Śląskiego w województwie opolskim, który w czasach niemieckich nazywał się Landsberg in Oberschlesien, będącym miastem pogranicza etnicznego i mającym podwójną (polską i niemiecką) tradycję nazewniczą. W początkowym okresie rządów polskich stosowana była także nazwa Kobyla Góra, którą wywodzono z nieprecyzyjnego, XV-wiecznego opisu granic miasta. Nazwę Kobylagóra przedstawił w 1934 r. Stanisław Kozierowski w swoim Atlasie nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej^[13]. Współczesna nauka nie znajduje jednak żadnych dowodów na faktyczne odnoszenie się tej nazwy do samego Landsbergu.

Po przyłączeniu do woj. poznańskiego, od 7 lipca 1945 w dokumentach urzędowych funkcjonuje nazwa Gorzów nad Wartą^[12]. Dodany drugi człon nad Wartą był dokładnym odzwierciedleniem niemieckiego określenia lokalizacyjnego an der Warthe.

2 marca 1946 Komisja Ustalania Nazw Miejscowości podjęła decyzję o urzędowym brzmieniu nazwy Gorzów Wielkopolski. Zgodnie z zarządzeniem Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych nazwa Gorzów Wielkopolski formalnie obowiązuje od 19 maja 1946^[14]. Samo miasto nigdy nie było stale związane z historycznym regionem Wielkopolski, jednak ziemie te przed powstaniem Gorzowa należały do kasztelanii santockiej, która związana była z Wielkopolską. Mimo tego faktu zmieniono drugi człon nazwy z nad Wartą na Wielkopolski. Sam przymiotnik Wielkopolski pojawia się w dziennikach ustaw i monitorach rządowych dopiero na początku lat 50., czyli gdy miasto już nie należało do woj. poznańskiego.

Według nazewnictwa pocztowego do 30 maja 1945 nazwa brzmiała Kobylagóra, następnie Gorzów nad Wartą, a od 5 listopada 1946 Gorzów Wielkopolski^[12].

Na początku XXI wieku pojawił się w lokalnej przestrzeni publicznej pomysł zmiany nazwy miasta poprzez usunięcie przymiotnika Wielkopolski, zakończony plebiscytem, w którym większość mieszkańców opowiedziała się wtedy za starą nazwą^[15] stosunkiem 25 000 do 10 000 głosów^[16]. Na początku II dekady XXI wieku miasto ponownie podjęło ten temat, wpisując zmianę nazwy do Długoterminowej strategii zarządzania marką Gorzów^[15]. Zmianę doradzają wszystkie agencje zajmujące się PR-em i kreacją wizerunku^[16]. Kwestia nazwy została podjęta w lokalnej debacie^[17], jednak nie wyszła poza to stadium^[18]. Latem 2015 temat powrócił do debaty w związku z nowelizacją przepisów dotyczących ważności dokumentów po zmianie nazwy miejscowości. Wobec zniesienia obowiązku ich wymiany część radnych zgłosiła wniosek o zmianę nazwy. Prezydent miasta zapowiedział, że ewentualna zmiana zostanie poprzedzona przez referendum^[16].

Środowisko naturalne

Parki

Panorama z platformy widokowej w Parku im. Henryka Siemiradzkiego

Staw w Parku Wiosny Ludów

Zieleniec nad Kłodawką

Aleja RMN przecinająca park Kopernika

Kładka w parku Słowiańskim

Park Zacisze

Park Górczyński

Gorzów Wielkopolski położony jest na siedmiu wzgórzach. Na jego obszarze można zauważyć dwa poziomy teras holoceńskich, w obrębie których występują liczne zachowane starorzecza. Prawobrzeżna część Gorzowa leży na silnie pofałdowanej północnej krawędzi pradoliny Warty o zróżnicowanych rzędnych od 23,0 do 82,0 m n.p.m. Lewobrzeżna, nizinna część o przeciętnej rzędnej wynoszącej 19 m n.p.m. obejmuje płaską terasę zalewową, przeciętą Kanałem Ulgi^[19].

Zieleń miejska

Miasto ma 9 parków o łącznej powierzchni 138,3 ha (w tym Słowiański, Siemiradzkiego, Kopernika, Wiosny Ludów, 750-lecia, Zacisze) oraz 141 zieleńców zajmujących łączną powierzchnię około 120,5 ha okalające tereny wokół placów, budynków i narożniki ulic. Wszystkie parki, zieleńce i tereny zieleni osiedlowej zajmują łączną powierzchnię 342,7 ha^[20]. W granicach miasta występuje też jeden zwarty kompleks leśny stanowiący wschodni fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu „Wysoczyzna Gorzowska”, związanego ze strefą krawędziową wysoczyzny morenowej, biegnący od Witnicy, aż po Gorzów Wielkopolski. Drzewostany tego obszaru składają się przede wszystkim z sosny z domieszką drzew liściastych^[21].

Ochrona przyrody

Na obszarze miasta znajduje się rezerwat przyrody Gorzowskie Murawy chroniący zbiorowiska roślinności kserotermicznej, szczególnie muraw ostnicowych, kłosownicowych i szczotlichowych oraz stanowisk gatunków roślin i zwierząt, m.in. ostnicy włosowatej, pajęcznicy liliowatej, dzwonka syberyjskiego, ostrołódki kosmatej, świergotka polnego i ślimaka żeberkowego^[22].

Klimat

W Gorzowie Wielkopolskim panuje klimat umiarkowany przejściowy, z przewagą wpływów oceanicznych. Opady roczne wynoszą około 550mm.

Historia

Mury obronne z XV w.

W okresie wczesnego średniowiecza (od X wieku), tereny ujścia rzeki Warty znajdowały się pod panowaniem i kontrolą państwa Polan, a następnie Królestwa Polskiego. Postępujący proces rozbicia dzielnicowego piastowskiego państwa polskiego, doprowadził do utraty tych terenów na rzecz zachodnich sąsiadów. W 1249 ziemia lubuska znalazła się w rękach brandenburskich poprzez zastaw jaki książę legnicki Bolesław Rogatka uczynił wobec arcybiskupów Magdeburga. W 1260 Konstancja Przemysłówna – księżniczka, córka księcia wielkopolskiego Przemysła I, wyszła za Konrada, syna margrabiego brandenburskiego Jana I Askańczyka i jako posag wniosła ziemie kasztelanii santockiej bez samego grodu w Santoku.

Prawa miejskie Gorzów Wielkopolski otrzymał w 1257 roku. 2 lipca Jan I Askańczyk – margrabia brandenburski z dynastii askańskiej wydał dokument, upoważniający rycerza Alberta de Luge do założenia niemal na granicy kasztelanii i ziemi lubuskiej miasta nad rzeką i nadania mu nazwy Landisberch Nova (Landsberg Nowy, dla rozróżnienia z Altlandsbergiem koło Berlina – w Niemczech do 1945 r. nazwa Landsberg odnosiła się w sumie do 6 miejscowości)^[24].

Landisberch szybko stał się ważnym ośrodkiem gospodarczym na wschodnich rubieżach Brandenburgii. Z założeniem miasta zbiegła się budowa okazałej gotyckiej fary (kościoła parafialnego, od 1537 luterańskiego), dziś rzymskokatolickiej katedry pw. Wniebowzięcia NMP. Po wygaśnięciu dynastii Askańczyków w 1319 miasto przeszło wraz z Nową Marchią pod panowanie Wittelsbachów. W 1329 podpisano w mieście traktat pokojowy między Polską i Brandenburgią. Po 1373 miasto przeszło pod kontrolę rodu Luksemburgów (Królestwo Czech), którzy w 1402, mimo prowadzonych w tej sprawie negocjacji z Władysławem Jagiełłą, sprzedali Nową Marchię wraz z miastem zakonowi krzyżackiemu. W 1433 przeżył oblężenie husytów. W 1454 zakon krzyżacki sprzedał Nową Marchię Fryderykowi II Hohenzollernowi. W 1626 miasto ucierpiało przez szwedzką okupację. Po 1648 miasto stało się ważnym punktem w handlu z Polską, który rozwinął się jeszcze w XVII w. przez powstanie licznych warsztatów tkackich i handlu wełną.

