Śląsk Austriacki
| 1742–1918 | |||||
| |||||
 | |||||
| Język urzędowy | niemiecki | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stolica | Opawa | ||||
| Status terytorium | Kraj koronny Cesarstwa Austrii | ||||
| Głowa terytorium | książę Karol I Habsburg | ||||
| Powierzchnia • całkowita | 5147 km² | ||||
| Liczba ludności (1910) • całkowita • gęstość zaludnienia • narody i grupy etniczne | 756 949 147,1 osób/km² Niemcy, Polacy, Czesi | ||||
| waluta | Korona | ||||
| podział Śląska | 1742 | ||||
| Rozpad monarchii | 1918 | ||||
| Kod samochodowy | A | ||||
 | |||||
Śląsk Austriacki (niem. Österreichisch-Schlesien, cz. Rakouské Slezsko, oficjalnie Księstwo Górnego i Dolnego Śląska[1], niem. Herzogtum Ober- und Niederschlesien, czes. Vévodství Horní a Dolní Slezsko lub w skrócie Księstwo Śląska, niem. Herzogtum Schlesien[2]) – prowincja utworzona w 1742 roku z pozostałej w monarchii Habsburgów części Śląska: księstwa cieszyńskiego, państw stanowych: bielskiego, frydeckiego, frysztackiego, bogumińskiego oraz części dawnych księstw opawskiego, karniowskiego i nyskiego.
Formalnie od I rozbioru Polski do 1860 do Korony Czeskiej (a więc i Śląska Austriackiego) włączono Księstwa Zatorskie i Oświęcimskie (będące w średniowieczu częścią Śląska), jednak administracyjnie były częścią Galicji[3]. W XVIII wieku (do utworzenia Cesarstwa Austriackiego) był jako alternatywna nazwa dla Śląska austriackiego używany termin „Śląsk Czeski”.
Historycznie Śląskiem Austriackim nazywana była również część Łużyc[4], Dolny oraz Górny Śląsk znajdujących się w granicach Czech będących wówczas częścią Austrii, które po trzech wojnach śląskich w latach 1740–1763 zdobyły Prusy.
Historia
Po trzech wojnach śląskich teren Śląska został podzielony (ostatecznie w 1763) pomiędzy Prusy i Austrię (formalnie Królestwo Czech). Do państwa Hohenzollernów włączono większą część Śląska, który został nazwany Śląskiem Pruskim. Przy Habsburgach pozostały jedynie południowe fragmenty księstwa nyskiego, karniowskiego oraz opawskiego, a także niemal całe księstwo cieszyńskie. Habsburgowie stracili również ziemię kłodzką, włączoną administracyjnie do pruskiego Śląska.
Śląsk Austriacki (będący częścią Korony Czeskiej, tzw. krajów Korony Świętego Wacława) miał postać dwóch terytoriów nie połączonych ze sobą – oddzielał go wąski klin graniczny Moraw w okolicach Ostrawy. W granicach Śląska Austriackiego znajdowały się również liczne enklawy morawskie, m.in. Ziemia Osobłoska w pobliżu Zlatých Hor, przy granicy z Prusami. Jednocześnie istniały dwie enklawy, które należały do Moraw również administracyjnie – były to miejscowości Botenwald (Butovice) oraz Neu Würben (Nové Vrbno). Jednocześnie jedną z enklaw morawskich (Kietrz) Habsburgowie stracili po wojnach śląskich na rzecz Prus[5].
W strukturze Kościoła katolickiego Śląsk Austriacki podzielony był pomiędzy diecezję wrocławską (obszar księstwa nyskiego na zachodzie i księstwa cieszyńskiego na wschodzie, dla którego w 1770 powstał wikariat generalny) oraz diecezji ołomunieckiej (pozostały obszar wokół Opawy i Karniowa). W powstałej po 1781 strukturze Kościoła ewangelickiego austriackiej Przedlitawii Śląsk Austriacki podlegał superintendenturze morawsko-śląskiej i powstałemu w 1807 senioratowi śląskiemu.
