Środa Śląska

Środa Śląska

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Rynek
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	średzki
Gmina	Środa Śląska
Aglomeracja	wrocławska
Data założenia	1235
Prawa miejskie	1235
Burmistrz	Adam Ruciński
Powierzchnia	14,94 km²
Wysokość	103 – 144 m n.p.m.
Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość	9539[1] 638,5 os./km²
Strefa numeracyjna	71
Kod pocztowy	55-300
Tablice rejestracyjne	DSR
Położenie na mapie gminy Środa Śląska Środa Śląska
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Środa Śląska
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Środa Śląska
Położenie na mapie powiatu średzkiego Środa Śląska
51°09′50″N 16°35′42″E/51,163889 16,595000
TERC (TERYT)	0218044
SIMC	0987348
Urząd miejski pl. Wolności 5 55-300 Środa Śląska
Strona internetowa
BIP

Środa Śląska (niem. Neumarkt^[2] in Schlesien, cz. Slezská Středa) – miasto w województwie dolnośląskim, w powiecie średzkim, którego jest siedzibą, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Środa Śląska.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. wrocławskiego, obecnie jest jednym z miast aglomeracji wrocławskiej. Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto liczyło 9539 mieszkańców^[1].

Nazwa

Środa Śląska, 1819 r.

W księdze łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305, miejscowość wymieniona jest w łacińskiej formie Novumforum. Kronika wymienia również wieś, która została wchłonięta przez miasto Bielany pod dawniejszą nazwą Slota glowa (Złota głowa)^[3][4]. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińskie nazwy: Novoforum, Neimarcum^[5].

Niemiecka nazwa oznacza nowy targ (niem. Neumarkt), natomiast polska wskazuje na to, że targ odbywał się w środy. Niemiecki językoznawca Heinrich Adamy swoim dziele o nazwach miejscowości na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu wymienia nazwę miasta Sroda zanotowaną w dokumencie z 1208 roku, podając jej znaczenie Mittwochmarkt (im Burgflecken) oznaczającą „targi odbywające się w środy na dziedzińcu zamkowym”^[6].

Polską nazwę Nowy Targ oraz niemiecką Neumarkt w książce „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej” wydanej w Głogówku w 1847 wymienił śląski pisarz Józef Lompa^[7].

Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946^[8].

Położenie

Środa Śląska historycznie leży na Dolnym Śląsku, na Nizinie Śląskiej. Miasto znajduje się na wysokości od 103 do 144 m n.p.m.

Przez miasto przepływa rzeka Średzka Woda, lewy dopływ Odry.

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 14,94 km²^[9].

Historia

Środa Śląska rozwinęła się jako osada targowa położona na dawnym szlaku handlowym, nazywana była Nowym Targiem (niem. Neumarkt). Ok. 1210 Henryk I Brodaty osadził tu na prawie flamandzkim kolonistów z krajów niemieckich. Przed 1214 otrzymała magdeburskie prawo miejskie, które po wielu zmianach i modyfikacjach stało się tzw. prawem średzkim, przyjętym przez wiele miast. W 1231 zmarł tu na wygnaniu Władysław III Laskonogi, książę wielkopolski i krakowski. Do XIII w. miasto należało do księstwa wrocławskiego. Książę legnicki Bolesław II Rogatka zwany Łysym włączył w 1245 Środę Śląską do księstwa legnickiego, w murach kościoła św. Andrzeja Apostoła w 1248 z polecenia księcia legnickiego Bolesława II Rogatki spalono 500 mieszczan za sprzyjanie Henrykowi III Białemu. W XIII w. miasto było centrum handlu solą na Śląsku, rozwijało się też tkactwo. W tym okresie istniał również szpital dla trędowatych. W XIV w. miasto weszło w skład księstwa świdnickiego, a następnie od 1392 pod panowanie Czech. Ok 1465 urodził się tu Wawrzyniec Korwin, pierwszy polski geograf. W XV w. nastąpił rozwój uprawy winorośli, a następnie browarnictwa i winiarstwa. W 1526 miasto dostało się pod panowanie Habsburgów, było wówczas jednym ze śląskich ośrodków anabaptyzmu. Podczas wojny trzydziestoletniej w 1632 miasto zajęły i zniszczyły wojska saskie, następnie zostało zdobyte przez Szwedów i na rozkaz mjr. Stalhaussa w 1640 spalone. W XVIII w. powstała manufaktura tabaczna, w 1742 Środa Śląska znalazła się w państwie pruskim. Od 1844 połączenie kolejowe z Legnicą i Wrocławiem, od II połowy XIX w. lokalny ośrodek gospodarczy. Podczas II wojny światowej funkcjonowały dwa jenieckie oddziały robocze obozu w Zgorzelcu. W styczniu 1945 na terenie rzeźni miejskiej przy ulicy Malczyckiej hitlerowcy dokonali egzekucji 93 więźniów (w tym 56 Polaków) obozu Dyhrenfurth w Brzegu Dolnym, których pędzono w marszu śmierci do obozu macierzystego Gross Rosen. Podczas walk 9 lutego 1945 zniszczone w 30%. W czasach Polski Ludowej stało się lokalnym centrum handlowo-usługowym, działała tu fabryka mebli, kafli i materiałów budowlanych^[10]. W 1985 i 1988 odkryto w mieście skarb średzki^[11].