Miasto posiadało garnizon wojsk pruskich. W 1783 w Gorzowie stacjonowały cztery szwadrony. Wraz ze związanymi z nią cywilami garnizon liczył od 900 do 1000 osób^[25]. Garnizon posiadał kościół garnizonowy. W 1804 zainaugurowano nową szkołę dla dzieci członków garnizonu^[26].

W czasie wojny siedmioletniej miasto utrzymywało wojska rosyjskie, a na początku XIX wieku opłacało kontrybucję armii Napoleona. Od 1892 Gorzów był siedzibą powiatu grodzkiego (niem. Stadtkreis) i należał do rejencji frankfurckiej w prowincji Brandenburgia.

Bulwar Nadwarciański. Willa Herzoga z 1900 r.

Dawny ratusz (1923–1924)^[27]

Ratusz ul. Sikorskiego

W 1892 miasto zostało wydzielone z powiatu i otrzymało status Miasto na prawach powiatu. W latach dwudziestych dominowała nazwa „Landsberg (Warthe)”. Około 1900 miastoposiadało dwa kościoły protestanckie, katolicki i synagogę^[28]

Do przedwojennych osobistości Landsbergu należeli: Max Bahr (właściciel fabryki worków jutowych, właściciel willi zajmowanej obecnie przez Pałac Biskupi, inicjator budowy łaźni miejskiej (1928), która działała jeszcze na początku XXI wieku), Hermann Paucksch – fabrykant z Zawarcia (fundator fontanny z 1897 na Starym Rynku, nazwanej od jego nazwiska, odtworzonej w 1997 rękami gorzowian i dawnych niemieckich mieszkańców), właściciel willi Grodzkiego Domu Kultury na Zawarciu, Gustaw Schroeder – założyciel fabryki kabli i sznurów, budowniczy willi, obecnie Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta. W Landsbergu nad Wartą urodziła się w 1929 Christa Wolf, najsławniejsza pisarka NRD, kilkoro literatów, utalentowanych artystów i techników, przebywało tu także kilka ważnych postaci znanych z historii powszechnej np. Fryderyk Schleiermacher, Gottfried Benn. Położenie miasta u ujścia Kłodawy (Kłodawki) do Warty na skrzyżowaniu wodnych i lądowych szlaków komunikacyjnych, dawało dogodne warunki do urbanizacji i rozwoju miasta, które rozkwitało dzięki pracy kupców i rzemieślników. Doprowadziło to do rozrośnięcia się miasta i przybrania jeszcze większej wartości ekonomiczno-strategicznej.

Podczas II wojny światowej garnizon Wehrmachtu wycofując się do Kostrzyna nad Odrą wysadził oba mosty, a oddziały Armii Czerwonej paliły Stare Miasto począwszy od 30 stycznia 1945, dokonując też gwałtów na kilku tysiącach niemieckich kobiet (są to dane szacunkowe opracowane na podstawie wielu publikacji)^[29][30]. Na przełomie marca i kwietnia w budynku na ul. Łokietka 37 mieściła się siedziba sztabu 1 Frontu Białoruskiego (tablicę upamiętniającą to wydarzenie odsłonięto 9 maja 1975; kolejna tablica upamiętniająca zajęcie miasta przez Armię Czerwoną została odsłonięta w pierwszą rocznicę tego wydarzenia na budynku Urzędu Miasta)^[31]. W marcu miasto przyjęło nazwę Gorzów nad Wartą, a później dodano przymiotnik Wielkopolski. Pierwszymi polskimi osadnikami spoza miasta byli kolejarze, którzy przybyli tu 3 lutego 1945 z radzieckim transportem wojskowym z wielkopolskiego Wągrowca. Pierwszym Komendantem Wojennym miasta był radziecki dowódca płk Josif Dragun, który władzę sprawował do 26 marca 1945, po czym przekazał ją polskiej administracji – pierwszemu prezydentowi miasta Piotrowi Wysockiemu^[32]. Równocześnie powołana została w Gorzowie delegatura poznańskiego urzędu wojewódzkiego, w celu zapewnienia sprawnej polskiej administracji na zachodnim pograniczu. Ludność niemiecką, która nie opuściła miasta przed nadejściem 1 Frontu Białoruskiego, przesiedlono^[33] do radzieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech. Do Gorzowa przybywali jednocześnie liczni Polacy wysiedleni z Kresów Wschodnich^[34].

Na terenie miasta, zaraz po jego zajęciu przez Armię Czerwoną, funkcjonował obóz specjalny NKWD przede wszystkim dla Niemców, ale także dla członków AK i opozycji^[35][36].

W okresie powojennym następował ponowny szybki rozwój miasta. Od 1945 do 1950 Gorzów pełnił rolę głównego ośrodka administracyjnego zachodnich powiatów województwa poznańskiego. Jednocześnie w Gorzowie rozpoczęła działalność administracja kościoła katolickiego, obejmująca tereny północno-zachodniej Polski.

Alternatywna wersja herbu Gorzowa Wielkopolskiego z orłem białym z okresu PRL

Od 1950 miasto należało do nowo utworzonego województwa zielonogórskiego. Już w połowie lat 60. liczba ludności sięgnęła 50 tys. osób, przekraczając stan sprzed wojny. W końcu lat 60. XX wieku Gorzów przeżył drugi w swych dziejach boom budowlany stając się miastem średniej wielkości, następuje dynamiczny rozwój przemysłu. W latach 70. powstały pierwsze publiczne placówki szkolnictwa wyższego. W 1975 miasto zostało stolicą nowo utworzonego województwa gorzowskiego, a w 1979 urodziła się 100-tysięczna gorzowianka^[37]. 19 lipca 1975 odsłonięto pomnik Polsko-Radzieckiego Braterstwa Broni^[31]. W latach 80. wybudowany został nowoczesny szpital wojewódzki.

Pożar katedry Wniebowzięcia NMP (1.07.2017)

Epidemia koronawirusa – szpital zakaźny powstały na bazie zespołu szpitalnego przy ul. Walczaka

Po pacyfikacji przez ZOMO strajku w Zakładach Mechanicznych „Ursus” 16 grudnia 1981 w Gorzowie powstała silna organizacja NSZZ „Solidarność”^[38]. Pierwszym demokratycznie wybranym przewodniczącym Zarządu Regionu Gorzowskiego Solidarności został Edward Borowski (pełnił tę funkcję aż do śmierci 4 sierpnia 1987). Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 zastrajkowały największe gorzowskie zakłady przemysłowe: ZWCh Stilon, Silwana, ZM Ursus, Zremb. 16 grudnia 1981 ZOMO brutalnie rozbiło strajk w Ursusie. Solidarność w Gorzowie zeszła do podziemia. W 1982 rozpoczęto wydawanie biuletynu „Feniks” (do dziś organ ZR Gorzowskiego NSZZ Solidarność). W tym samym roku powstał w Gorzowie Młodzieżowy Ruch Oporu (MRO) zrzeszający antykomunistyczną młodzież gorzowskich szkół średnich. 31 sierpnia 1982, w drugą rocznicę podpisania porozumień sierpniowych, w centrum miasta miały miejsce wielogodzinne demonstracje solidarnościowe, nazwane później wydarzeniami gorzowskimi. W 1983 w miejsce MRO powstał Ruch Młodzieży Niezależnej (RMN). Pierwszym przewodniczącym RMN był Marek Rusakiewicz. RMN wydawał własne pismo podziemne „Szaniec” (łącznie w latach 1983–1989 ukazało się prawie 200 numerów) rozprowadzane wśród młodzieży szkół średnich. Wiosną 1989, z inspiracji Solidarności i RMN, odbyła się w Gorzowie kilkunastotysięczna manifestacja mieszkańców protestujących przeciwko planom budowy elektrowni jądrowej w niedalekim Klempiczu.

Lata 90. to dynamiczny rozwój sektora prywatnego. Powstają pierwsze inwestycje zagraniczne. Od 1999 Gorzów jest siedzibą wojewody lubuskiego.

W 2007 miasto obchodziło jubileusz 750-lecia lokacji.

