Świątynia Zeusa w Olimpii

świątynia Zeusa

Świątynia Zeusa w Olimpii według niemieckiego historyka sztuki Wilhelma Lübkego (1826–1893), 1908
Państwo	Grecja
Miejscowość	Olimpia
Typ budynku	świątynia
Styl architektoniczny	klasyczny
Architekt	Libon z Elidy
Wysokość całkowita	20 m
Rozpoczęcie budowy	470 p.n.e.
Ukończenie budowy	przed 456 p.n.e.
Położenie na mapie Grecji (c) Lencer, CC BY-SA 3.0 świątynia Zeusa
37°38′16″N 21°37′48″E/37,637778 21,630000

Plan świątyni Zeusa w Olimpii

Ruiny świątyni Zeusa w Olimpii, 2013

Wyobrażenie posągu Zeusa dłuta Fidiasza, 1815

Wróżbita, fronton wschodni, Muzeum Archeologiczne w Olimpii

Apollo, fronton zachodni, Muzeum Archeologiczne w Olimpii

Świątynia Zeusa^[1] (nowogr. Ναός του Δία) – starożytna świątynia poświęcona Zeusowi w Olimpii, największa ówczesna świątynia na Peloponezie, doskonały przykład architektury doryckiej, współcześnie część stanowiska archeologicznego w Olimpii, które w 1989 roku zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Historia

Świątynia Zeusa została wzniesiona w latach 470–456 p.n.e. w centralnej części sanktuarium Zeusa w Olimpii – Altisu^[2][3]. Gmach został ufundowany przez mieszkańców Elidy z łupów wojennych po wojnie peloponeskiej^[2]. Była to wówczas największa świątynia na Peloponezie i doskonały przykład architektury doryckiej^[2][4]. Gmach uległ uszkodzeniu podczas trzęsienia ziemi w 374 p.n.e.^[5]

Świątynia została spalona z rozkazu Teodozjusza II w 426 roku^[2]. Ostatecznie zniszczyły ją trzęsienia ziemi w 551 i 552 roku^[2].

Ruiny olimpiejonu to współcześnie część stanowiska archeologicznego w Olimpii, które w 1989 roku zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[6].

Architektura

Według greckiego geografa Pauzaniasza (100/110–180 n.e.), który odwiedził Olimpię ok. 160 roku, architektem świątyni był Libon z Elidy^[2][7]. Gmach został zbudowany w stylu doryckim^[7][2], orientowany na osi wschód-zachód^[2]. Na krepidomie postawiono 6 kolumn z przodu i z tyłu, 13 po bokach^[7][4]. Kolumny były z wapienia pokryte białym stiukiem, miały ponad 10 m wysokości, a ich średnica przy bazie wynosiła 2,25 m^[2]. Świątynia miała 20 m wysokości, jej dach zdobiły liczne ozdobne akroteria autorstwa Pajoniosa z Mende^[5].

Świątynia miała trzy pomieszczenia: pronaos, cellę i opistodomos, przy czym pronaos i opistodomos były zakończone antami^[2][7]. Na podłodze pronaosu zachowały się pozostałości późniejszej barwnej mozaiki z otoczaków z przedstawieniami Trytona^[2][5]. Przed pronaosem znajdowało się miejsce wyłożone sześciokątnymi płytami z marmuru, gdzie zwycięzcom igrzysk wkładano na głowy wieńce laurowe^[2].

Cella, otwarta na wschód, przedzielona była dwoma podwójnymi rzędami 7 kolumn na trzy nawy^[2]. W środku, oddzielony od publiczności, stał chryzelefantynowy posąg Zeusa dłuta Fidiasza z ok. 430 p.n.e.^[7] – jeden z siedmiu cudów świata^[2]. Rzeźba przedstawiała Zeusa siedzącego na tronie, trzymającego w prawej dłoni statuę bogini Nike, a w lewej berło. Obnażone części ciała wykonano z kości słoniowej, a szaty i tron ze złota, przy czym tron ozdobiono reliefami ze scenami mitologicznymi^[2]. Po wprowadzeniu zakazu igrzysk olimpijskich, posąg został wywieziony do Konstantynopola ok. 420 roku, gdzie przepadł w pożarze w 475 roku^[2][5].

Dekoracja rzeźbiarska

Świątynię wyróżniała bogata dekoracja rzeźbiarska^[2][8]. Dekoracja frontonów to doskonały przykład rzeźby z okresu wczesnoklasycznego^[4][9]. Figury frontonów zostały wykonane z marmuru z Paros w latach 470–460 p.n.e.^[4] Podczas trzęsienia ziemi w 374 p.n.e. zawaliła się fasada wschodnia i wypadły wszystkie rzeźby z frontonów^[5]. Mniej uszkodzone rzeźby naprawiono, a trzy zniszczone figury kobiet z frontonu zachodniego zastąpiono nowymi z marmuru z Pentelejkonu i po remoncie budowli wstawiono na miejsce^[4][5].