Gospodarka

W podstrefie Legnickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej znalazło swoje siedziby kilka przedsiębiorstw branży motoryzacyjnej (automotive) oraz logistycznej.

Obecnie (stan na 27.02.2017 r.) w LSSE (podstrefa Środa Śl.):

• Rotom Polska Sp. z o.o.^[12][13]
• Voestalpine Rotec Sp. z o.o.
• Cropu Polska Sp. z o.o.
• HMT Heldener Metalltechnik Polska Sp. z o.o. & Co. Sp.K.
• Schürholz Polska Sp. z o.o.
• Fiuka Polska Sp. z o.o.
• VIA Technika Obróbki Powierzchniowej Sp. z o.o.
• Industrial Brush Manufacturers Sp. z o.o.
• Vorwerk Dichtungssysteme Polska Sp. z o.o.
• Schweiker Sp. z o.o.
• RENTARS Sp. z o.o.
• Vibracoustic Polska sp. z.o.o.

Zabytki

Kościół pw. św. Andrzeja, (XIII w., 1388 r., 1670 r., 1830 r.)

Mury miejskie i fosa, (XIII–XIV w.)

Ratusz, obecnie Muzeum Regionalne w jego zbiorach Skarb średzki m.in. Korona średzka z przeł. XIII i XIV w.

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[14]:

• ośrodek historyczny miasta. Układ centrum jest starszy niż kolonizacja na prawie niemieckim
• kościół par. pw. św. Andrzeja, z XIII w., 1388 r., 1670 r., 1830 r.
• cmentarz kościelny
• cmentarz parafialny z mogiłami 1971 żołnierzy radzieckich, którzy polegli podczas walk o miasto w lutym 1945
• pomnik upamiętniający egzekucję 93 więźniów obozu Dyhrenfurth rozstrzelanych na terenie rzeźni miejskiej przy ulicy Malczyckiej 1.
• dzwonnica, z pierwszej połowy XV w., przebudowana w końcu XVI w.
• ogrodzenie murowane z bramą, z XVI w.
• kościół szpitalny, obecnie pomocniczy pw. NMP, z 1220 r., przebudowany w XVII/XVIII w., 1871 r.
• zespół klasztorny franciszkanów, ul. Kościuszki 60
  • kościół, obecnie par. pw. Podwyższenia Krzyża, z połowy XIV w., XIX/XX w., z lat 1933–35
  • klasztor, obecnie dominikanów, z 1726 r., XIX/XX w.
• ruina zamku, ul. Cmentarna, z drugiej połowy XIII do XIV w.
• mury obronne, z końca XIII–XIV w.
• ratusz, obecnie muzeum, z drugiej połowy XIV w., XV w., XVI w., 1791 r., XIX/XX w.
• zespół pałacowy, z lat 1860–70
  • pałac
  • park z aleją lipową
• poczta, ul. Kolejowa 25, z lat 1886–1888
• dom, ul. Parkowa 1, z 1898 r.

Oświata

• Szkoła Podstawowa im. Władysława Broniewskiego
• Powiatowy Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 im. Mikołaja Kopernika
• Powiatowy Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2 im. Wincentego Witosa
• Jednoroczna Policealna Szkoła Edukacji Innowacyjnej oraz LO dla Dorosłych
• Ośrodek Szkolno-Wychowawczy

Święto Wina w Mieście Skarbów

Święto Wina, 2010 r.