Od 2013 roku miasto ma hejnał, skomponowany przez Jana Kupczyńskiego. Odtwarzany jest każdego dnia o godzinie 12:00 z budynku Urzędu Miasta, a także okolicznościowo podczas uroczystości miejskich^[39].

1 grudnia 2014, po niemal 17 latach, z urzędu prezydenta miasta odszedł Tadeusz Jędrzejczak, którego zastąpił Jacek Wójcicki.

Zabytki

Katedra Wniebowzięcia NMP

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego

Pałac biskupi

Były gmach Poczty Polskiej

Pałac Ślubów

Kościół św. Antoniego Padewskiego i św. Stanisława Kostki – tzw. „Biały Kościół”

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[40]:

• historyczny układ urbanistyczny tzw. Nowego Miasta, z 1876–XX w.
• historyczny układ urbanistyczny d. osiedla robotniczego Zamoście, z l. 1920–1930
• kościół farny, obecnie katedralny pw. Wniebowzięcia NMP, z XIV w.
• kościół par. pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, ul. Mieszka I 59, z 1895 r.
• kościół par. pw. Świętego Krzyża, ul. Warszawska, z 1855 r.
• kościół ewangelicki, obecnie rzym.-kat. par. pw. Chrystusa Króla, ul. Grobla, z l. 1928–1930
• kościół ewangelicki „Zgody”, obecnie rzym.-kat. pw. św. Stanisława, z 1776 r., 1864 r., 1979 r.
• kościół ewangelicki, obecnie rzym.-kat. fil. pw. NMP Królowej Polski, ul. Poznańska 82 (Karmin), z 1828 r.
• kościół ewangelicki, obecnie rzym.-kat. par. pw. MB Różańcowej, ul. Strażacka 97 (Siedlice), z 1828 r.: cmentarz przykościelny
• klasztor oblatów, ul. Bracka 7, po 1920 r.
• cmentarz rzym.-kat., ul. Warszawska, z poł. XIX w.
• cmentarz żydowski, ul. Gwiaździsta, z pocz. XVIII w.–1942 r.
• aleja lipowa, ul. Walczaka, z XIX w.
• mury obronne, z XV w.
• gmach teatru im. J. Osterwy, ul. Teatralna 9, z pocz. XX w.
• wille, ul. Borowskiego 28, 29, z l. 1894–1906
• willa, ul. Chrobrego 31, kamienica nr 33, z 1893-1894 r.
• szkoła podstawowa nr 1, ul. Dąbrowskiego 23, z pocz. XX w.
• d. łaźnia miejska, obecnie dom, ul. Dąbrowskiego 35 / Jagiełły 9-11, z l. 1928–1930
• willa „Zacisze”, obecnie budynek usługowy, ul. Drzymały 13, z 1823 r., XX w.
• kamienice, ul. Grobla 14, 15, z 1911 r., z pocz. XX w.
• Instytut Surowic, ul. Grottgera 24/25, z 1904 r.: laboratorium, obecnie mieszkania, stajnia, koziarnia, stodoła
• kamienica, ul. Hawelańska 11, z 1897 r.
• dom, ul. Jagiełły 3
• willa, ob. Pałac Ślubów, ul. Kazimierza Wielkiego 1, z 1903 r.: ogród
• willa ul. Kobylogórska 77, z ok. 1890 r.: park
• kamienice, ul. Kosynierów Gdyńskich 75, 92, 108, z 1896-1910 r.
• kamienica, ul. Krzywoustego 1, z k. XIX w.
• kamienice, ul. Łokietka 16, 17, 18, 20a, 22, 23, 26, 35, dom nr 37, z l. 1899-1914
• willa, ul. Nadbrzeżna 1, z 1900 r.
• dom, ul. Obotrycka 8, kamienica 9, z XVIII w., 1867 r., z 1908 r.
• sierociniec, obecnie biura, ul. Obotrycka 14, z l. 1823-24
• ratusz, obecnie biura, ul. Obotrycka 16, po 1920 r.
• zespół poczty i telegrafu, ul. Pocztowa 15-19 / ul. Strzelecka 25, z 1890 r., r. 1905 r.: budynek poczty ze skrzydłami, budynek odprawy dyliżansów
• szkoła, ul. Przemysłowa 22, z 1905 r.
• Miejska Kasa Oszczędności, Towarzystwo Kredytowe, obecnie bank, ul. Sikorskiego 7, z l. 1910-20
• kamienica, ul. Sikorskiego 106, willa 107, z 1880 r., XIX w./XX w.
• willa, ul. Składowa 11, z 1898 r., 1914 r.
• kamienica, ul. Spichrzowa 4, z l. 1894-1895
• dwie wille braci Bahrów, ob. pałac biskupi, ul. 30 Stycznia 1, z 1895 r., l. 1900-02
• zespół szkoły, ul. 30 Stycznia 29, z XIX/XX w.: szkoła, budynek gospodarczy, sala gimnastyczna
• Dom Ubogich, ul. Teatralna 25, z l. 1799/1801, XX w.
• pałac, ul. Teatralna 30
• zespół domu zakonnego ss. Czerwonego Krzyża „Bethesda”, obecnie szpital dziecięcy, ul. Walczaka 16: budynek główny, z 1921 r.; dom emeryta, 1927 r.; budynek oddziału niemowląt z 1935 r.; zieleń szpitalna z XX w.
• zespół szpitala, ul. Walczaka 42, z l. 1885-1935: 10 pawilonów szpitalnych; budynek administracyjny nr 15; budynek gospodarczy nr 13; kotłownia nr 14, kostnica, z XIX w./XX w. w.; park szpitalny
• zespół willowy, ul. Wał Okrężny 37, z poł. XIX w.: willa – pałacyk, kordegarda, park, brama
• zespół willowy, ul. Warszawska 35, z 1903 r.: willa, oficyna, park
• kamienica, obecnie dom parafialny, ul. Woskowa 1 b, z 1902 r., dom nr 1 c, z 1892 r.
• estakada kolejowa, wzdłuż rz. Warty, betonowo-stalowa, z l. 1905-14
• spichrz, ul. Fabryczna 1, szachulcowy z XVIII w.
• spichrz, ul. Grobla 1, szachulcowy, stodoła nr 43, z pocz. XIX w., 1842 r.

Układ urbanistyczny miasta

Zabudowa

Willa przy ul. Nadbrzeżnej 1

Wielkomiejska część miasta, w tle Katedra gorzowska

Stary Rynek nocą

Deptak wzdłuż ulicy Sikorskiego

Wełniany Rynek nocą

Kościół Chrystusa Króla

Nowe Miasto – Plac Nieznanego Żołnierza zwany "Kwadratem"

Dawna Łaźnia miejska

Qubus Hotel nocą

Widok na Śródmieście i ul. Wełniany Rynek. W tle Urząd Miasta.

Modernistyczny dom w zabudowie bliźniaczej przy ul. Chodkiewicza

Zawarcie, lewobrzeżna część miasta

Nowoczesny biurowiec przy ul. Hawelańskiej 6

Widok na bulwar nadwarciański z estakadą kolejową. W tle zabudowa Śródmieścia.

Układ historyczny Starego Miasta w ciągu ostatnich 50 lat uległ znacznemu przekształceniu ze względu na niemal całkowite jego zniszczenie w wyniku działań II wojny światowej oraz w sposób jego odbudowy w latach 60. XX wieku, który zignorował średniowieczną strukturę działek i dokonał zmian w układzie ulic. Zachowany został jedynie zewnętrzny, historyczny obrys Starego Miasta z fragmentami murów obronnych oraz czytelność większości ulic. Natomiast charakter nowej zabudowy, w większości mieszkaniowej wprowadzonej w jego obszar nie nawiązał do historycznych wartości^[41]. Dużą wartość historyczną ma jednak kompleks Nowego Miasta, w większości kamienic z przełomu XIX i XX wieku, którego układ wpisany został do rejestru zabytków.

