Lista światowego dziedzictwa UNESCO w Wielkiej Brytanii i jej terytoriach zależnych

Lista światowego dziedzictwa UNESCO w Wielkiej Brytanii i jej terytoriach zależnych – lista miejsc w Wielkiej Brytanii oraz w brytyjskich terytoriach zamorskich wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO, ustanowionej na mocy Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego, przyjętej przez UNESCO na 17. sesji w Paryżu 16 listopada 1972^[1] i ratyfikowanej przez Wielką Brytanię 29 maja 1984 roku^[2].

Obiekty na liście światowego dziedzictwa

Na liście światowego dziedzictwa znajduje się 29 obiektów w Wielkiej Brytanii – 26 kulturowych, dwa przyrodnicze oraz jeden mieszany. 18 z nich znajduje się w całości na terytorium Anglii, pięć w Szkocji, trzy w Walii oraz jeden w Irlandii Północnej. Dodatkowo jeden obiekt (Granice Cesarstwa Rzymskiego), znajduje się zarówno w Anglii jak i Szkocji, a kolejny (Akwedukt i kanał Pontcysyllte) znajduje się na pograniczu Walii i Anglii^[2].

Dwa obiekty mają charakter transgraniczny, są wspólne z innymi państwami – Granice Cesarstwa Rzymskiego (z Niemcami) i Wielkie uzdrowiska europejskie (z sześcioma innymi krajami europejskimi)^[2].

Dodatkowo na listę wpisane są cztery obiekty znajdujące się w brytyjskich terytoriach zamorskich (dwa kulturowe i dwa przyrodnicze): po jednym w Gibraltarze, na Bermudach, Pitcairn i Tristan da Cunha (część terytorium Wyspa Świętej Heleny, Wyspa Wniebowstąpienia i Tristan da Cunha)^[2].

Jeden obiekt wcześniej wpisany na listę został z niej wykreślony (Liverpool – miasto floty handlowej)^[3].

(c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de

Dorset i wschodnie wybrzeże Devon

Fabryki doliny Derwent

Granice Cesarstwa Rzymskiego

Katedra, opactwo św. Augustyna
i kościół św. Marcina w Canterbury

Katedra i zamek w Durham

Krajobraz górniczy Kornwalii i Zachodniego Devonu

Miasto Bath/Wielkie uzdrowiska europejskie

Londyn (4 obiekty)

Pałac w Blenheim

Saltaire

Park Studley Royal i ruiny opactwa w Fountains

Stonehenge, Avebury i pobliskie miejsca kultowe

The English Lake District

Wąwóz Ironbridge

Most nad ujściem rzeki Forth

New Lanark

Serce neolitycznych Orkadów

Stare i Nowe Miasto w Edynburgu

Wyspa Świętej Kildy

Akwedukt i kanał Pontcysyllte

Krajobraz przemysłowy Blaenavon

Warowne zamki i mury obronne króla Edwarda I w dawnym księstwie Gwynedd

Droga Olbrzymów i wybrzeże

Obserwatorium Jodrell Bank

Krajobraz łupkowy północno‑zachodniej Walii

Obiekty na liście światowego dziedzictwa UNESCO w Wielkiej Brytanii

Contains Ordnance Survey data © Crown copyright and database right, CC BY-SA 3.0 Morskie Greenwich Pałac i Opactwo Westminsterskie oraz kościół św. Małgorzaty Królewskie Ogrody Botaniczne Kew Twierdza Tower w Londynie Obiekty na liście światowego dziedzictwa UNESCO w Londynie

Rezerwat dzikiego ptactwa na wyspie Gough Wyspa Hendersona Zespół Jaskiń Gorhama Miasto zabytkowe St. George’s i związane z nim fortyfikacje na Bermudach Obiekty na liście światowego dziedzictwa UNESCO w brytyjskich terytoriach zamorskich