Część regionu położoną wokół Opawy (Troppau) nazywano Śląskiem Opawskim, względnie zachodnim, natomiast wokół Cieszyna – Śląskiem Cieszyńskim, względnie wschodnim. Rozmiar Śląska Austriackiego to 5147 kilometrów kwadratowych (bez enklaw morawskich).
W latach 1763–1782 był jedną z samodzielnych prowincji państwa Habsburgów, a od 1860 krajem koronnym (oficjalnie pod nazwą Herzogtum Ober- und Niederschlesien – Księstwo Górnego i Dolnego Śląska) z autonomią oraz własnym sejmem krajowym. Stolicą była Opawa. Po I rozbiorze Polski cesarzowa Maria Teresa zajęła dawne Księstwa Oświęcimskie i Zatorskie i formalnie przyłączyła je do Śląska Austriackiego (będącego częścią Korony Czeskiej), przez co jego powierzchnia wzrosła o 2,5 tysiąca kilometrów kwadratowych[3]. Administracyjnie Oświęcim i Zator były jednak częścią Galicji (choć do 1860 wraz z innymi ziemiami Korony Czeskiej należały do Związku Niemieckiego).
W czasie Wiosny Ludów w Cesarstwie Austriackim miały miejsce ogromne zmiany społeczno-polityczne, jak również silne ruchy narodowowyzwoleńcze. Na tej kanwie, w kwietniu 1848 w Wiedniu powstał Związek Ślązaków Austriackich. Wydarzenia te zmusiły Austrię do reform społecznych (np. zniesienie pańszczyzny 7 września 1848) i politycznych, przejawiających się m.in. w uznaniu równouprawnienia wszystkich narodów Cesarstwa (rozporządzenie 4 marca 1849). Nastąpiła również emancypacja sądownictwa i administracyjna Gmin w Austriackiej części Śląska i ostatecznie 30 grudnia 1849 roku wydano rozporządzenie o utworzeniu ziemi śląskiej (jako osobnego kraju koronnego) i Sejmu Ziemi Śląskiej w Opawie. Od 1866 sześciu śląskich posłów wchodziło w skład Rady Państwa w Wiedniu. Z przerwą (1851–1861) Sejm Śląski działał do rozpadu Austro-Węgier w 1918. W 1910 roku, według spisu powszechnego 45% mieszkańców posługiwali się językiem niemieckim, następnie polskim (33%) i czeskim (22%). Znaczna większość mieszkańców deklarowała katolicyzm jako wyznawaną religię[2].
Kalendarium
- 1740–1742 – I wojna śląska.
- 1740 – Król pruski Fryderyk II Wielki zajmuje większość ziem Górnego Śląska, poza księstwami cieszyńskim, opawskim i karniowskim.
- 1741, 10 czerwca – Zwycięstwo pruskie nad Austrią w bitwie pod Małujowicami i zajęcie Śląska przez Prusy.
- 1742, 11 czerwca – Podpisanie pokoju we Wrocławiu, na mocy którego Fryderyk II opanował prawie cały Śląsk Dolny (oprócz części biskupiego księstwa nyskiego – ziemi frywałdowskiej) i większość Górnego Śląska, w tym księstwo opolskie i raciborskie.
- 1751 – podział Śląska Austriackiego (ze stolicą w Opawie) na obwody karniowski (cz. Krnovský kraj, niem. Jägerndorfer Kreis), opawski (cz. Opavský kraj, niem. Troppauer Kreis) i cieszyński (cz. Těšínský kraj, niem. Teschner Kreis).
- 1763 – pokój w Hubertusburgu, utrwalenie granic
- 1770 – ustanowienie Wikariatu Generalnego austriackiej części diecezji wrocławskiej dla dwóch komisariatów: cieszyńskiego (powstałego w 1642) i nyskiego/frywałdowskiego (1746)
- 1782 – Śląsk Austriacki połączony z Morawami, powstało Gubernium morawsko-śląskie.
