Émile Durkheim

Émile Durkheim
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

15 kwietnia 1858
Épinal

Data i miejsce śmierci

15 listopada 1917
Paryż

Zawód, zajęcie

filozof, socjolog i pedagog

Narodowość

francuska

Alma Mater

École normale supérieure w Paryżu

Uczelnia

Uniwersytet w Bordeaux, Uniwersytet Paryski

Stanowisko

katedra socjologii i pedagogiki Uniwersytetu w Bordeaux
katedra pedagogiki i socjologii na Sorbonie

Émile Durkheim (wym. fr. [eˈmil dyʁˈkɛm]; ur. 15 kwietnia 1858, zm. 15 listopada 1917) – francuski filozof, socjolog i pedagog.

Był profesorem w Bordeaux, gdzie w 1895 objął pierwszą w Europie katedrę socjologii, od 1902 wykładał na Sorbonie.

Poglądy i koncepcje

Socjologia w ujęciu Durkheima to najważniejsza i najbardziej podstawowa spośród nauk społecznych. Rzeczywistość społeczna jest rzeczywistością sui generis (swoistą). Jest ona zewnętrzna w stosunku do jednostki. Jest zawsze przez jednostkę zastana, a jednostka przyswaja ją w procesie socjalizacji. Społeczeństwa nie należy traktować jako sumy jednostek (realizm socjologiczny).

Kluczowym elementem badań socjologicznych są fakty społeczne. Socjolog powinien traktować je „jak rzeczy”, czyli odrzucić wszelkie założenia i uprzedzenia na ich temat, stanąć „na zewnątrz” badanych zjawisk. Fakty społeczne stanowią odrębną klasę zjawisk, która w tylko niewielkim stopniu może być wyjaśniana przez odwołanie się do innych, pozaspołecznych klas zjawisk. W społeczeństwie zachodzą bowiem zjawiska jakościowo odrębne od tych, które charakteryzują świadomości indywidualne; nie mogą być zatem z nich wywodzone ani do nich redukowane.

Fakty społeczne

Fakty społeczne – wszelki sposób robienia (postępowania), utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu.

  • Materialne fakty społeczne
    • społeczeństwo
    • strukturalne składniki społeczeństwa, np. kościół, instytucje itd.
    • morfologiczne składniki społeczeństwa, np. rozmieszczenie ludności, kanały informacyjne itd.
  • Niematerialne fakty społeczne
    • moralność
    • świadomość zbiorowa
    • wyobrażenie zbiorowe
    • prądy społeczne

Durkheim swoją teorią faktów społecznych w dużym stopniu określił zadania socjologów. Był zdania, iż socjologia tudzież socjolodzy winni zajmować się studiowaniem faktów społecznych.

Zdaniem Durkheima, socjolog zbliżając się do faktów społecznych winien zachowywać się tak jakby wszedł w obcy mu świat, tj. wyzbyć się wszelkich uprzedzeń. Powinien wprawić się w stan ducha, w jakim znajdują się np. fizycy czy chemicy wtedy gdy zapuszczają się w niezbadane jeszcze regiony swej działalności naukowej. Jego postulat metodologiczny zbliżony był do metodycznego wątpienia Kartezjusza – była to inaczej mówiąc próba odnalezienia socjologicznego cogito – punktu, od którego można byłoby zacząć budowę gmachu rzeczywiście pewnej wiedzy. Tym punktem dla Emile Durkheima była empiria.

Utopia epistemologiczna nakazywała badaczowi zachowywać się w duchu zasady relatywizmu kulturowego – wchodząc w obcy świat, badacz zmuszony jest wyzbyć się wcześniej wiedzy, poznanych praw moralnych, zasad postępowania etc. – jego zadaniem jednak jest poznawanie nowego świata, w który wkroczył takim jaki faktycznie jest, nie zaś taki jaki powinien być.

Nauka winna czerpać elementy swych wstępnych definicji z danych zmysłowych – to nie wiedza przednaukowa jest drogowskazem, ale wrażenia czy zmysłowe doświadczenia.