Fronton wschodni

Na frontonie wschodnim ukazano scenę przed pojedynkiem pomiędzy Pelopsem a Ojnomaosem, sędziowanym przez Zeusa^[2][8]. Najprawdopodobniej jest to scena przysięgi składanej przez uczestników pojedynku i nadzorowanej przez Zeusa^[10]. Przepowiednia głosiła, że Ojnomaos umrze, kiedy jego córka – Hippodameja – wyjdzie za mąż^[8]. Dlatego wyzywał pretendentów do jej ręki na pojedynek – ściganie się rydwanami z Olimpii to Koryntu^[8]. Nikt nie mógł się równać z Ojnomaosem, którego rydwan ciągnęły konie od Aresa, ojca Ojnomaosa^[8]. Ojnomaos zawsze zwyciężał, a pokonanych rywali zabijał^[8]. Według wersji Pauzaniasza^[10], Pelops przekupił woźnicę króla – Myrtilosa, aby popsuł jego rydwan, co doprowadziło w konsekwencji do śmierci Ojnomaosa^[8]. Jednak zamiast wynagrodzić Myrtilosa, Pelops go utopił^[8]. Przed śmiercią Myrtilos przeklął Pelopsa i jego potomstwo^[8]. Według wersji Pindara, Pelops wygrał wyścig, bo miał szybsze konie otrzymane od Posejdona^[10].

Scena została odtworzona na podstawie opisu Pauzaniasza, przy czym opis ten doczekał się ponad 60 interpretacji^[10]. Bezspornym pozostaje środkowa postać Zeusa, po którego jednej stronie widać Ojnomaosa z żoną, a po drugiej Pelopsa z Hippodameją, a za nimi ich zaprzężone rydwany^[8]. Żadna z postaci nie okazuje emocji, jedynie twarz wróżbity – starego, łysego człowieka – wyraża szok, widząc to co ma się dopiero wydarzyć^[11]. Przedstawienie emocji jest nietypowe dla okresu archaicznego^[11].

Dekoracja frontonu wschodniego – scena przed pojedynkiem Pelopsa z Ojnomaosem, Muzeum Archeologiczne w Olimpii

Fronton zachodni

Fronton zachodni zdobiło przedstawienie walki pomiędzy Lapitami a centaurami podczas ślubu Pejritoosa – króla Lapitów z Hippodameją^[12][4]. Pejritoos zaprosił na swój ślub sąsiadów z północy, centaurów, którzy łatwo się upijali, a pod wpływem alkoholu stawali się agresywni^[4]. Centaurowie szybko się upili i zaatakowali pannę młodą oraz innych gości^[4]. Pan młody wraz ze swoim przyjacielem – Tezeuszem ruszyli na ratunek i wyrzucili centaurów z wesela^[4].

Pośrodku frontonu, podobnie jak w przypadku frontonu wschodniego, umieszczono postać boga, większość badaczy skłania się do interpretacji, że jest to Apollo^[12]. Po jego obydwu stronach ukazano po trzy postaci: centaura, lapickiej kobiety i herosa. Herosi to najprawdopodobniej Tezeusz i Pejritoos^[12]. Jedna z grup ukazujących kobietę z centaurem przedstawia Hippodameję z Eurytionem^[12]. W dalszej kolejności umieszczono grupy centaurów atakujące kobiety i dzieci oraz Lipitów próbujących ich uwolnić^[12].

Dekoracja frontonu zachodniego – scena walki pomiędzy Lapitami a centaurami, Muzeum Archeologiczne w Olimpii

Metopy

Nad wejściami do pronosu i opistodomosu znajdowało się po sześć metop przedstawiających w sumie dwanaście prac Heraklesa^[2] – legendarnego inicjatora igrzysk olimpijskich^[11]. Według Pauzaniasza, metopy od strony wschodniej przedstawiały od lewej do prawej kolejno: dzika erymantejskiego, klacze Diomedesa, Geriona, Atlasa przynoszącego złote jabłka z ogrodu Hesperyd, (przedstawienie Cerbera z Hadesu – pominięte w opisie Pauazanisza) i stajnie Augiasza, a od strony zachodniej (od strony prawej do lewej): Amazonkę, łanię kerynejską, byka kreteńskiego, ptaki stymfalijskie, Hydrę lernejską i lwa nemejskiego^[13]. Wszystkie rzeźby wykonano w stylu surowym^[11].

Fragmenty bogatej dekoracji rzeźbiarskiej zostały odrestaurowane i znajdują się w Muzeum Archeologicznym w Olimpii^[2]. Metopy zostały natomiast wywiezione do Francji i znajdują się w Luwrze^[2].

Przypisy