Lista obiektów na liście światowego dziedzictwa UNESCO w Wielkiej Brytanii^[2][4]

Lp.	Obiekt	Zdjęcie	Położenie	Typ	Rok wpisu	Opis	Nr ref.
1	Droga Olbrzymów i wybrzeże Giant's Causeway and Causeway Coast		Irlandia Północna (hrabstwo Antrim)	przyrodnicze	1986	Fragment wybrzeża zbudowanego z blisko 40 000 bazaltowych słupów, powstałych w wyniku działalności wulkanicznej w okresie trzeciorzędu, około 50–60 mln lat temu.	369
2	Katedra i zamek w Durham Durham Castle and Cathedral		Anglia (Durham)	kulturowe	1986	Katedra z przełomu XI i XII wieku, największa budowla wzniesiona w stylu normańskim, oraz zamek z XI wieku, na którym rezydowali książęta-biskupi Durham.	370
3	Wąwóz Ironbridge Ironbridge Gorge	© User:Colin / Wikimedia Commons, CC BY-SA 4.0	Anglia (hrabstwo Shropshire)	kulturowe	1986	Wąwóz, którym płynie rzeka Severn. Znajduje się tu pierwszy na świecie, XVIII-wieczny most wykonany z żeliwa, a także kopalnie, huty i infrastruktura transportowa, powstałe we wczesnym okresie rewolucji przemysłowej.	371
4	Park Studley Royal i ruiny opactwa w Fountains Studley Royal Park including the Ruins of Fountains Abbey	(c) Photograph by Mike Peel (www.mikepeel.net)., CC BY-SA 4.0	Anglia (hrabstwo North Yorkshire)	kulturowe	1986	Założony w XVIII wieku ogród wodny w stylu angielskim, rozplanowany wokół ruin XII-wiecznego klasztoru cysterskiego.	372
5	Stonehenge, Avebury i pobliskie miejsca kultowe Stonehenge, Avebury and Associated Sites	(c) Diego Delso, CC BY-SA 4.0	Anglia (hrabstwo Wiltshire)	kulturowe	1986	Zespół budowli z okresu neolitu i epoki brązu. Głównymi obiektami objętymi wpisem są kamienne kręgi Stonehenge i Avebury, zbudowane w latach 3700–1600 r. p.n.e., oraz kopiec Silbury Hill zbudowany około 2400 lat p.n.e.	373
6	Warowne zamki i mury obronne króla Edwarda I w dawnym księstwie Gwynedd Castles and Town Walls of King Edward in Gwynedd		Walia (hrabstwa Anglesey, Conwy i Gwynedd)	kulturowe	1986	Cztery zamki (w Beaumaris, Conwy, Caernarfon i Harlech) oraz fortyfikacje miejskie w Conwy i Caernarfon zbudowane na przełomie XIII i XIV wieku z polecenia króla Anglii, Edwarda I, podczas jego kampanii podboju Walii.	374
7	Wyspa Świętej Kildy St Kilda	(c) Des Colhoun, CC BY-SA 2.0	Szkocja (Hebrydy Zewnętrzne)	mieszane	1986 (rozszerzony w 2004 i 2005)	Odizolowany archipelag niewielkich wysp wulkanicznych, w przeszłości, przez ponad 2000 lat, zamieszkany przez człowieka, opuszczony w 1930 roku, jedno z największych siedlisk ptaków w Europie.	387
8	Pałac w Blenheim Blenheim Palace		Anglia (hrabstwo Oxfordshire)	kulturowe	1987	Pałac wzniesiony na początku XVIII wieku, wyznaczający trendy rodzącego się wówczas angielskiego ruchu romantycznego (eklektyzm, powrót do natury). Zbudowany dla Johna Churchilla, księcia Marlborough, który otrzymał go w podzięce za zwycięstwa nad Francuzami podczas wojny o sukcesję hiszpańską.	425
9	Pałac i Opactwo Westminsterskie oraz kościół św. Małgorzaty Palace of Westminster and Westminster Abbey including Saint Margaret’s Church	(c) shapurma, CC BY 3.0	Anglia (Londyn)	kulturowe	1987	Zespół budowli od XI wieku stanowiących centrum administracji państwowej Anglii, a następnie Wielkiej Brytanii. Opactwo jest miejscem koronacji i pochówku brytyjskich monarchów. Pałac, siedziba parlamentu, wzniesiony został w połowie XIX wieku (na miejscu wcześniejszego) i jest znaczącym przykładem budowli w stylu neogotyckim.	426
10	Miasto Bath City of Bath		Anglia (Bath)	kulturowe	1987	Miasto uzdrowiskowe założone w I w. n.e. przez Rzymian nad źródłami termalnymi. W XVIII wieku poddane rozbudowie – z okresu tego pochodzi zabudowa w stylu palladiańskim, tworząca spójną całość z pozostałościami starożytnych łaźni.	428
