Łysa Góra (Góry Świętokrzyskie)

Łysa Góra
Ilustracja
Widok na Łysą Górę z okolic Starej Słupi
Państwo

 Polska

Województwo

 świętokrzyskie

Położenie

Świętokrzyski Park Narodowy

Pasmo

Łysogóry, Góry Świętokrzyskie

Wysokość

594,3 m n.p.m.

Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego
Mapa konturowa województwa świętokrzyskiego, blisko centrum na prawo znajduje się czarny trójkącik z opisem „Łysa Góra”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum po prawej na dole znajduje się czarny trójkącik z opisem „Łysa Góra”
Ziemia50°51′37″N 21°02′49″E/50,860278 21,046944

Łysa Góra (pot.[1] albo daw.[2] Łysiec lub Święty Łysiec[3]; Święty Krzyż[2]) – szczyt o wysokości 594 m n.p.m.[4] w Górach Świętokrzyskich, położony we wschodniej części pasma Łysogór w Nowej Słupi (w części miasta o nazwie Święty Krzyż), objęty ochroną w ramach Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Drugi szczyt (po Łysicy) pod względem wysokości w tych górach. Zbudowany z piaskowców kwarcytowych zwanych niezbyt precyzyjnie „kwarcytami” i łupków kambryjskich.

Na szczycie znajdują się: skalne rumowisko, charakterystyczne dla Gór Świętokrzyskich, tzw. gołoborze, ścisły rezerwat przyrody obejmujący las jodłowo-bukowy, pozostałości wału kultowego przedchrześcijańskiego miejsca kultu Słowian, klasztor Misjonarzy Oblatów M.N. oraz muzeum parku narodowego (w jednym ze skrzydeł opactwa pobenedyktyńskiego) oraz Radiowo-Telewizyjne Centrum Nadawcze Święty Krzyż z masztem o wysokości 157 m.

Szlaki turystyczne

Łysa Góra stanowi węzeł szlaków turystycznych w tym regionie. Rozpoczyna się tu niebieski szlak turystyczny prowadzący do Pętkowic. Przez górę przechodzi szlak turystyczny czerwony Główny Szlak Świętokrzyski im. Edmunda Massalskiego z Gołoszyc do Kuźniaków.

Ośrodek kultu religii Słowian

Wał otaczający dawne miejsce kultu Słowian na Łysej Górze
Wieża radiowo-telewizyjna na Łysej Górze

Łysa Góra stanowiła w okresie wczesnego średniowiecza prawdopodobnie ośrodek kultu związanego z religią Słowian.

Jego pozostałością jest wał kultowy, otaczający partię szczytową wzniesienia. Składa się on z dwóch części, mających kształt podkowy. Ich łączna długość wynosi ok. 1,5 km, a wysokość dochodzi do 2 m (obj. około 32 tys. m³ kamienia[5]). Usypane zostały prawdopodobnie w IX–X w. z występujących tu licznie bloków kwarcytu. Podobne budowle występują na Ślęży, Raduni i Górze Kościuszki w województwie dolnośląskim. Zachowało się także wejście do wnętrza wału, tuż przy drodze z Nowej Słupi. Prace nad budową wału przerwano po przyjęciu chrześcijaństwa.

Na jej szczycie znajdować się miała bożnica w bałwochwalstwie żyjących Słowian, gdzie bożkom Lelum i Polelum ofiary czyniono i podług innych czczono tu bożyszcza: Świst, Poświst, Pogoda...

Na tym też miejscu był kościół trzech bałwanów, które zwano Łada, Boda, Leli. Do których prości ludzie schadzali się pierwszego dnia maja, modły im czynić i ofiarować. Tedy Dąbrówka przerzeczona pokaziwszy ich bóżnice, kazała zbudować kościół i poświęcić ku czci i ku chwale wielebnej Świętej Trójce

Powieść rzeczy istey z l. poł. XVI w.[6]

Do dziś istnieją legendy o odbywających się na szczycie góry sabatach czarownic.