Fontanny

Plac Grunwaldzki

W Gorzowie Wielkopolskim znajduje się osiem fontann:

• Fontanna Pauckscha
• Fontanna w Parku im. Kopernika
• Fontanna przy biurowcu Pekao SA
• Fontanna na placu Grunwaldzkim
• Fontanna przy Pałacyku Ślubów
• Fontanna w Parku Wiosny Ludów
• Fontanna przy ul. Drzymały
• Fontanna w Parku Górczyńskim

Demografia

Struktura demograficzna mieszkańców Gorzowa według danych z 31 grudnia 2021^[20]:

Dane o ludności z dnia 31.12.2021:

Liczba ludności Gorzowa Wielkopolskiego na przestrzeni ostatnich 5 stuleci:

Największą populację Gorzów Wielkopolski odnotował w 1999 r. – według danych GUS 126 406 mieszkańców^[42]. Według danych z 30 czerwca 2014 r. liczba mieszkańców kształtowała się na poziomie 124 274 mieszkańców^[43][44], pięć lat później odnotowano 123 691 mieszkańców^[45].

Według danych GUS z 31 grudnia 2021 r., miasto liczyło 118 011 mieszkańców^[2], co lokuje je na 29. pozycji w kraju pod względem liczby ludności oraz na trzydziestym szóstym pod względem powierzchni – 85,72 km²^[46].

• Piramida wieku mieszkańców Gorzowa Wielkopolskiego w 2014^[47].

Gospodarka

Ta sekcja od 2009-05 wymaga zweryfikowania podanych informacji. Należy podać wiarygodne źródła, najlepiej w formie przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Siedziba Vetoquinol Biowet, przedsiębiorstwa z branży farmacji weterynaryjnej istniejącego w Gorzowie od 1888 r.

Widok na Elektrociepłownię Gorzów

Miasto jest dużym ośrodkiem przemysłowym, którego początki sięgają przedwojennej historii miasta. Do 2020 roku w mieście rozwinął się przemysł chemiczny, energetyczny, elektroniczny, lekki, maszynowy, farmaceutyczny, motoryzacyjny metalowy i spożywczy. Od 1997 roku działa tu także podstrefa Kostrzyńsko-Słubicka Specjalna Strefa Ekonomiczna^[24].

W sierpniu 2014 r. stopa bezrobocia w Gorzowie wynosiła 6,3%, a w powiecie gorzowskim 9,6%^[48].

Miasto Gorzów Wielkopolski dostała nagrodę jako Gmina Fair Play-Certyfikowana Lokalizacja Inwestycji w kategorii dużych miast w Polsce, w konkursie organizowanym przez Instytut Badań Nad Gospodarką Rynkową 2009 r.^[49] Gorzów Wlkp. jest ośrodkiem przemysłowym z rozwiniętym przemysłem chemicznym, elektronicznym, energetycznym, farmaceutycznym, lekkim, maszynowym, metalowym, motoryzacyjnym, spożywczym, włókienniczym.

W Gorzowie znajduje się zakład produkujący wiązki instalacji elektrycznych dla przemysłu motoryzacyjnego dla samochodów grupy Volkswagen AG^[50].

W mieście działa wiele stacji benzynowych, serwisów, warsztatów, hurtowni, sklepów, punktów usługowych, istnieją oddziały większości działających w Polsce banków i towarzystw ubezpieczeniowych, dealerzy popularniejszych marek samochodowych. Istnieje wiele centrów handlowych oraz marketów wielkopowierzchniowych.

W Gorzowie działa podstrefa Kostrzyńsko-Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej.

Od momentu wprowadzenia reform gospodarczych Leszka Balcerowicza z początku lat 90, Gorzów przechodził duże zmiany w strukturze gospodarczej. Tuż po wprowadzeniu gospodarki wolnorynkowej największe zakłady w mieście, tzn. ZWCH Stilon, Silwana i Ursus, zaczęły przechodzić trudności. Konieczność konkurowania z firmami zagranicznymi doprowadziła do ich upadku lub sprzedaży^[51]. Stilon wpadł w tarapaty finansowe związane z radykalnym zmniejszeniem zamówień. Z ok. 20 tys. osób załoga zmniejszyła się do kilku tysięcy pod koniec lat 80. Na przełomie stuleci część majątku ZWCH Stilon nabyli Nylstar i Rhodia, ale zarówno zatrudnienie, jak i produkcja nigdy nie zbliżyły się do historycznych rekordów^[52]. Zakłady Mechaniczne Ursus ostatecznie zamknięto pod koniec lat 90., podobnie jak Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Rolno-Przemysłowe (rzeźnia miejska), zaś Silwana została postawiona w stan upadłości.

Gorzów od początku lat 90. dynamicznie przyciągał kapitał zarówno Polski, jak i zagraniczny. W 1993 r. zakład produkcyjny uruchomiła firma Volkswagen Elektrosystemy Sp. z o.o., która w 2006 została wykupiona przez japoński koncern Sumitomo Electric Bordnetze. Jest to obecnie drugi pod względem wielkości pracodawca w mieście, zatrudniający ok. dwóch tysięcy pracowników. W Gorzowskiej Podstrefie Kostrzyńsko-Słubickiej Strefy Ekonomicznej działa obecnie wiele firm, a największym inwestorem w mieście jest tajwański koncern TPV Displays, który rozpoczął działalność w 2007 r.

Galerie i centra handlowe

Centrum Handlowe Askana otwarte w 2007 r.

Nova Park. Rowerzyści masy rowerowej podczas Dni Gorzowa 2019

Centrum Handlowe Park 111

Galeria Manhattan na miesiąc przed planowanym otwarciem

Dom Towarowy Rolnik

Z upadających spółdzielni szybko powstała sieć sklepów, rozwijały się również targowiska. Miasto w latach 90. otworzyło się na handel wielkopowierzchniowy, a pierwszym sklepem tego typu był Hit, który kilka lat później został wykupiony przez Tesco, które posiadało w Gorzowie dwa hipermarkety. Rozwijają się również galerie handlowe^[53]. Pierwszym dużym przedsięwzięciem tego typu było Centrum Handlowe Panorama w dzielnicy Górczyn otwarte na początku tego wieku. Kolejno powstawały m.in. Park 111, Galeria Młyńska, Kupiec Gorzowski, Galeria Askana, Galeria Manhattan (od X 2015^[54], obecnie CH Feeria), a w międzyczasie odnowiony został Dom Towarowy Rolnik. W 2008 r. irlandzka firma Caelum Development rozpoczęła budowę największego obiektu handlowego w województwie – NoVa Park, który został otwarty 18 kwietnia 2012r^[55]. Planowana jest także nowa Galeria Zielona Przystań^[56], której budowa zakończy się w 2014 r.^[57] W 2020 przystąpiono do budowy Parku Handlowego Walczaka oraz N-parku przy ul. Pomorskiej, a w 2021 rozpocznie się budowa Shopp City przy ul. Walczaka^[58].

W 2012 wydatki budżetu samorządu Gorzowa wynosiły 420,9 mln zł, a dochody budżetu 438,4 mln zł. Zadłużenie (dług publiczny) samorządu na koniec 2012 r. wynosiło 186,6 mln zł, co stanowiło 42,6% wysokości wykonywanych dochodów^[59].

Infrastruktura i transport

Komunikacja miejska

Najnowszy typ tramwaju, Pesa Twist 2015N

Autobusy Solaris Urbino 12 drugiej i czwartej generacji oraz MAN Lion’s City

Postój taksówek przy ul. Orląt Lwowskich

Trajka, nietypowy pojazd dostawczy

Komunikacja miejska w mieście obsługiwana jest przez autobusy kursujące na 41 liniach dziennych i 3 nocnych, oraz tramwaje jeżdżące na 3 liniach. Przewozy na zlecenie Wydziału Transportu Publicznego Urzędu Miasta Gorzowa Wielkopolskiego wykonuje Miejski Zakład Komunikacji.

Wszystkie autobusy MZK są pojazdami niskopodłogowymi, są to głównie Solaris Urbino 12 i MAN NL 2x2. W 2011 zakupiono 11 nowych autobusów MAN Lion’s City NL283^[60], a w 2014 zakupiono sześć używanych 15-metrowych autobusów MAN Lion’s City LL NL313-15^[61][62][63]. Do 2014 r. planowana była również wymiana przestarzałych tramwajów, których wiek dochodził do 50 lat, na nowy tabor, co też nastąpiło.