11	Granice Cesarstwa Rzymskiego Frontiers of the Roman Empire		Anglia (hrabstwa Kumbria, Northumberland i Tyne and Wear),  Szkocja (hrabstwa West Dunbartonshire, Glasgow, East Dunbartonshire, North Lanarkshire i Falkirk), także  Niemcy	kulturowe	1987 (rozszerzony w 2005 i 2008)	Pozostałości fortyfikacji na północnym krańcu rzymskiej prowincji Brytania wzniesionych w II wieku n.e., u szczytu ekspansji terytorialnej imperium – Wał Hadriana i Wał Antonina	430
12	Wyspa Hendersona Henderson Island		Pitcairn	przyrodnicze	1988	Niezamieszkana wyspa koralowa w południowej części Oceanu Spokojnego, stanowiąca jeden z najmniej zaburzonych ekosystemów tego typu na świecie.	487
13	Twierdza Tower w Londynie Tower of London		Anglia (Londyn)	kulturowe	1988	Forteca wzniesiona w XI wieku, jedna z najlepiej zachowanych z tego okresu w Europie. Przez wieki odgrywała istotną rolę jako rezydencja królewska, siedziba mennicy i archiwów państwowych oraz więzienie.	488
14	Katedra, opactwo św. Augustyna i kościół św. Marcina w Canterbury Canterbury Cathedral, St Augustine's Abbey, and St Martin's Church		Anglia (Canterbury)	kulturowe	1988	Katedra z XI wieku, będąca siedzibą arcybiskupa Canterbury (przywódcy Kościoła Anglii), kościół parafialny z VI wieku, najstarszy w Anglii, oraz ruiny benedyktyńskiego opactwa, będące świadectwem chrystianizacji kraju we wczesnym średniowieczu.	496
15	Stare i Nowe Miasto w Edynburgu Old and New Towns of Edinburgh	(c) Andrew Shiva / Wikipedia, CC BY-SA 4.0	Szkocja (Edynburg)	kulturowe	1995	Zabytkowe centrum Edynburga, stolicy Szkocji, obejmujące średniowieczne stare miasto, nad którym dominuje położony na wzniesieniu zamek, oraz nowe miasto powstałe w XVIII i XIX wieku.	728
16	Rezerwat dzikiego ptactwa na wyspie Gough Gough and Inaccessible Islands		Tristan da Cunha	przyrodnicze	1995 (rozszerzony w 2004)	Dwie bezludne wyspy wulkaniczne – Gough i Inaccessible – położone w południowej części Oceanu Atlantyckiego, ostoja ptactwa.	740
17	Morskie Greenwich Maritime Greenwich		Anglia (Londyn)	kulturowe	1997	Dzielnica Londynu, w granicach której znajduje się park królewski oraz liczne zabytki świadczące o postępach naukowych (w szczególności w dziedzinie astronomii i nawigacji) oraz architektonicznych XVII i XVIII wieku, m.in. Królewskie Obserwatorium Astronomiczne, szkoła oficerska marynarki Royal Naval College oraz rezydencja Queen's House.	795
18	Serce neolitycznych Orkadów Heart of Neolithic Orkney	(c) Hps-poll, CC-BY-SA-3.0	Szkocja (Orkady)	kulturowe	1999	Grupa neolitycznych budowli na wyspie Mainland, w archipelagu Orkadów, wzniesionych około 3000–2000 lat p.n.e., obejmująca grobowiec Maes Howe, dwa kamienne kręgi – krąg Brodgar i kamienie ze Stenness, oraz osadę Skara Brae.	514
19	Miasto zabytkowe St. George’s i związane z nim fortyfikacje na Bermudach Historic Town of St George and Related Fortifications, Bermuda		Bermudy	kulturowe	2000	Miasto założone w 1612 roku, jedno z pierwszych angielskich miast w Ameryce, oraz otaczające je fortyfikacje, wielokrotnie przebudowywane aż do XX wieku.	983
20	Krajobraz przemysłowy Blaenavon Blaenavon Industrial Landscape		Walia (hrabstwo Torfaen)	kulturowe	2000	Zabudowa przemysłowa (kopalnie, huty, domy robotnicze, linia kolejowa) z przełomu XVIII i XIX wieku, typowa dla miast południowej Walii, będącej w tym okresie jednym z głównych ośrodków wydobycia węgla i żelaza na świecie.	984
21	New Lanark		Szkocja (hrabstwo South Lanarkshire)	kulturowe	2001	Wieś przemysłowa powstała wokół zakładów włókienniczych, założona w drugiej połowie XVIII wieku przez Roberta Owena.	429