Sanktuarium na Świętym Krzyżu

Opactwo pobenedyktyńskie na Świętym Krzyżu
Krypta grobowa kaplicy Oleśnickich
Więzienie na Świętym Krzyżu w czasie buntu więźniów, 1925
Cmentarz jeńców radzieckich
Widok na Łysą Górę ze Starej Słupi

Według legendy opactwo benedyktyńskie założył Bolesław I Chrobry w 1006 r. Od XIV w. nazywane Świętym Krzyżem, jako że przechowywane są tu relikwie drzewa krzyża świętego, na którym miał umrzeć Jezus Chrystus, podarowane w XI w. przez św. Emeryka, syna Stefana I, króla węgierskiego. Odtąd stało się jednym z najważniejszych polskich sanktuariów i celem licznych pielgrzymek. W okresie panowania dynastii Jagiellonów było to najważniejsze sanktuarium religijne w Królestwie Polskim. Siedmiokrotnie odwiedzał je Władysław Jagiełło, dziesięciokrotnie przebywał w klasztorze król Kazimierz Jagiellończyk, sześciokrotnie król Zygmunt Stary, trzykrotnie zaś król Zygmunt August.

Opactwo w ciągu swej historii było kilkakrotnie rabowane i niszczone. Podupadało i podnosiło się z upadku dzięki hojnym fundatorom. Dopiero kasata zakonu po rozbiorach przyniosła najwięcej zniszczeń. W 1819 r. na mocy dekretu prymasa, na podstawie bulli papieża Piusa VII, zabudowania opactwa przekazano skarbowi Królestwa Polskiego.

W budynkach poklasztornych w latach 1852–1865 istniał dom poprawczy dla tzw. księży zdrożnych. Następnie znajdujące się w ruinie budynki opactwa władze rosyjskie przekształciły w więzienie. Status budowli utrzymały władze polskie. Od 1918 istniało tu polskie więzienie ciężkie, odbywali w nim karę m.in. Sergiusz Piasecki i Stepan Bandera. Uważane było za najcięższe więzienie w Polsce, dla szczególnie niebezpiecznych przestępców. 20 września 1925 doszło tam do buntu i próby ucieczki 17 więźniów, którzy zdobyli broń. Bunt zdławiono, zginęło 6 buntowników, jeden niezaangażowany więzień i jeden strażnik[7]. Już w 1936 przybyli tu zakonnicy Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej, którzy przejęli część klasztoru. Wybuch wojny przerwał jednak prace nad odrodzeniem klasztoru. Podczas wojny Niemcy utworzyli tu obóz zagłady jeńców radzieckich. Liczbę ofiar szacuje się na 7–8 tysięcy, a ich zbiorowa mogiła znajduje się na polanie pod szczytem. W 1961 budynki po więzieniu przejął Świętokrzyski Park Narodowy. Aktualnie w części budynku mieści się nowicjat Zgromadzenia Misjonarzy Oblatów M.N.

Zespół opactwa pobenedyktyńskiego obejmuje czworobok budynków klasztornych z XIV–XV w. wraz z wirydarzem i krużgankiem, wczesnobarokową kaplicą Oleśnickich oraz późnobarokowo-klasycystycznym kościołem. Kościół oryginalnie miał wieżyczkę, która uległa zniszczeniu, w czasie działań wojennych. Od zachodu przylega wczesnobarokowe skrzydło (obecnie Muzeum Przyrodniczo-Leśne ŚPN), a od wschodu barokowa dzwonnica i brama z XVIII w.

W krypcie kaplicy Oleśnickich złożone jest zmumifikowane ciało, które przypisywano przez długi okres Jeremiemu Wiśniowieckiemu; badania naukowe zwłok z 1980 roku ostatecznie wykluczyły, aby należały one do księcia[8]. Szczątki są dostępne do oglądania. W podziemiach na uwagę zasługują, również eksponowane, zmumifikowane zwłoki nieznanego powstańca styczniowego z 1863 r.

W czerwcu 2006 r. na Świętym Krzyżu, na tysiąclecie istnienia klasztoru odbył się cykl imprez Świętokrzyskie Milenium, odwołujący się do tradycji benedyktyńskich.

Od opactwa pochodzi nazwa Gór Świętokrzyskich oraz województwa świętokrzyskiego.

Muzeum Przyrodnicze ŚPN

Muzeum Przyrodnicze Świętokrzyskiego Parku Narodowego na Świętym Krzyżu mieści się na Świętym Krzyżu w budynku należącym niegdyś do zabudowań opactwa Benedyktynów na Łysej Górze.