Od kilku lat odradzają się na nowo tradycje winiarskie w gminie. Już od czasów średniowiecza produkcja wina w Środzie Śląskiej miała istotne znaczenie dla miasta i okolic oraz okolicznych mieszkańców, co dokumentuje herb miasta, na którym widoczne są winne grona, uprawiane w okolicy.

Zapomniana przez wiele lat tradycja odżyła na nowo i od 2005 roku, w każdy drugi weekend września, organizowane jest Święto Wina w Mieście Skarbów. Święto jest imprezą dwudniową. Pierwszy dzień poświęcony jest konferencji winoroślarzy i winiarzy, mającej na celu poszerzanie wiedzy i wymianę doświadczeń w zakresie uprawy winorośli i kultury winiarskiej. Drugiego dnia organizowany jest festyn etniczno-historyczny. Istotnym punktem festynu jest jarmark o charakterze średniowiecznego targu, na którym odbywa się prezentacja win i produktów lokalnych oraz pokaz dawnej sztuki rzemieślniczej. Uroczysty charakter święta podkreślają historyczne stroje przedstawicieli władz lokalnych i uczestników festynu^[15].

Transport

Przystanek kolejowy Środa Śląska

Obrzeżami Środy Śląskiej, po obwodnicy przebiega droga krajowa nr 94. Swój początek w mieście bierze droga wojewódzka nr 346, która pozwala na ominięcie Wrocławia w ciągu drogi 94 między Prochowicami a Oławą. Droga ta stanowi także dojazd do autostrady A4 (zjazd w Kątach Wrocławskich).

4 km od centrum miasta znajduje się przystanek kolejowy Środa Śląska, na którym zatrzymują się pociągi osobowe Kolei Dolnośląskich w kierunku Wrocławia Głównego i Węglińca. W roku 2018 uruchomiono w mieście i okolicach Średzką Komunikację Publiczną obsługującą linie miejskie (melexami) i podmiejskie (autobusami). Połączenia z Wrocławiem umożliwiają przewoźnicy prywatni.

Klimat (1979–2013)

Ta sekcja od 2015-04 wymaga zweryfikowania podanych informacji: 2015-04, wskazać dokładne źródła by można je było zweryfikować. Należy podać wiarygodne źródła, najlepiej w formie przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Średnie miesięczne ciśnienie atmosferyczne waha się od 1014,5 hPa (IV) do 1018,8 hPa (I), największy zanotowany wzrost ciśnienia 24 hPa, największy spadek 29 hPa^[16].

Średnia roczna prędkość wiatru wynosi 3,8 m/s. Najmniejsze średnie zachmurzenie osiąga 48% (VIII), największe 75% (XII), średnie roczne 61%^[17].

Średnia roczna temperatura powietrza osiąga +8,9 °C. W przebiegu rocznym najchłodniejszy jest styczeń (–0,8 °C), najcieplejszy lipiec (+18,7 °C). Najwyższą maksymalną temperaturę zanotowano 10 sierpnia 1992 (+37,2 °C), najniższą temperaturę minimalną 12 stycznia 1987 (–28,9 °C)^[16].

Absolutna amplituda temperatury powietrza osiągnęła 66,1 °C. W ciągu roku występuje 45 dni gorących, czyli takich, w których maksymalna temperatura przekracza 25 °C, z czego 8 to dni upalne z temperaturą powyżej 30 °C; czasami zdarzają się w Środzie Śląskiej dni bardzo upalne, podczas których maksymalna temperatura przekracza 35 °C. Najdłuższe fale upałów nad miastem wystąpiły:

• 6–11 VIII 1992 r. (6 dni)
• 22 VII – 2 VIII 1994 r. (12 dni)
• 18–28 VII 2006 r. (11 dni)
• 25–29 VII 2008 r. (5 dni)
• 10–17 VII 2010 r. (8 dni)^[16]

Najwięcej dni upalnych (z temperaturą maksymalną powyżej 30 °C) zanotowano w 1994 r. – aż 23 dni, z czego 14 w lipcu 1994. Tzw. tropikalne noce, kiedy temperatura minimalna nie spada poniżej 20 °C, praktycznie nie zdarzają się w Środzie Śląskiej. Najwyższą minimalną temperaturę w mieście zanotowano 29 VII 2013 r. i było to 20,3 °C^[16].