22	Saltaire	(c) Allan Friswell, CC BY-SA 2.0	Anglia (hrabstwo West Yorkshire)	kulturowe	2001	Wieś przemysłowa zbudowana od podstaw w drugiej połowie XIX wieku, ze szczególnie dobrze zachowanym układem ulic, domami robotniczymi, zakładami włókienniczymi i budynkami użyteczności publicznej.	1028
23	Dorset i wschodnie wybrzeże Devon Dorset and East Devon Coast		Anglia (hrabstwa Devon i Dorset)	przyrodnicze	2001	Wybrzeże klifowe zawierające liczne skamieniałości z ery mezozoicznej (252–66 mln lat p.n.e.).	1029
24	Fabryki doliny Derwent Derwent Valley Mills	(c) Chris Allen, CC BY-SA 2.0	Anglia (hrabstwo Derbyshire)	kulturowe	2001	Zakłady włókiennicze oraz domy robotnicze z XVIII i XIX wieku w dolinie rzeki Derwent, kolebka rewolucji przemysłowej.	1030
25	Królewskie Ogrody Botaniczne Kew Royal Botanic Gardens, Kew		Anglia (Londyn)	kulturowe	2003	Ogrody botaniczne założone w XVIII wieku, odegrały istotną rolę w rozwoju nauki, w szczególności botaniki i ekologii, oraz sztuki ogrodowej (ogród angielski).	1084
26	Krajobraz górniczy Kornwalii i Zachodniego Devonu Cornwall and West Devon Mining Landscape		Anglia (hrabstwa Devon i Kornwalia)	kulturowe	2006	Pozostałości po kopalniach cyny i miedzi oraz powiązana infrastruktura (huty, przystanie, domy robotnicze) z XVIII i XIX wieku. Był to wówczas głównym ośrodek wydobycia tych metali na świecie i odegrał istotną rolę w industrializacji kraju, jak i w rozwoju techniki górniczej.	1215
27	Akwedukt i kanał Pontcysyllte Pontcysyllte Aqueduct and Canal	(c) Graham Horn, CC BY-SA 2.0	Walia (hrabstwa Denbighshire i Wrexham),  Anglia (hrabstwo Shropshire)	kulturowe	2009	Akwedukt nad doliną rzeki Dee oraz przebiegający nim kanał Llangollen, zbudowane na początku XVIII wieku, w okresie rewolucji przemysłowej.	1303
28	Most nad ujściem rzeki Forth The Forth Bridge		Szkocja (Edynburg i hrabstwo Fife)	kulturowe	2015	Most kolejowy nad zatoką Firth of Forth, najdłuższy most wspornikowy na świecie, otwarty w 1890 roku.	1485
29	Zespół Jaskiń Gorhama Gorham's Cave Complex		Gibraltar	kulturowe	2016	Kompleks czterech jaskiń w Skale Gibraltarskiej, w których zachowały się ślady działalności ludzi neandertalskich, którzy zamieszkiwali tam na przestrzeni ponad 100 000 lat.	1500
30	The English Lake District		Anglia (hrabstwo Kumbria)	kulturowe	2017	Górzyste pojezierze, na znacznym obszarze wykorzystywane jako pastwiska, w XVIII wieku przedmiot fascynacji artystów romantycznych.	422
31	Obserwatorium Jodrell Bank Jodrell Bank Observatory	(c) Mike Peel; Jodrell Bank Centre for Astrophysics, University of Manchester., CC BY-SA 4.0	Anglia (hrabstwo Cheshire)	kulturowe	2019	Obserwatorium astronomiczne, głównym obiektem na terenie którego jest Lovell Telescope, jeden z pierwszych, a jednocześnie największych, sterowanych radioteleskopów na świecie.	1594
32	Wielkie uzdrowiska europejskie The Great Spa Towns of Europe		Anglia (Bath), także:  Austria,  Belgia,  Czechy,  Francja,  Niemcy,  Włochy	kulturowe	2021	Grupa jedenastu miast uzdrowiskowych w siedmiu krajach europejskich, powstałych nad źródłami wód mineralnych. Fenomen budowy kurortów tego typu był charakterystyczny dla Europy w okresie od XVIII wieku do lat 30. XX wieku. Cechują się one unikalnym układem urbanistycznym, zdominowanym przez infrastrukturę służącą eksploatacji wód w celach pitnych i kąpielowych, jak i inne obiekty o funkcjach rekreacyjno-terapeutycznych (m.in. ogrody, kasyna, teatry, hotele). Miasto Bath, uwzględnione w tym wpisie, jest niezależnie od niego przedmiotem wpisu „Miasto Bath” z 1987 roku.	1613
33	Krajobraz łupkowy północno-zachodniej Walii The Slate Landscape of Northwest Wales		Walia (hrabstwo Gwynedd)	kulturowe	2021	Kamieniołomy łupka oraz powiązana infrastruktura transportowa w północnej Walii, w XIX wieku będącej głównym producentem tego materiału na świecie.	1633