Fakty społeczne traktowane jako rzeczy – możliwe są do poznania jedynie drogą obserwacji i eksperymentów, stopniowo przechodząc od cech najbardziej zewnętrznych do cech mniej widocznych i głębszych. Tylko zewnętrzne poznanie jest możliwe, gdyż fakty społeczne, tj. rzeczy są:

  • sprzeczne z ideą – którą poznaje się od wewnątrz
  • zewnętrzne wobec jednostki.

Filozofia człowieka – Homo duplex

Pomimo wielokrotnie deklarowanej niechęci Durkheima do filozofii, niemożliwe byłoby mówienie o postulatach tego autora bez odwołania się do tejże nauki. Chociażby dzięki jego wykształceniu oraz licznych nawiązań do wielu założeń filozoficznych.

Jednym z takich postulatów, w których filozofia odegrała wielką rolę, jest wyobrażenie o istocie człowieka i jego człowieczeństwie. Od zawsze badacze/filozofowie zmagali się z problematyką człowieka składającego się z ciała i duszy (dwóch sprzecznych biegunów). Problematyka homo duplex (człowieka podwójnego) na przestrzeni wieków była tłumaczona różnie, jednak nigdy nie można było znaleźć konsensusu pomiędzy przyziemnością zwierzęcą i wyniosłością ludzką.

Biegunowy podział człowieka na istotę biologiczną jej wrażenia, zmysły, instynkty, popędy z drugiej zaś strony dusza, myślenie. W oczach Durkheima te dwa bieguny w człowieku są od zawsze w konflikcie. Ów konflikt polega na grze opierającej się na zasadzie 0-1 – jeżeli człowiek chce postępować jak zwierzę, wówczas przegrywa jego natura wyniosła – jego człowieczeństwo – i na odwrót. Te dwa bieguny prowadzą ciągłą bitwę, w której wygrać może tylko jeden z nich.

Takim punktem przejścia z natury zwierzęcej w pełne człowieczeństwo jest rzecz, tudzież fakt społeczny, bliżej nazywany religią. Dzięki religii, tj. przejściu z czasu profanum w czas sacrum, który wywiera zewnętrzny wpływ na jednostkę w postaci np.: lęku, szacunku prowadzi jednostkę do pohamowania zwierzęcych instynktów, popędów i wówczas uwalnia się spod hamulców człowieczeństwo. W związku z tym, religia staje się jednym z filarów społeczeństwa, jego główną osią – to wyróżnienie nazywane jest zasadą totemiczną.

Czas sacrum i profanum różnicuje to co jest jednostkowe (zwierzęce, egoistyczne) od tego co jest zbiorowe tudzież społeczne (ludzkie, moralne, altruistyczne). Społeczeństwo (które jest ponad jednostką) wywiera zewnętrzny wpływ na jednostki, który sprowadza je do zachowań odpowiednich tylko naturze ludzkiej, tj. zbiorowe, moralne, altruistyczne postępowanie ludzi.

Wyniosłość zbiorowości nad jednostką

Cztery argumenty przemawiające „za” empirycznym uzasadnieniem postulatu wyższości społeczeństwa nad jednostką.

  • Analogia z nauk przyrodniczych – zjawisk życiowych nie można wyjaśnić przez powołanie się na właściwości komórek, z jakich składa się organizm (jednostka). (Dlaczego więc można przypuszczać, że wiedza o jednostkach może w jakikolwiek sposób tłumaczyć tajemnice życia społecznego?)
  • Psychologia tłumów – ludzie zachowują się inaczej w zbiorowości (aktorzy – odgrywają swoje role), a z racji, iż jednostki rzadko bywają w stałym odosobnieniu – takie „zrazy psychiczne”, mają tendencje do utrwaleń w postaci wyobrażeń zbiorowych.(socjologia Durkheima znacznie różnicuje się z psychologią tłumów)
  • Zastana rzeczywistość – jednostka nie wymyśla stosowanych przez siebie metod pracy, nie wynajduje praktykowanej przez siebie religii, nie tworzy języka stosowanego przez siebie – ale wszystko to w drodze socjalizacji przyswaja sobie, tj. dostosowuje się do norm powszechnie obowiązujących w danej zbiorowości.
  • „Fałszywe” wyobrażenia jednostek – Chcemy działać jako egoiści, tymczasem kierujemy się bezinteresownością, uważamy, iż jesteśmy rozumni a tym samym jesteśmy niewolnikami bezsensownych przesądów. Reasumując – zamierzenia jednostki są bezsilne wobec praw rządzących społeczeństwem.