- 1783 – podział terenu Śląska Austriackiego na obwody opawski i cieszyński.
- 1849 – Śląsk Austriacki oddzielony od Moraw jako kraina Monarchii austriackiej.
- 1850 – podział Śląska Austriackiego na 1 obwód, 7 powiatów politycznych (Bielsko, Bruntal, Cieszyn, Frydek, Frywałdów, Karniów, Opawa-okolice i stolica prowincji Opawa) i 22 powiaty sądowe.
- 1918, październik – po powstaniu Czechosłowacji powstała m.in. na zachodzie Śląska Austriackiego (Śląsk Sudecki, niem. Sudetenschlesien) prowincja Kraj Sudetów (niem. Sudetenland, cz. Sudetsko) ze stolicą w Opawie jako jedna z prowincji Niemieckiej Austrii.
- 1918, grudzień – likwidacja przez Czechosłowację prowincji Kraj Sudetów.
- 1920, 28 lipca-31 lipca – Rada Ambasadorów podzieliła Śląsk Cieszyński między Polskę i Czechosłowację.
Granice
Pod względem kształtowania granic Śląsk Austriacki składał się z dwóch części historycznego Śląska, rozdzielonych klinem morawskim w okolicach Ostrawy. Na terenie kraju koronnego znalazło się również 26 enklaw morawskich, które jednak administracyjnie podlegały Opawie (ale np. płacone podatki były odprowadzane na Morawy).
Po I rozbiorze Polski cesarzowa Maria Teresa zajęła dawne Księstwa Oświęcimskie i Zatorskie i formalnie przyłączyła je do Śląska Austriackiego (będącego częścią Korony Czeskiej), przez co jego powierzchnia wzrosła o 2,5 tysiąca kilometrów kwadratowych. Administracyjnie Oświęcim i Zator były jednak częścią Galicji (choć do 1860 wraz z innymi ziemiami Korony Czeskiej należały do Związku Niemieckiego).
Sytuacja po roku 1918
Po upadku Austro-Węgier w 1918 roku Śląsk Opawski i Cieszyński stały się terenem spornym pomiędzy Polską i Czechosłowacją i przyczyną wojny granicznej. 23 stycznia 1919 wojska czechosłowackie wkroczyły do Polski, chcąc przyłączyć cały rejon Olzy do Czechosłowacji. Wojna graniczna trwała do 5 lutego 1919, nie przynosząc żadnej stronie jednoznacznego zwycięstwa. Podział Śląska nastąpił latem 1920 roku. W tym czasie Polska prowadziła na wschodzie wojnę z sowiecką Rosją, będąc tym samym w sporze o podział Śląska z Czechosłowacją gotowa do daleko idących kompromisów. W tej sytuacji czechosłowacki minister spraw zagranicznych Edvard Beneš osiągnął podział Śląska wzdłuż rzeki Olzy, jak również przyłączenie spornych terenów Spisza i Orawy do Czechosłowacji. 25 czerwca 1920 rada przedstawicieli państw ententy postanowiła wiążąco i bez przeprowadzenia ustalonego w 1918 r. plebiscytu wyznaczyć ostateczny przebieg granicy. Pod naciskiem aliantów 28 lipca 1920 r. Polska i Czechosłowacja podpisały układ graniczny. Konflikt graniczny był tym sposobem oficjalnie zakończony, co jednakże nie oznaczało, że Polska zrezygnowała z roszczeń terytorialnych względem Czechosłowacji. W 1938 r. na mocy postanowień konferencji monachijskiej większość terenów Śląska austriackiego przyłączono do Niemiec, a Polska zajęła Zaolzie. W 1945 r. po II wojnie światowej przywrócono granicę z 1920 r.
Ostatecznie konflikt terytorialny pomiędzy CSRS i PRL został zakończony 2 czerwca 1958, kiedy PRL zrezygnowała ze wszelkich roszczeń.