Obiekty wykreślone z listy światowego dziedzictwa

Lista obiektów wykreślonych z listy światowego dziedzictwa UNESCO w Wielkiej Brytanii^[2][4]

Lp.	Obiekt	Zdjęcie	Położenie	Typ	Rok wpisu	Rok wykreślenia	Opis	Nr ref.
1	Liverpool – miasto floty handlowej Liverpool – Maritime Mercantile City		Anglia (Liverpool)	kulturowe	2004	2021	Zabytkowy port i centrum miasta Liverpool, w XVIII i XIX wieku jednego z najważniejszych ośrodków handlu na świecie, mającego istotny wpływ na rozwój imperium brytyjskiego. Centrum handlu niewolnikami (do jego zniesienia w 1807 roku) oraz masowej emigracji z Europy do Ameryki. Obiekt od 2012 roku znajdował się na liście obiektów zagrożonych, a w 2021 roku został usunięty z listy światowego dziedzictwa. Przyczyną była utrata przez to miejsce autentyczności i spójności charakteru w następstwie przeprowadzonej przez miasto rewitalizacji[3].	1150

Obiekty na liście informacyjnej

Podobnie jak większość państw członkowskich UNESCO, Wielka Brytania utrzymuje tzw. listę informacyjną (Tentative List), na której umieszczane są obiekty uznawane przez dany kraj za spełniające kryteria wpisu na listę światowego dziedzictwa. Wpis na listę informacyjną jest wyrazem zainteresowania zgłoszeniem w najbliższych latach kandydatury danego obiektu do wpisu na właściwą listę, a jednocześnie wymogiem formalnym rozpoczęcia procedury wpisu^[5][6].

