Świątynia grecka

Świątynia Hery w Paestum – świątynia dorycka

(c) Berthold Werner, CC BY-SA 3.0

Erechtejon na Akropolu w Atenach – świątynia jońska

Świątynia Ateny Nike na Akropolu w Atenach

Olimpiejon w Atenach – świątynia koryncka

Świątynia grecka – budowla w starożytnej Grecji pełniąca funkcję „domu bóstwa”, mieszcząca posąg będący przedmiotem kultu^[1].

Historia

Pierwsze obrzędy religijne ludów greckich odbywały się pod gołym niebem, na symbolicznie wydzielonej przestrzeni nazywanej temenos^[2]. Stawiano tam ołtarz, kopiec lub kapliczkę. Przykładem takiego obszaru są Delfy. Najstarszą znaną świątynię grecką odkryto na wyspie Keos. Pochodzi ona z XVIII–XVII wiek p.n.e. Jednak okres rozwoju budowy świątyń, na podstawie zachowanych obiektów, ich ruin i wykopalisk, datuje się dopiero na czasy od VIII–VII wiek p.n.e.

Forma świątyni wykształciła się ok. 1050 p.n.e. – struktura z drewna z kolumnami otaczającymi centralne pomieszczenie^[2]. Konstrukcja ta mogła imitować temenos – z kolumnami symbolizującymi drzewa^[2]. Świątynie wznoszono początkowo z drewna i cegieł glinianych – grecki geograf Pauzaniasz w swoim opisie Olimpii wspominał o dębowej kolumnie w świątyni Hery (wczesny VI w. p.n.e.^[3])^[4]. Później do budowy świątyń używano kamienia – wapienia i marmuru^[4].

Świątynie pochodzące z VIII w. p.n.e. mają kształt megaronu. Wzorowane są na ówczesnych domach mieszkalnych, bowiem budowano „dom bóstwa”. Pomieszczenie, w którym stał posąg – cella (naos), przykryte było płaskim dachem. Przed wejściem stały dwie kolumny. Za nimi znajdował się mały taras – pronaos – umieszczony pomiędzy dwiema wysuniętymi ścianami zakończonymi antami (templum in antis). Ten typ świątyni nazywa się distylos in antis. Przykładem takiej świątyni jest dorycka świątynia Temidy w Rammos z około roku 500 p.n.e. Częściej korzystano z takiego rozwiązania przy budowie skarbców świątynnych. Po dodaniu opistodomosu i dwóch kolumn z tyłu takiej świątyni otrzymano typ świątyni zwany amfidistylos in antis.

Dalszy rozwój świątyń to wysunięcie kolumn przed front świątyni, przy jednoczesnym skróceniu ścian bocznych. W ten sposób powstał prostylos oraz amfiprostylos – po dodaniu szeregu kolumn za świątynią (np. świątynia Nike Bezskrzydłej – Apteros w Atenach).

Kolejny etapy rozwoju świątyń greckich to otoczenie kolumnadą, najczęściej w jednym lud dwóch rzędach: peripteros (dorycka świątynia Zeusa w Olimpii), pseudoperipteros, dipteros (jońska świątynia Artemidy w Efezie) oraz pseudodipteros. Na kolumnadzie spoczywało belkowanie (architraw, fryz i gzyms) a na nim dwuspadowy dach. Pomiędzy dachem a belkowaniem, z przodu i z tyłu, znajdował się trójkątny tympanon, gładki lub wypełniony rzeźbą.

Plan typowej świątyni greckiej

Centralną częścią świątyni był naos – cella – gdzie przechowywano posąg bóstwa, któremu poświęcona była świątynia^[4]. W tylnej części znajdował się zazwyczaj adyton. Do naosu prowadził przedsionek – pronaos – często z dwoma kolumnami pomiędzy antami^[4]. Z tyłu, za cellą mieścił się opistodomos^[4]. Naos był zazwyczaj otoczony (pojedynczą lub podwójną) kolumnadą^[4].