W 1920 r. przyłączono do Czechosłowacji południową część powiatu raciborskiego, tzw. Śląsk Hulczyński z głównym miastem Hulczynem.
Władze
Pierwszym prezydentem prowincji został hrabia Fryderyk Wilhelm Haugwitz, a stolicą Opawa. W 1743 roku zebrał się sejm składający się z dwóch kurii. W 1782 roku na polecenie cesarza Józefa II Śląsk Austriacki został zlikwidowany i połączony z Morawami w gubernium morawsko-śląskie, którego stolicą zostało Brno.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Występujące m.in. w tytulaturze cesarskiej Habsburgów.
- ↑ a b Donaumonarchie Österreich-Ungarn.
- ↑ a b Renata Pysiewicz-Jędrusik, Andrzej Pustelnik, Beata Konopska, Granice Śląska, Wrocław: Rzeka, 1998, s. 28, ISBN 83-911532-0-7, OCLC 43216062.
- ↑ A.F. Busching, „A new system of geography”, rozdz. „Austrian Silesia”, London 1762, s. 115–145.
- ↑ http://geography.upol.cz/oldwww/geography/acta/07/07_01.pdf.
Bibliografia
- Marzena Bogus, Kotulowie i ich działalność oświatowa na Śląsku Cieszyńskim w XIX i XX wieku, Ostrava 2006.
- Janusz Spyra, Śląsk Cieszyński pod rządami Habsburgów (1653–1848), [w:] Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne. Zarys dziejów. Zarys kultury materialnej i duchowej, Cieszyn.
| Królestwa i Kraje Reprezentowane w Radzie Państwa (Przedlitawia) |
|
|---|---|
| Kraje Korony Świętego Stefana (Zalitawia) | |
| Kondominium |
|
Media użyte na tej stronie
Enclaves of Moravia in Silesia (1783-1918). Description in German. Die Landkarte bietet den Überblick über die Gemeinden, die Enklaven Mährens in Schlesien (Österreichisch Schlesien bzw. Preußisch Schlesien) waren. Die Nummern bezeichnen diese Gemeinden (in Klammern sind ehemalige unabhängige Gemeinden genannt, heute Teile anderer Gemeinden): 1 - Füllstein (mit Grundek, Karlsdorf, Kaschnitzberg, Schärfenberg), 2 - Maidelberg (mit Zottig, Seitendorf), 3 - Glemkau, 4 - Johannesthal, 5 - Hennersdorf, 6 - Liebenthal (mit Butschafka, Ober Paulowitz), 7 - Hotzenplotz (mit Stubendorf), 8 - Petersdorf, 9 - Rausen (mit Grosse, Matzdorf), 10 - Deutsch Paulowitz, 11 - Roßwald (mit Kawarn, Neuwald, Weine), 12 - Waißak (mit Bartelsdorf, Pittarn), 13 - Peischdorf (heute Teil von Olbersdorf), 14 - Röwersdorf, 15 - Öhlhütten, 16 - Leitersdorf (mit Choltitz), 17 - Schönstein (mit Hertitz), 18 - Niklowitz, 19 - Köhlersdorf, 20 - Schlakau, 21 - Dorfteschen (heute Teil von Eckersdorf), 22 - Jaktar (heute Teil von Troppau), 23 - Stablowitz, 24 - Wlastowitz, 25 - Schlatten (mit Ohrad, heute Teil von Wagstadt, und mit Karlowitz, heute Teil von Zeiske), 26 - Sucholasetz und Hadrunek (heute Teil von Troppau).
Zu den Enklaven gehörten nicht: 27 - Botenwald, 28 - Neu Würben.Austrian Silesia linguistic map from 1855
Map of Austria-Hungary
Autor: Samhanin, Licencja: CC BY-SA 3.0
Coat of arms of Austrian Silesia.
Autor: Samhanin, Licencja: CC BY-SA 3.0
Flag of the Austrian Silesia
(c) Daniel Baránek, editedy by Ragimiri and Kirk, CC BY-SA 3.0
Austrian Silesia in 1746