W 2021 roku na liście tej znajdowało się osiem obiektów – pięć kulturowych i trzy przyrodnicze, w tym dwa w terytoriach zamorskich^[6].

(c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Stocznia w Chatham Creswell Crags Laboratorium Charlesa Darwina Mousa, Old Scatness i Jarlshof – „zenit epoki żelaza na Szetlandach” Flow Country Podwójny klasztor Wearmouth Jarrow Obiekty na Liście Informacyjnej w Wielkiej Brytanii

Turks i Caicos Wyspa Świętej Heleny Obiekty na liście informacyjnej w brytyjskich terytoriach zamorskich

Lista obiektów na liście informacyjnej w Wielkiej Brytanii^[6]

Lp.	Obiekt	Zdjęcie	Położenie	Typ	Rok wpisu	Opis	Nr ref.
1	Stocznia w Chatham Chatham Dockyard and its Defences		Anglia (hrabstwo Kent)	kulturowe	2012	Stocznia marynarki wojennej rozbudowana w XVIII-XIX wieku.	5670
2	Creswell Crags	(c) Nigel Homer, CC BY-SA 2.0	Anglia (hrabstwa Derbyshire i Nottinghamshire)	kulturowe	2012	Wąwóz wapienny, na terenie którego znajduje się kompleks jaskiń ze śladami ludzkiej działalności z okresu późnego plejstocenu (60–15 tys. lat temu).	5671
3	Laboratorium Charlesa Darwina Darwin’s Landscape Laboratory		Anglia (Londyn)	kulturowe	2012	Dom wraz z ogrodem, miejsce zamieszkania i pracy Charlesa Darwina, gdzie opracował on teorię ewolucji.	5672
4	Wyspa Świętej Heleny Island of St Helena		Wyspa Świętej Heleny	przyrodnicze	2012	Wyspa w południowej części Oceanu Atlantyckiego, siedlisko ponad 400 endemicznych gatunków roślin i zwierząt.	5675
5	Mousa, Old Scatness i Jarlshof – „zenit epoki żelaza na Szetlandach” Mousa, Old Scatness and Jarlshof: the Zenith of Iron Age Shetland		Szkocja (Szerlandy)	kulturowe	2012	Zespół obiektów archeologicznych na Szetlandach, obejmujący kamienną wieżę (broch) na wyspie Mousa oraz pozostałości osad Old Scatness i Jarlshof, wzniesionych podczas epoki żelaza, około 2000 lat temu.	5677
6	Flow Country	(c) Jonathan Billinger, CC BY-SA 2.0	Szkocja (hrabstwo Highland)	przyrodnicze	2012	Torfowisko kołdrowe, jedno z największych na świecie (4000 km²), ważne siedlisko ptaków.	5679
7	Podwójny klasztor Wearmouth Jarrow The Twin Monastery of Wearmouth Jarrow	(c) R J McNaughton, CC BY-SA 2.0	Anglia (hrabstwo Tyne and Wear)	kulturowe	2012	Pozostałości benedyktyńskiego kompleksu klasztornego z VII wieku.	5681
8	Turks i Caicos Turks and Caicos Islands		Turks i Caicos	przyrodnicze	2012	Archipelag na Karaibach, miejsce występowania solnisk, siedlisko kilku endemicznych gatunków zwierząt i roślin.	5682

Przypisy