• 

  Naos

• 

  Cella

• 

  Adyton

• 

  Pronaos

• 

  Opistodomos

Typy świątyń greckich

źródło^[1]

Ze względu na układ kolumn

• prostylos – z kolumnadą tylko przed pronaosem, zwykle są to cztery kolumny
• amfiprostylos – z kolumnada, złożoną na ogół z czterech kolumn w elewacjach frontowej i tylnej, np. świątynia Ateny Nike na Akropolu w Atenach.
• peripteros (perypter) – świątynia otoczona pojedynczą kolumnadą, np. Partenon na Akropolu w Atenach.
• pseudoperipteros (pseudoperypteros, pseudoperypter) – układ gdzie kolumnadę dookoła naosu zastąpiono półkolumnami wtopionymi w ścianę celli^[5].
• dipteros (dypteros) – świątynia, którą otacza podwójna kolumnada. Szczególnie popularna w architekturze jońskiej. Najsłynniejszym przykładem dipterosu jest świątynia Artemidy w Efezie, tzw. Artemizjon
• pseudodipteros – podobnie jak dipteros ma dwa rzędy kolumn biegnące dookoła, ale drugi rząd jest wtopiony w ścianę budynku. Pseudodipterosem był na przykład Herajon (świątynia Hery) niedaleko Paestum w południowych Włoszech.
• tripteros (trypteros) – otoczony potrójną kolumnadą, był zdecydowanie rzadziej stosowany niż peripteros i dipteros.

Ze względu na liczbę kolumn w fasadzie

• distylos – z dwoma kolumnami w fasadzie
  • templum in antis (distylos in antis) – najprostszy typ świątyni greckiej w formie megaronu z dwoma kolumnami przed wejściem. Ściany przedsionka (pronaosu) zakończone były antami.
  • amfidistylos in antis – świątynia z ustawionymi dwoma kolumnami na tyłach świątyni
• tetrastylos – z czterema kolumnami w fasadzie
• pentastylos – z pięcioma kolumnami w fasadzie
• heksastylos – z sześcioma kolumnami w fasadzie
• heptastylos – z siedmioma kolumnami w fasadzie
• oktostylos – z ośmioma kolumnami w fasadzie
• enneastylos – z dziewięcioma kolumnami w fasadzie
• dekastylos – z dziesięcioma kolumnami w fasadzie
• dodekastylos – z dwunastoma kolumnami w fasadzie, np. dorycka świątynia Telesterion w Eleuzis (ok. 430 r. p.n.e.)

Ze względu na odległość między kolumnami

• pyknostylos – o wąskim rozstawie kolumn (1 1/2 średnicy kolumn)
• systylos – o szerszym rozstawie kolumn niż pyknostylos (2 średnice kolumn)
• eustylos – typowy rozstaw kolumn (2 1/4 średnicy kolumn)
• diastylos – poszerzony rozstaw kolumn (3 średnice kolumn)
• aerostylos – najszerszy rozstaw kolumn (3 1/2 średnicy kolumn)

• 

  Distylos in antis

• 

  Amfidistylos in antis

• 

  Prostylos

• 

  Amfiprostylos

• 

  Peripteros

• 

  Dipteros

Starożytne świątynie greckie

• Świątynia Apollina w Bassaj
• Świątynia Apollina w Didim
• Świątynia Apollina w Kurionie
• Świątynia Artemidy w Efezie
• Świątynia Artemidy w Brauron
• Świątynia Ateny Alea w Tegei
• Świątynia Ateny Nike
• Erechtejon
• Partenon
• Hefajstejon
• Herajon na Samos
• Świątynia Hery w Paestum
• Świątynia Posejdona na Sunionie
• Świątynia Zeusa Olimpijskiego w Atenach
• Świątynia Zeusa w Aizanoi

Zobacz też

• artemizjon
• asklepiejon
• herajon
• monopteros
• olimpiejon

Przypisy