Panorama z gołoborza
Panorama z gołoborza

Radiowo-Telewizyjne Centrum Nadawcze

Zmiana granic Świętokrzyskiego Parku Narodowego

10 stycznia 2022 roku Rada Ministrów wydała rozporządzenie o usunięciu z granic Świętokrzyskiego Parku Narodowego enklawy o powierzchni 1,35 ha na Łyścu. RM, wbrew negatywnych opinii wielu środowisk naukowych (krytyczne oceny wyraziły: Komitet Biologii Środowiskowej Polskiej Akademii Nauk, Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, Rada Naukowa Świętokrzyskiego Parku Narodowego, Państwowa Rada Ochrony Przyrody, a w ramach procedowania sejmowa komisja prawnicza), wyłączyła szczytowy fragment Łyśca z granic ŚPN. Wyłączona część ma być sprzedana zakonowi Oblatów. Dz. U. poz. 113 z dnia 18.01.2022

Przypisy

  1. cyt. „Łysa Góra (Łysiec)” – Arkusz M-34-43-A-c-3 (Huta Stara). Mapa topograficzna Polski 1:10 000. Warszawa: Główny Geodeta Kraju, 2001. ISBN 83-239-2141-5
  2. a b Łysa Góra, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2013-10-14].
  3. Oświadczenie ws. zmiany granic ŚPN, Wolni Rodzimowiercy Krakowa, 21 października 2020 [dostęp 2020-10-22].
  4. Łysa Góra | Góry Świętokrzyskie. gory-swietokrzyskie.pl. [dostęp 2016-05-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (3 kwietnia 2016)].
  5. Paweł Jasienica, Polska Piastów, PIW 1985, str.27.
  6. Artur Kowalik, Kosmologia dawnych Słowian. Prolegomena do teologii politycznej dawnych Słowian, Kraków: „Nomos”, 2004, s. 430, ISBN 83-88508-71-7, OCLC 830637101.
  7. Piotr Bąblewski, Bunt w Więzieniu Ciężkim na Świętym Krzyżu, w: Zakazana Historia, nr 3 / listopad 2013, s. 22–26 & Agnieszka Gołębiowska, Tragiczny bunt na Świętym Krzyżu, „Gazeta Wyborcza Kielce” z 31 stycznia 2014, s.4
  8. Kienzler Iwona, Mroczne karty historii Polski, Warszawa 2012, ISBN 978-83-11-12714-2, s. 204–205

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Relief Map of Poland.svg
Autor: TUBSEmail Silk.svg Gallery, Licencja: CC BY-SA 3.0
Location map of Poland
U+25B2.svg
Black up-pointing triangle , U+25B2 from Unicode-Block Geometric Shapes (25A0–25FF)
POL Szlak czerwony.svg
Czerwony szlak turystyczny.
Pomnik Historii logo.svg
Logo Pomników Historii Polski
Poganski wal kultowy.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Wiezienie Ciezkie na Swietym Krzyzu - bunt.jpg
Bunt więźniów w Wiezieniu Ciezkim na Swietym Krzyzu
Swiatowid3011.jpg
The Zbruch Idol (sometimes identified as Światowid) found in Ukraine propably represents four old Slavic deities and other symbolism
Gory Swietokrzyskie, Lysa Gora ze Starej Slupi 1.jpg
Autor: Krzysztof Dudzik (User:ToSter), Licencja: CC BY 3.0
Łysa Góra ze Starej Słupi
Cmentarz Łysiec.JPG
Autor: ŁukaszWu, Licencja: CC BY 3.0
Cmentarz jeńców radzieckich pod szczytem Łysej Góry
Święty Krzyż 02 ssj 20060108.jpg
Autor: Paweł Cieśla Staszek_Szybki_Jest, Licencja: CC BY-SA 4.0
Opactwo pobenedyktyńskie na Świętym Krzyżu
Swiety Krzyz Stara Słupia DW751.JPG
Autor: Yayek, Licencja: CC BY-SA 3.0
Święty Krzyż z DW 751 w Starej Słupii
Tv tower on lysa gora.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.0
Łysa Góra panorama opisana.jpg
Autor: User:ŁukaszWu, Licencja: CC BY-SA 3.0
Opisana panorama z gołoborza na Łysej Górze w kierunku północnym (ok. 100°).
Świętokrzyskie Voivodeship Relief location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Relief location map of Świętokrzyskie Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 51.4 N
  • S: 50.1N
  • W: 19.6 E
  • E: 22 E