Komunikacja miejska operuje zarówno na terenie miasta, jak i okolicznych gmin, a w lecie dowozi również ludzi na wybrane kąpieliska. Od 2011 wszystkie autobusy i tramwaje wyposażone są w automaty do sprzedaży biletów^[64]. Dokupionych zostało również kilkanaście autobusów niskopodłogowych, Zakład zainstalował również nowe wiaty przystankowe^[65]. W lutym 2013 komunikację miejską obsługiwało 36 dziennych linii autobusowych, 3 linie tramwajowe, a ponadto 5 linii autobusowych nocnych^[66].

W mieście istnieją 3 linie tramwajowe:

• 1 (Wieprzyce – Silwana)
• 2 (Wieprzyce – Piaski)
• 3 (Piaski – Silwana)

Ponadto zawieszone są 2 linie: 4 (Dworzec Główny – Silwana) oraz 5 (Dworzec Główny – Piaski).

W 2022 z komunikacji miejskiej w przeciętny dzień powszedni korzystało 63 980 pasażerów, w sobotę 32 849 pasażerów, a w niedzielę średnio 21 923 osób. W skali całego miesiąca z MZK korzystało 1 584 591 pasażerów, podczas gdy w 2014 było to 1 903 909 osób, co oznacza spadek o 16,8% w ciągu ośmiu lat. 29,8% pasażerów podróżuje na podstawie biletów jednorazowych, 29% ma bilet okresowy, 1,1% kupuje karnety, a 0,1% bilety dobowe. 32% posiadało uprawnienia do przejazdów bezpłatnych (w grupie tej w czasie badań znaleźli się uchodźcy wojenni z Ukrainy), a 8,1% pasażerów podróżowało bez biletu, pozbawiając miasto wpływów w wysokości 800-900 tys. zł. W 2021 wartość sprzedaży biletów sięgnęła kwoty 10,723 mln zł. Najbardziej popularnymi liniami wiosną 2022 były 1 (tramwajowa; 17,7% wszystkich pasażerów), 124 (12,1% pasażerów), 104 (10,3% pasażerów), 126 (9,9% pasażerów), 101 (9,0% pasażerów) i 125 (6,9% pasażerów), a najmniej popularną wykonująca 1 kurs dziennie linia 127, z której przez miesiąc korzysta 743 pasażerów wobec 192 139 na linii 124^[67].

Transport drogowy

W granicach miasta przecinają się 2 następujące drogi:

• droga ekspresowa S3 E65, której fragment stanowi zachodnią obwodnicę miasta
• droga krajowa nr 22 (Kostrzyn nad Odrą – Gorzów Wlkp. – Człopa – Wałcz – Elbląg – Grzechotki).

W mieście rozpoczynają się także 4 drogi wojewódzkie:

• droga wojewódzka nr 132 do Kostrzyna nad Odrą
• droga wojewódzka nr 151 do Choszczna
• droga wojewódzka nr 158 do Drezdenka
• droga wojewódzka nr 130 do Dębna.

Oprócz tego z miasta wybiegają drogi powiatowe m.in. do Borka, Ulimia, Chwalęcic, Santoka.

W mieście działa spółka Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej – będąca największym przewoźnikiem autobusowym w regionie.

Transport kolejowy

stacja Gorzów Wielkopolski

Autobus szynowy na linii kolejowej nr 367

Miasto uzyskało pierwsze połączenie kolejowe 12 października 1857, dzięki uruchomieniu 102,4 km jednotorowej linii Krzyż Wlkp. – Gorzów Wlkp. – Kostrzyn nad Odrą^[68]. Kolejnym połączeniem wybudowanym w latach 1885–1896 była 67,6 km jednotorowa linia Dąbrówka Wlkp. – Gorzów Wlkp.

Obecnie przez miasto przebiegają dwie czynne linie kolejowe:

• linia kolejowa nr 203 (Berlin – Kostrzyn nad Odrą – Gorzów Wlkp. – Piła – Tczew), która dzięki węzłowi kolejowemu w Krzyżu Wielkopolskim łączy miasto ze Szczecinem i Poznaniem
• linia kolejowa nr 367 do Zbąszynka, gdzie łączy się z magistralą E 20 Berlin – Warszawa – Moskwa oraz linią kolejową nr 358 do Zielonej Góry
• ponadto na terenie miasta poprowadzona jest linia kolejowa nr 415 biegnąca w kierunku do Myśliborza. Niestety, aktualnie w dokumentach PKP PLK jest skreślona z ewidencji od p.o. Gorzów Wielkopolski Wieprzyce. W 202o roku pojawił się pomysł reaktywacji linii kolejowej 415 w ramach projektu "Kolej plus"^[69]. Niestety, ostatecznie reaktywacja tej linii się nie powiodła, gdyż żaden z samorządów nie zdecydował się współfinansować tej inwestycji. Planowane jest za to uruchomienie niewielkiego odcinka tej linii do strefy przemysłowej w Gorzowie i stworzenie tam przystanku Gorzów Strefa Ekonomiczna^[70].

Na terenie miasta znajdują się stacje i przystanki kolejowe:

• Gorzów Wielkopolski
• Gorzów Wielkopolski Karnin
• Gorzów Wielkopolski Wieprzyce
• Gorzów Wielkopolski Zamoście
• Gorzów Wielkopolski Zieleniec
• Gorzów Wielkopolski Wschodni
• Gorzów Wielkopolski Chróścik na nieczynnej linii do Myśliborza.

Miasto jest siedzibą spółek produkcyjnych i usługowych związanych z transportem kolejowym, między innymi Gorzów Wagony, zajmująca się naprawą i renowacją wagonów.

Transport lotniczy

Baza Lotniczego Pogotowia Ratunkowego

Miasto nie posiada własnego lotniska. Przy szpitalu wojewódzkim zlokalizowane jest oświetlone lądowisko dla śmigłowców, które zostało zastąpione przez nowe lądowisko. Jego budowa rozpoczęła się w 2013^[71], a w 2014 zostało oddane do użytku. Planowana była budowa bazy lotnictwa sanitarnego oraz lotniska aeroklubu w podgorzowskich Wojcieszycach, lecz Wojewódzki sąd administracyjny unieważnił uchwałę gminy Kłodawa o zmianie planu zagospodarowania przestrzennego pod lotnisko^[72].

W okolicach miasta znajduje się leśna baza lotnicza Lasów Państwowych w Lipkach Wielkich, a także prywatne lotniska w podgorzowskim Ulimiu oraz Trzebiczu Nowym.

Transport wodny śródlądowy

W mieście znajduje się niewielki port rzeczny Port Gorzów na rzece Warcie na trasie międzynarodowej drogi wodnej E-70, jednakże znaczenie transportu wodnego obecnie jest bardzo małe. W mieście ponadto działa stocznia rzeczna oraz Stowarzyszenie Wodniaków Gorzowskich „Kuna”, które opiekuje się zabytkowym lodołamaczem „Kuna” (o tej samej nazwie) i remontuje holownik „Kormoran”.

Mosty

Most Staromiejski

W mieście znajdują się 4 mosty nad rzeką Wartą:

• most Staromiejski,
• most Lubuski,
• most żelazny (kolejowy),
• most w Wieprzycach.

Nad Kanałem Ulgi miasto posiada 3 mosty: Most Stary, most w przebiegu Trasy Nadwarciańskiej oraz most kolejowy.

Miasto ponadto posiada 10 mostów nad rzeką Kłodawką^[73] oraz kładki dla pieszych^[74].

Edukacja

Szkoły i placówki oświatowe^[75]

W mieście działa 8 publicznych liceów ogólnokształcących oraz zespoły szkół szkolnictwa zawodowego. Działają dwie publiczne szkoły muzyczne (I i II stopnia oraz I stopnia), oraz liceum plastyczne. Gorzów posiada dużą liczbę szkół niepublicznych wszystkich szczebli. Ponadto, w mieście funkcjonują dwie instytucje publiczne nadzorujące i wspomagające oświatę na obszarze województwa: Lubuskie Kuratorium Oświaty oraz Wojewódzki Ośrodek Metodyczny.