W swoim pierwszym większym dziele O podziale pracy społecznej (1893 r.) Durkheim wyróżnił dwa typy więzi / solidarności:

  • solidarność mechaniczną (charakterystyczna dla społeczeństw pierwotnych) – opiera się na podobieństwie pomiędzy jednostkami i jednolitym dla wszystkich jednostek systemie norm ujętym w (prawo karne), świadomość indywidualna jest zaś niemal tożsama ze świadomością zbiorową
  • solidarność organiczną (charakterystyczna dla społeczeństw rozwiniętych) – opiera się na zróżnicowaniu jednostek i społecznym podziale pracy, wynika z potrzeby współpracy (którą reguluje prawo kooperacyjne (restytucyjne) np. prawo cywilne czy prawo handlowe), gdzie świadomość zbiorowa odgrywa mniejszą rolę, pozostawiając więcej miejsca na indywidualną inicjatywę i refleksję.

Uważał on, że w toku dziejów maleje rola represyjnego prawa karnego, rośnie natomiast rola prawa restytucyjnego. Przyczynami są: wzrost liczby ludności, komplikacja struktur społecznych i postęp podziału pracy. Konsekwencją podziału pracy jest jednak powstawanie napięć i zjawisko anomii ze względu na brak instytucji, które przejęłyby funkcje regulujące pełnione dotąd przez religię i tradycyjne państwo. Zjawisko to analizuje Durkheim w pracy pt. Samobójstwo (1897). Była to praca przełomowa także ze względów metodologicznych: opierała się na wtórnej analizie oficjalnych danych statystycznych.

Durkheim wyróżnił cztery kategorie samobójstw: samobójstwa anomiczne, fatalistyczne, egoistyczne (inaczej egotyczne) i altruistyczne.

W nawiązaniu do swojej pracy, Durkheim krytykuje pojęcie naśladownictwa społecznego. Jest przeciwny idei na temat bezpośredniego wpływu mediów (w tym wypadku gazet) na ludzką świadomość. Posługując się statystykami zawartymi w czwartym rozdziale swojej pracy „Samobójstwo”, udowadnia, iż pomimo masowego rozwoju prasy w krajach zachodnich, ludzie odbierają sobie życie w takich samych proporcjach. Nie można więc mówić o szerzeniu się samobójstw powiązanych z obecnością oraz rozwojem mediów[1].

Wzorcową instytucją społeczną, czyli ustalonym zespołem społecznych działań i idei, była dla Durkheima religia. Pełni ona w społeczeństwie takie funkcje jak: inicjację jednostki do życia zbiorowego, integrowanie zbiorowości, kultywowanie tradycji grupowych oraz podtrzymywanie jednostki w ciężkich chwilach. W swoich analizach religii (Elementarne formy życia religijnego, 1912) podejmuje po raz kolejny interesujący go problem świadomości zbiorowej, czyli zbioru ponadjednostkowych wyobrażeń, idei i zachowań.

Publikacje

Durkheim stworzył wiele klasycznych dzieł, spośród których najsłynniejsze to: O podziale pracy społecznej, Zasady metody socjologicznej, Samobójstwo. Studium z socjologii, Elementarne formy życia religijnego. Był też założycielem i redaktorem pisma Année Sociologique.

Tłumaczenia prac na język polski

Opracowania

Zobacz też

  • morfologia społeczna

Przypisy

  1. ↑ Eric Maigret, Socjologia komunikacji i mediów, Warszawa 2012.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Emile Durkheim.jpg
Emile Durkheim