Dni mroźnych, z ujemną temperaturą maksymalną (poniżej 0 °C) jest w Środzie Śląskiej tylko 25 rocznie. Średnia roczna suma opadu wynosi 511 mm^[16].

Największe średnie miesięczne sumy opadu 82 mm (VII), najmniejsze 24 mm (II). Notowanych jest średnio 105 dni z opadem w roku (z maksimum w lecie)^[16].

Demografia

Piramida wieku mieszkańców Środy Śląskiej w 2014 roku^[19].

Współpraca międzynarodowa

Gminą partnerską dla Środy Śląskiej jest od 2001 roku gmina Saterland w Niemczech. Umowę partnerską zawarto na bazie zapoczątkowanych wcześniej, intensywnych kontaktów szkolnych oraz prowadzonych regularnie 2 razy w roku (październik w Polsce, maj – w Niemczech), od 1997 roku do dnia dzisiejszego wymian młodzieży z obydwu gmin. Ponadto gmina, jak też szkoły uczestniczą w wielu wspólnych projektach UE. Nawiązana została współpraca i jest ona wciąż rozwijana i poszerzana pomiędzy wieloma stowarzyszeniami w obydwu gminach. Bardzo intensywnie prowadzona jest współpraca pomiędzy strażami pożarnymi: OSP Bukówek oraz Ramsloh. Prężnie rozwijają się kontakty pomiędzy szkołami, organizacjami PCK oraz DRK. Także koła Gospodyń wiejskich od lat prowadzą ożywioną współpracę z organizacją Landfrauen Saterland. W 2007 roku gmina Środa Śląska za współpracę partnerską z Saterlandem otrzymała wyróżnienie i Nagrodę Komisji Środowiska, Rolnictwa oraz Spraw Lokalnych Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy „Dyplom Europy” za osiągnięcia na wielu płaszczyznach w dziedzinie współpracy pomiędzy gminami^[20]. W 2011 przyznano Gminie Środa Śląska, a także inicjatorom: Peterowi Zieglerowi i Sławomirowi Siwerskiemu Dyplomu Uznania^[21] za osiągnięcia w dziedzinie współpracy pomiędzy Gminami Saterland i Środa Śląska z okazji XX-lecia powstania Polsko-Niemieckiej Współpracy Młodzieży w Poczdamie i Warszawie^[20]. W dniu 8 czerwca 2012 roku gmina podpisała kolejna Umowę Partnerską z gminą położoną w Czechach – Štěpánov. Podczas Święta Wina w dniu 7 września 2012 roku, po podpisaniu umowy do grona gmin partnerskich dołączyła jeszcze Kamionka Buska, leżąca na Ukrainie.

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół pw. św. Podwyższenia Krzyża, (XIV w., XIX/XX w., 1933–35)

• Kościół rzymskokatolicki (dekanat Środa Śląska):
  • parafia Podwyższenia Krzyża Świętego
  • parafia św. Andrzeja Apostoła.
• Kościół greckokatolicki:
  • parafia św. Andrzeja Apostoła
• Kościół Zielonoświątkowy:
  • zbór^[22]
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Środa Śląska (Sala Królestwa ul. Malczycka 1)^[23][24].

Honorowi obywatele

Zobacz też

• Zabytki romańskie w Polsce
• Skarb średzki
• Skarb rodziny Pavel
• Cmentarz żydowski w Środzie Śląskiej
• Dzwonnica (wieża widokowa) – audioprzewodnik

Przypisy

Bibliografia

• Środa Śląska – dzieje miasta wina i skarbów wyd. GAJT 2006.
• S. Siwerski „Polska? –Ależ tak!”, Środa Śląska, 2002.
• S. Siwerski "W dziesiątą rocznicę współpracy partnerskiej" gazeta lokalna „Roland”, 8 lutego 2011.
• Paul Baumgart, Was Neumarkt noch an urkundlichen Schätzen bietet, Neumarkt 1930.
• Paul Baumgart, Bibliographie von Stadt und Kreis Neumarkt, Neumarkt 1928.

Linki zewnętrzne

• Nowytarg, niem. Neumarkt, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 310 .