Miasto Gorzów Wielkopolski jest organem prowadzącym dla 80 placówek oświatowych, w tym dla:

• 29 przedszkoli (w tym 1 przedszkole specjalne, 3 integracyjne),
• 20 szkół podstawowych (w tym 1 dla dorosłych, 5 z oddziałami integracyjnymi, 1 mistrzostwa sportowego z oddziałami sportowymi, 5 z oddziałami sportowymi),
• 9 liceów ogólnokształcących (w tym 2 dla dorosłych),
• 8 techników,
• 7 szkół branżowych I stopnia,
• 1 szkoły branżowej II stopnia
• 1 szkoły policealnej,
• 2 szkół przysposabiających do pracy,
• 3 innych placówek, w tym: Zespołu Poradni Psychologiczno – Pedagogicznych, Młodzieżowego Domu Kultury, Międzyszkolnego Ośrodka Sportowego.

Przedszkola i szkoły działają samodzielnie lub w zespołach, w szkołach podstawowych zorganizowane są oddziały „0”. Kształcenie ustawiczne, praktyczne oraz dokształcanie teoretyczno – zawodowe dla pracowników młodocianych realizowane jest w Centrum Kształcenia Zawodowego.

Centrum Edukacji Zawodowej i Biznesu (CEZiB)^[76]

W 2016 roku w Gorzowie ruszyła realizacja programu „Zawodowcy w Gorzowie”, którego jednym z głównych elementów jest budowa Centrum Edukacji Zawodowej i Biznesu. W lutym 2020 roku, w poszpitalnych obiektach przy ul. Warszawskiej, rozpoczęła się budowa CEZiB. Swoją siedzibę będą miały tam szkoły zawodowe: Zespół Szkół Mechanicznych, Zespół Szkół Budowlanych i Samochodowych oraz Centrum Kształcenia Zawodowego. Według planów, CEZiB zacznie działać w 2022 roku.

Szkolnictwo wyższe

Uczelnie

Budynek Akademii im. Jakuba z Paradyża przy ul. Teatralnej

Budynek Akademii Wychowania Fizycznego

Miasto jest rozwijającym się ośrodkiem szkolnictwa wyższego w zachodniej Polsce. Pierwszą szkołą wyższą w powojennym Gorzowie było utworzone w 1947 Wyższe Seminarium Duchowne, które następnie przeniesiono w 1952 do Paradyża. Obecnie najważniejsze placówki szkolnictwa wyższego to:

• Akademia im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim
• AWF w Poznaniu – Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej w Gorzowie Wielkopolskim
• Uniwersytet Zielonogórski – Collegium Medicum – Instytut Nauk Medycznych
  • Katedra Hematologii – Klinika Hematologii UZ w Gorzowie Wielkopolskim (na bazie Wielospecjalistycznego Szpitala Wojewódzkiego)
  • Katedra Medycyny Nuklearnej – Kliniczny Zakład Medycyny Nuklearnej UZ w Gorzowie Wielkopolskim (na bazie Wielospecjalistycznego Szpitala Wojewódzkiego)
• Wyższa Szkoła Biznesu w Gorzowie Wielkopolskim
• Wyższa Szkoła Zawodowa w Gorzowie Wielkopolskim (przeniesiona z Kostrzyna nad Odrą, pierwotnie założona w Kamieniu Małym)

Kultura i sztuka

Muzeum Lubuskie

Willa fabrykancka Gustawa Schroedera obecnie Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta^[77]

Muzeum Lubuskie „Spichlerz”

Biblioteki

Gorzów wielkopolski Ło

Biblioteka Główna Akademii im. Jakuba z Paradyża

Gorzów to ważny ośrodek kulturalny regionu.

Filharmonia Gorzowska

Teatr im. Juliusza Osterwy

Happening grupy „Wesołe Miasteczko” w barze mlecznym „Agata” – wieczór autorski W. Fydrycha (2001 r.)

Mural propagujący Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich Romane Dyvesa

Juwenalia 2009

Dni Gorzowa 2015

Maskotka miasta – Gorzuś

W mieście działa Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta, będące najstarszym muzeum w województwie. Składa się z czterech oddziałów: Muzeum Sztuk Dawnych, Muzeum Grodu Santok, Muzeum Warty oraz Muzeum Kultury i Techniki Wiejskiej.

Według danych z 2006 w mieście działało 15 placówek bibliotecznych, z których w 2006 korzystało 33 644 czytelników^[20]. Największą biblioteką jest Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta, które prócz wypożyczalni głównej posiada 3 oddziały oraz filie. Biblioteka ta posiada w swoich zbiorach 389 373 książek^[78]. W styczniu 2008 r. otwarta została jej nowa siedziba. W nowoczesnym gmachu mieszczą się obecnie wszystkie działy, wcześniej rozrzucone w wielu lokalizacjach w mieście, a ponadto przeniesiony z ul. Pomorskiej Ośrodek Alliance Française, jak również galeria oraz kawiarnia. Zabytkowy budynek obok WiMBP tzw. Willa Jahnego w ciągu kilku lat ma zostać zaadaptowany na siedzibę Miejskiego Ośrodka Sztuki a oba budynki mają być połączone mostkiem.

W Gorzowie działają 3 kina, Centrum Filmowe Helios jest multipleksem z 5 salami znajdującym się w Galerii Askana. Multikino w Galerii Feeria (multipleks - 5 sal). Kino „60 krzeseł” się w Miejskim Ośrodku Sztuki przy ul. Pomorskiej 73 jest kinem studyjnym z widownią na 60 osób, gdzie wyświetlane są produkcje filmowe spoza głównego nurtu komercyjnego. Kino to powstało we wrześniu 2002. Projekcje odbywają się od września do czerwca. W siedzibie kina działa również Dyskusyjny Klub Filmowy „Megaron”. Wcześniej w mieście działało 5 innych kin, obecnie są one nieczynne. Kino „Kopernik” przy ul. Warszawskiej, zostało oddane do użytku w 1975 i posiadało widownię na 570 osób, Kino „Słońce” mieszczące się w centrum miasta przy ul. Chrobrego było najstarszym kinem w Gorzowie. Oba zostały zamknięte w 2007 r. w związku z otwarciem kompleksu kinowego Helios. Ponadto istniały jeszcze kina „Muza”, kino Kolejarz oraz kino „Kapitol”.

W świecie muzyki najbardziej znany jest Jazz Club „Pod Filarami”, który co roku gości wielu artystów jazzowych zarówno z Polski, jak i zagranicy^[79].

18 maja 2011 została otwarta Filharmonia Gorzowska^[80]. Inwestycja zrealizowana kosztem 130 mln. Miasto jest siedzibą Centrum Edukacji Artystycznej – Filharmonia Gorzowska.

• Teatr im. Juliusza Osterwy w Gorzowie Wlkp. (scena główna oraz scena letnia),
• Teatr Kreatury
• Cygański Teatr Muzyczny Terno
• Amfiteatr Gorzowski
• Teatr Na Murku

Imprezy cykliczne

Lista imprez cyklicznych odbywających się w Gorzowie Wielkopolskim:

• Konfrontacje Fotograficzne – maj, od 1974^[81];
• Dni Gorzowa nad Wartą – czerwiec^[82];
• W Gorzowie od 1988 roku^[83] odbywa się najstarszy festiwal muzyki romskiej „Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich Romane Dyvesa^[84]” – lipiec^[85];
• Reggae nad Wartą;
• Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Jana Sebastiana Bacha – październik, od 1986^[86];
• Gorzów Jazz Celebrations (do 2004 – Pomorska Jesień Jazzowa);
• Gorzowskie Spotkania Teatralne – listopad, od 1983^[87];
• Międzynarodowy Festiwal Muzyczny Serenada nad Wartą – od 2005 r.;
• Międzynarodowe Spotkania Orkiestr Dętych Alte Kameraden^[88] – od 2008 r.;
• Konwent Fantastyki Gorcon – od 2018 r.;
• Międzynarodowy Festiwal Tańca Folk Przystań czerwiec – lipiec – od 1994 r.

