Średniowieczny port w Pucku

Średniowieczny port w Pucku – port morski u ujścia rzeki Płutnicy do Zatoki Puckiej funkcjonujący z przerwami od IX do XIV w. Współcześnie teren dawnego portu jest zatopiony wodami Zatoki Puckiej i stanowi podwodne stanowisko archeologiczne.

Najstarszy port powstał, na terenach już wcześniej zasiedlonych przez człowieka, prawdopodobnie u schyłku IX w. n.e. i był wykorzystywany jeszcze co najmniej w połowie X w. Składał się z nabrzeży (przypuszczalnie dwóch), pomostu długości 60 m odchodzącego prostopadle od brzegu i łączącego się z paroma równoległymi do linii brzegowej pomostami w głębi morza. Największy z nich przekraczał 100 m długości. Pomosty były wykonane z drewna, a nabrzeża wzmocnione faszyną^[1].

Kolejny port założono na wschód od poprzedniego w drugiej połowie XII w. Udokumentowano obecność pomostu i nabrzeża w postaci zewnętrznej i wewnętrznej ściany z drewnianych bali oraz wypełnienia zajmującego przestrzeń między obiema ścianami. Za ścianą wewnętrzną wzniesiono wał^[2].

Najmłodszy port zbudowano, na wschód od tego z XII w.^[3], u schyłku XIII w. i funkcjonował on do połowy XIV w. Był mniejszy od poprzednich. Zachowały się pozostałości równoległego do linii brzegowej drewnianego pomostu i basenu portowego^[4].

W późniejszym okresie port nie był wykorzystywany^[5], a ponieważ poziom morza w Zatoce Puckiej stale się podnosił (w XII w. był niższy od tego z początków XXI w. o 0,7 m), to tereny portowe zostały zalane^[6]. Jako potencjalne przyczyny porzucenia portu w połowie XIV w. podaje się przeniesienie lokalizacji Pucka po zajęciu tych terenów przez Krzyżaków^[7], spalenie się osady portowej (w osadach z tego okresu znaleziono liczny węgiel drzewny, wskazujący na pożar) lub pogarszanie się warunków klimatycznych w I poł. XIV w., co miało skutkować zwiększeniem intensywności sztormów i ochłodzeniem^[8].

Zatopione pozostałości portów odkryto w roku 1977^[9]. Badania archeologiczne prowadzili tu początkowo pracownicy puckiej Stacji Wiedzy o Regionie, a później Centralnego Muzeum Morskiego i Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu^[10].

Badania ustaliły, że podwodne stanowisko archeologiczne obejmuje powierzchnię 12 ha, z tego do końca 2021 roku dokładnie przebadano połowę^[9]. Oprócz pozostałości nabrzeży, pomostów i innych tego typu budowli znaleziono też wraki czterech drewnianych łodzi z czasów użytkowania portów. Wszystkie mają konstrukcję klepkową, a trzy z nich odkryto w roku 1979^[11]:

• Wrak oznaczony jako P-1 z połowy XIV w. interpretowany jest jako pozostałość łodzi przypuszczalnie używanej w celach przewozu towarów, o pierwotnej długości pomiędzy ponad 10 m a 12 m, posiadającej ster zawiasowy i klepki łączone żelaznymi nitami. Zachowała się cała stępka i fragment tylnej części łodzi^[12].
• Wrak oznaczony jako P-2 z lat 70. X w. interpretowany jest jako pozostałość bardzo wąskiej, długiej łodzi bojowej, o pierwotnej długości do 20 m i szerokości do 2,5 m. Miała ona przynajmniej jeden maszt na żagiel. Cechy jej konstrukcji są bardzo zbliżone do łodzi bojowych Skandynawów^[13], choć ma też cechy typowe dla szkutnictwa słowiańskiego^[14]. Wrak zachował się stosunkowo dobrze (w ok. 50%^[14]) i ma 12 m długości^[13]. Badania drewna dębowego z konstrukcji łodzi wskazują, że w przeważającej mierze pochodzi ono z Pomorza Gdańskiego^[14].
• Wrak oznaczony jako P-3 z połowy XII w. (po 1156 r.^[14]) interpretowany jest jako pozostałość łodzi przypuszczalnie używanej w celach przewozu towarów lub rybołówstwa, o pierwotnej długości do 15 m i szerokości do 3,5 m. Wrak jest zachowany stosunkowo kompletnie (ma 11 m długości), choć bez rufowej części^[15]. Całkowitą długość jednostki szacuje się na 16 m, a stopień kompletności na 2/3^[16]. Badania drewna dębowego, z którego łódź jest w całości zbudowana wskazują, że pochodzi ono z rejonu na zachód od Szczecina^[17][18].

Kolejny wrak, P-5, odkryto w roku 1990. Datowany jest on na połowę XIII w., do końca 2021 r. odsłonięto większą część, długości 10 m i szerokości do 3 m. Jest najlepiej zachowany z dotychczas znanych średniowiecznych wraków z Pucka^[19].

Łodzie P-3 i P-5 wykonano w sposób typowy dla szkutnictwa słowiańskiego^[20]

Oprócz łodzi klepkowych, na badanym podwodnym stanowisku archeologicznym znaleziono dwie dłubanki, obie datowane są na okres sprzed powstania najstarszego z portów średniowiecznych. Jedna (P-4) pochodzi z VIII w., ma 4 m długości i odkryto ją w 1979 roku^[21]. Druga, zachowana fragmentarycznie, została wydatowana na przełom IV i V wieku^[22].

Wraki P-2 i P-3 wydobyto i są w kolekcji gdańskiego Muzeum Morskiego, dłubankę P-4 również wydobyto, jednak jest ona w kolekcji muzeum w Pucku, zaś wraki P-1 i P-5 pozostają na stanowisku archeologicznym^[23]. Sam obszar średniowiecznego portu w Pucku został w 2014 r. wpisany do rejestru zabytków archeologicznych i jest pierwszym podwodnym stanowiskiem archeologicznym w Polsce w tym rejestrze^[24].

Datowania drewnianych pozostałości portowych i wraków prowadzono głównie metodą dendrochronologiczną, choć wykonywano też datowania radiowęglowe^[25][26].

Przypisy

Bibliografia

• Litwin J., 2021: Łodzie słowiańskie z czasów wikingów. Problematyka badań, konserwacji i ekspozycji. Wiadomości Konserwatorskie, 67: 143–158.
• Litwinienko P., 2022: Wraki z puckiego portu. Archeologia Żywa, 1 (83): 18–25.
• Ossowski W., 2016: Pierwsze bałtyckie statki handlowe i ich użytkownicy. W: B. Możejko, E. Bojaruniec-Król (red.), W epoce żaglowców. Morze od antyku do XVIII wieku. Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego: 45-57.
• Pomian I., Śliwiński B., Uścinowicz Sz., Ważny T., 2016: The Remains of a Medieval Harbour in Puck (Northern Poland): a Few Words about the Results of Previous Research. Archaeologica Baltica, 23: 235–243.
• Popek M., Pydyn A., 2022: Średniowieczny port w Pucku... czy naprawdę był najstarszy i największy? Archeologia Żywa, 1 (83): 11–17.