• Do 2004 r. odbyło się 11 razy Biennale Sztuki Sakralnej Sacrum^[89] (obecnie już się nie odbywa).
• Dobry wieczór Gorzów - od 2020 roku impreza zastąpiła Dni Gorzowa nad Wartą

Gorzowscy twórcy i wykonawcy

• Adam Bałdych – muzyk; skrzypek, kompozytor;
• Zofia Bilińska – rzeźbiarka;
• Piotr Bukartyk – poeta, kompozytor; wykonawca poezji śpiewanej;
• Edward Dębicki – założyciel Cygańskiego Teatru Muzycznego „Terno”, dyrektor i kierownik artystyczny Międzynarodowych Spotkań Cygańskich w Gorzowie „Romane Dyvesa”;
• Gonix – raperka, autorka piosenek;
• Irena Dowgielewicz – poetka, pisarka;
• Hermann Ende – architekt;
• Marian Klaus – muzyk, kompozytor, nauczyciel, stroiciel fortepianów i akordeonów;
• Beata Patrycja Klary – poetka;
• Victor Klemperer – literat;
• Jan Korcz – pierwszy artysta malarz, który osiedlił się w Gorzowie po II wojnie światowej; zmarł tutaj w 1984 r.;
• Ryszard Krynicki – poeta oraz wydawca;
• Michał Kwiatkowski – piosenkarz, wokalista, muzyk, występował w Szansie na sukces, znany również we Francji z programu Star Academy (odpowiednik polskiego Idola);
• Tadeusz Łyskawa – muzyk, w latach 80. perkusista w zespole Papa Dance;
• Zdzisław Morawski – poeta;
• Krystyna Prońko – piosenkarka;
• Krzysztof Pulkowski – reżyser, scenarzysta, aktor, niezależny twórca;
• Carl Teike – niemiecki kompozytor marszów wojskowych;
• Bronisława Wajs zwana też Papuszą – poetka, pisarka romskiego pochodzenia;
• Christa Wolf – pisarka.
• Michał Wróblewski – muzyk; pianista, kompozytor^[90].
• Błażej Król – muzyk znany jako Król

Lokalne media

W Gorzowie Wielkopolskim nadaje 11 stacji radiowych, 2 telewizyjne, wydawane są gazety i czasopisma.

Lokalne stacje radiowe

• Radio Plus Gorzów – 100,7 FM (budynek Urz. Woj.),
• Radio Eska Gorzów – 93,8 FM (RON Podmiejska),
• Radio Gorzów – 95,6 FM (RON Podmiejska),
• VOX FM Gorzów – 101,7 FM (komin elektrociepłowni),
• RMF MAXXX Lubuskie – 94,9 FM (komin C Niemcewicza).

Prasa

• „Gazeta Lubuska” – oddział w Gorzowie
• „Tylko Gorzów” – miesięcznik
• „Teraz Gorzów” – tygodnik
• Gorzowskie wydanie „Gazety Wyborczej”

Telewizja

Lokalne stacje telewizyjne nadające sygnał z Gorzowa:

• TVP3 Gorzów Wielkopolski
• TeleTop

Portale internetowe

• gorzowianin.com
• echogorzowa.pl
• gorzow24.pl

Sport i rekreacja

Mecz żużlowy na stadionie im. Edwarda Jancarza podczas Speedway Grand Prix

Stadion OSiR podczas meczu piłkarzy Stilonu

W Gorzowie Wielkopolskim istnieje rozbudowana infrastruktura sportowa, działalność prowadzi wiele klubów w różnorodnych dyscyplinach. Miasto jednak najbardziej kojarzy się z żużlem^[91]. Od 1947 roku w mieście działa żużlowy klub sportowy Stal Gorzów Wielkopolski^[92]; jego wychowankiem jest trzykrotny Mistrz Świata na żużlu Bartosz Zmarzlik (mistrzostwo w 2019, 2020 oraz 2022 roku).

Najpopularniejsze dyscypliny sportu obok żużlu to piłka nożna – reprezentowana przez ZKS Stilon oraz koszykówka kobiet – reprezentowana przez AZS AJP.

Miasto posiada także tradycje w sportach wodnych: pływaniu, piłce wodnej, kajakarstwie i wioślarstwie.

Od 1928 do 2018 gorzowscy sportowcy zdobyli 9 medali olimpijskich: z tego 3 w wioślarstwie, 5 w kajakarstwie i 1 w kolarstwie.

Obecnie w najwyższej klasie rozgrywkowej występują: KS Stal (żużel), AZS AJP (koszykówka), Alfa Job HR (piłka wodna) i KSz Stilon (szachy).

W mieście znajdują się takie obiekty sportowe jak: Stadion im. Edwarda Jancarza (stadion żużlowy zespołu KS Stal), Stadion OSiR (stadion do gry w piłkę nożną użytkowany przez drużyny ZKS Stilonu i ZTKKF Stilonu), Stadion Lekkoatletyczny „Warta” w Gorzowie Wielkopolskim (użytkowany przez gorzowskie kluby lekkoatletyczne oraz drużynę KP Warty), Hala AJP (kryta hala sportowa, w której odbywają się przede wszystkim rozgrywki koszykarskie kobiet, szczególnie mecze klubu AZS AJP), Hala CEZiB (kryta hala sportowa, w której odbywają się przede wszystkim rozgrywki koszykarskie mężczyzn, szczególnie mecze klubu KK Kangoo Basket), Hala ZSTiO (kryta hala sportowa, w której odbywają się przede wszystkim rozgrywki siatkarskie), Hala ZS nr 20 (kryta hala sportowa, której odbywają się przede wszystkim rozgrywki piłki ręcznej), Centrum Sportowo-Rehabilitacyjne Słowianka (w skład którego wchodzą: basen pływacki o wymiarach olimpijskich – 50m x 25m z 10 torami o głębokości 2m użytkowany przez MKP Słowianka oraz gorzowskie kluby piłki wodnej, basen pływacki rekreacyjny, 5 kortów tenisowych o nawierzchni ceglanej i zadaszone lodowisko o wymiarach – 24m x 48m), przystanie kajakowe klubów: MKKS, KS AZS-AWF i KS Admira oraz pole golfowe „Zawarcie”.

Administracja

Lubuski Urząd Wojewódzki

Budynek Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego

Sąd Okręgowy

Biurowiec M34 Manhattan Business Center

Biuro Związku Romów Polskich

Gorzów Wielkopolski ma status gminy miejskiej na prawach powiatu. Mieszkańcy wybierają do swojej rady miasta 25 radnych. Organem wykonawczym władz jest prezydent miasta. Siedzibą władz miasta jest urząd miasta przy ulicy Sikorskiego.

Miasto jest członkiem Związku Miast Polskich.

We wrześniu 1999 miasto zostało uhonorowane Dyplomem Rady Europy, a w 2002 zdobyło kolejne wyróżnienie: Sztandar Rady Europy.

Miasto jest siedzibą Wojewody Lubuskiego i jego urzędu wojewódzkiego oraz większości służb, inspekcji i straży administracji rządowej zespolonej z wojewodą:

• komendy wojewódzkiej Państwowej Straży Pożarnej
• komendy wojewódzkiej Policji, terenowego zarządu Centralnego Biuro Śledczego Policji, wydziału Biura Spraw Wewnętrznych Policji, lubuskiego zespołu Zakładu Emerytalno-Rentowego MSWiA
• komendy wojewódzkiej Państwowej Straży Rybackiej
• kuratorium oświaty
• wojewódzkiego inspektoratu ochrony roślin i nasiennictwa
• wojewódzkiego inspektora nadzoru geodezyjnego i kartograficznego
• 

  Bulwary są ulubionym miejscem spacerów i spotkań (bulwar zachodni)
  wojewódzkiego inspektoratu farmaceutycznego
• regionalnej dyrekcji ochrony środowiska
• wojewódzkiego inspektoratu inspekcji handlowej
• wojewódzkiego inspektoratu nadzoru budowlanego
• wojewódzki inspektoratu transportu drogowego, a także Delegatury Północno-Zachodniej Głównego Inspektoratu Transportu Drogowego obejmującej zakresem działania teren województw lubuskiego i zachodniopomorskiego
• państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego i wojewódzkiej stacji sanitarno-epidemiologicznej
• delegatury wojewódzkiego inspektoratu ochrony środowiska
• delegatury wojewódzkiego inspektoratu weterynarii
• delegatury wojewódzkiego inspektoratu jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych
• delegatury wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków

Miasto jest także siedzibą:

• starostwa powiatu gorzowskiego (w którego skład nie wchodzi)
• powiatowej stacji sanitarno-epidemiologicznej
• powiatowego urzędu pracy
• oddziału zamiejscowego wojewódzkiego urzędu pracy
• wojskowej komendy uzupełnień
• Lubuskiego Urzędu Celno-Skarbowego,
• urzędu skarbowego,
• wydziału zamiejscowego okręgowego urzędu miar
• oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
• biura terenowego Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
• archiwum państwowego
• Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Lubuskiego
• oddziału terenowego Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa
• oddziału urzędu statystycznego
• oddziału okręgowego inspektoratu pracy
• delegatury oddziału Narodowego Funduszu Zdrowia
• delegatury urzędu marszałkowskiego
• zespołu zamiejscowego regionalnej izby obrachunkowej
• prokuratury okręgowej i rejonowej
• wojewódzkiego sądu administracyjnego
• sądu okręgowego
• sądu rejonowego
• II Oddziału Informatycznego Sądu Apelacyjnego w Szczecinie
• samorządowego kolegium odwoławczego
• wojewódzkiego ośrodka ruchu drogowego
• wojewódzkiego ośrodka medycyny pracy
• Lubuskiego Biura Rejestracji Nowotworów
• delegatury Instytutu Pamięci Narodowej
• delegatury Krajowego Biura Wyborczego
• biura Urzędu Dozoru Technicznego
• oddziału Centralnego Ośrodka Informatyki
• okręgowej izby lekarskiej
• okręgowej izby pielęgniarek i położnych
• Lubuskiej Okręgowej Izby Inżynierów Budownictwa
• Lubuskiej Okręgowej Izby Architektów

Mieszkańcy miasta wybierają posłów na Sejm z okręgu wyborczego nr 8, senatora z okręgu nr 21, a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 13.

Podział terytorialny miasta

Dzielnice i osiedla mieszkaniowe nie stanowią oficjalnego, prawnego podziału administracyjnego miasta. Nie są zgodnie z art. 5 ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 jednostkami pomocniczymi gminy. W 2015 prezydent miasta wystąpił z propozycją formalnego ustanowienia ośmiu dzielnic^[93].

Dotychczasowe nazwy osiedli i dzielnic funkcjonują jako nazwy potoczne poszczególnych obszarów miasta:

Dzielnice

Współpraca zagraniczna

W 1999 w mieście został otwarty Ośrodek Kultury Francuskiej – Alliance française. Ponadto miasto jest największym ośrodkiem Euroregionu Pro Europa Viadrina.

Miasta partnerskie i zaprzyjaźnione[94]
Miasto partnerskie	Kraj	Data podpisania umowy
Frankfurt nad Odrą	Niemcy	1975
Cava de’ Tirreni	Włochy	1992
Herford	Niemcy	1995
Teramo	Włochy	1996
Eberswalde	Niemcy	2001
Jönköping	Szwecja	2001
Dziwnów	Polska	2014
Sumy	Ukraina	b.d.
Miasto zaprzyjaźnione	Kraj	Data podpisania umowy
Poczdam	Niemcy	b.d.
Monopoli	Włochy	b.d.
Hazleton	Stany Zjednoczone	b.d.

Religia

Cerkiew prawosławna Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy

Kościół Chrześcijan Baptystów

W Gorzowie znajduje się katedra rzymskokatolickiej diecezji zielonogórsko-gorzowskiej, która jest głównym gorzowskim kościołem rzymskokatolickim. Miasto posiada 14 parafii, które są podzielone pomiędzy 3 dekanaty: Gorzów Wielkopolski – Katedra, Chrystusa Króla i Trójcy Świętej. W kościele NMP Królowej Polski mieści się sanktuarium św. Weroniki Giuliani. Jednym z ważniejszych wydarzeń w życiu religijnym miasta była wizyta papieża Jana Pawła II, który odwiedził Gorzów 2 czerwca 1997.

Na cmentarzu znajduje się kaplica wiernych obrządku greckokatolickiego. W Gorzowie mieści się także prawosławna cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy (parafialna), polskokatolicki kościół św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny (parafialny) oraz kościół luterański Świętej Trójcy (parafialna.

Swoje zbory w Gorzowie posiadają adwentyści dnia siódmego (zbór adwentystyczny w Gorzowie Wielkopolskim)^[95], baptyści (Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Gorzowie Wielkopolskim, II Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Gorzowie Wielkopolskim)^[96], Kościół Zielonoświątkowy (zbór zielonoświątkowy w Gorzowie Wielkopolskim)^[97], wierni Kościoła Bożego w Polsce (Kościół Boży „Dla Ciebie Niebo”)^[98], Kościoła Bożego w Chrystusie (Wspólnota „Górna Izba”)^[99], Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP (diaspora w Gorzowie, miejscowi ewangelicy reformowani są otoczeni opieką duszpasterską przez parafię ewangelicko-augsburską)^[100] oraz reformowanych baptystów (Ewangeliczny Zbór Reformowany w Gorzowie Wielkopolskim)^[101].

W Gorzowie Wielkopolskim działalność kaznodziejską prowadzi 8 zborów Świadków Jehowy (Centrum, Dolinki, Górczyn, Północ, Widok, Zachód, Zawarcie–Wschód, Zawarcie–Zachód; w tym grupy: rosyjskojęzyczna i języka migowego; z dwoma Salami Królestwa)^[102].

Poza kościołami chrześcijańskimi, w mieście istnieją także miejsca spotkań modlitewnych muzułmanów.

W Gorzowie znajduje się także ośrodek filialny Jiyu-Kutsu Wspólnoty Drogi Rinzai Mumon-Kai oraz centrum buddystów Diamentowej Drogi.

Do 1939 istniała w mieście synagoga.

Pozostałe informacje

• W 1850 roku w Gorzowie wyhodowano odmianę jabłoni – renetę landsberską, znaną w świecie jako Landsberger Renette, z której przygotowywana jest „Szarlotka z Landsberską”, w 2013 roku wpisana na listę produktów tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi^[103].
• W październiku 1958 roku w Gorzowie wyprodukowano pierwsze partie taśmy magnetofonowej. Od 1959 roku do końca lat 80 XX wieku Gorzów za sprawą kasety stał się prawdziwą mekką fanów muzyki^[104].
• W 2016 roku w Gorzowie Wielkopolskim odkryto niemal kompletne szczątki prehistorycznego nosorożca Stephanorhinus kirchbergensis, jedyny taki egzemplarz w całej Europie^[105].

Ludzie urodzeni w Gorzowie

Zobacz też

• 54 Pułk Artylerii Polowej (Nowomarchijski)
• Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy
• Cmentarz żydowski w Gorzowie Wielkopolskim
• Reneta Landsberska

Galeria

• 

  Katedra NMP w nocy od strony ul. Chrobrego

• 

  Katedra NMP w dzień od strony ul. Chrobrego

• 

  Kazimierz Wnuk (1914 - 1998) znany jako Szymon Giety - znany kloszard gorzowski

• 

  Posąg Edwarda Jancarza

• 

  InfoGlob - modernistyczna wieża widokowa na rondzie Św. Jerzego za Mostem Staromiejskim

• 

  Zachodnia część bulwaru nad Wartą

• 

  „Świnster" przy ul. Heweliańkiej (2016) (Poprzednio przy ul. Rynek Wełniany przy katedrze) - rzeźba Zbigniewa Frączkiewicza

• 

  Mury obronne

• 

  Spichlerz z XVIII w.

• 

  Front kamienicy w stylu secesji

• 

  Ulica Chrobrego

• 

  Budynek starego ratusza na ul. Obortyckiej 16

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Gorzowa Wlkp.
• Przewodnik po zabytkach Gorzowa
• Historia Żydów w Gorzowie Wielkopolskim na portalu Wirtualny Sztetl
• Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Gorzowa Wielkopolskiego. bip.gorzow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-08)].
• Landsberg nad Wartą, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 73 .
• Landsberg, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 210 .
• http://www.gorzow.com.pl/ Gorzow.com.pl Zdjęcia – architektura, miejsca i chwile Gorzów Wielkopolski w obiektywie smartfona