Świętosawie

Ikona św. Sawy i jego ojca, św. Symeona

Mikołaj (Velimirović)

Świętosawie (serb. Светосавље, Svetosavlje) – serbska ideologia religijno-narodowa, sformułowana pod wymienioną nazwą w dwudziestoleciu międzywojennym i rozwijana przez prawosławnych duchownych i teologów Mikołaja (Velimirovicia) i Justyna (Popovicia) oraz ich uczniów. Nazwa ideologii odwołuje się do pierwszego zwierzchnika autokefalicznego Serbskiego Kościoła Prawosławnego – świętego Sawy.

Fundamentem świętosawia jest wiara w szczególny związek narodu serbskiego z religią prawosławną oraz powierzenie temu narodowi wyjątkowej misji przez samego Boga. Ideologia ta głosi także budowę w Serbii państwa wyznaniowego z wiodącą rolą religii prawosławnej, przy czym preferowany jest jego ustrój monarchiczny, nawiązujący do średniowiecznego państwa Nemaniczów. Ważnym komponentem świętosawia jest kult świętego Sawy oraz kanonizowanych przez Serbski Kościół Prawosławny władców z dynastii Nemaniczów.

Okoliczności powstania i rozwój

Propozycja terminu świętosawie jako synonimu „serbskiego prawosławia” pojawiła się po raz pierwszy w kręgu teologów i innych intelektualistów działających w Serbskim Klubie Kulturalnym w Belgradzie w latach 30. XX wieku, redagujących pismo religijno-filozoficzne pod tym samym tytułem^[1]. Pierwszą próbę bliższego zdefiniowania tego terminu podjął w 1932 Dimitrije Najdanović, w pracy pod tym samym tytułem, zdaniem którego świętosawie oznaczało „integralną narodową wspólnotę w Chrystusie”^[1]. Najdanović rozwijał następnie koncepcję ideologiczną, w której prawosławie miało łączyć się z wiarą w mesjańskie znaczenie narodu serbskiego w historii świata^[2].

Idee Najdanovicia poszerzył i spopularyzował biskup Mikołaj (Velimirović), głoszący wybraństwo narodu serbskiego i zawarcie przezeń szczególnego przymierza z Bogiem poprzez postacie św. Sawy oraz Łazarza I Hrebeljanovicia. Biskup interpretował bitwę na Kosowym Polu i jej następstwa jako wynik decyzji Łazarza, by zginąć i zdobyć królestwo niebieskie, nie zaś zwyciężyć i utrwalać swoją władzę na ziemi. W tym momencie jego zdaniem naród serbski otrzymał szczególną misję, ale również został skazany na szczególne, oczyszczające cierpienie^[3].

Na ideologię świętosawia powoływała się w swoich deklaracjach politycznych organizacja nacjonalistyczna ZBOR oraz jej przywódca Dimitrije Ljotić^[4]. W 1952 Dimitrije Najdenović twierdził jednak, że jej działalność nie miała nic wspólnego z tworzoną przez niego ideologią, zaś świętosawie jest w praktyce równoznaczne z prawosławiem^[5].

Współcześni teologowie prawosławni definiują świętosawie jako „chrześcijaństwo w narodowym wydaniu” (określenie biskupa Atanazego (Jevticia))^[6]. Archimandryta Justyn (Popović) tłumaczył natomiast, iż świętosawie to postawa życiowa stanowiąca połączenie miłości, pracy, czynienia dobra oraz walki o ideały chrześcijańskie^[7].

Zdaniem Doroty Gil działalność duchownych i świeckich powołujących się na koncepcje świętosawskie (według definicji Justyna (Popovicia)) w rzeczywistości odbiega od deklarowanych założeń teoretycznych^[7].

Współczesną serbską organizacją polityczną bezpośrednią podającą świętosawie jako podstawę swojej doktryny jest Serbska Partia Świętosawska protojereja Žarko Gavrilovicia. Ten ostatni definiował świętosawie następująco:

Krytyka

Świętosawie jest określane w literaturze jako ideologia fundamentalistyczna^[9].

Cechy

Kult św. Sawy

Jednym z elementów myśli świętosawskiej jest kult osoby św. Sawy, wykraczający poza ramy kultu świętych funkcjonującego w prawosławiu. Według zwolenników koncepcji świętosawskich działalność pierwszego zwierzchnika Serbskiego Kościoła Prawosławnego zapoczątkowała istnienie odrębnego narodu serbskiego oraz nadała mu widoczny do dnia dzisiejszego charakter^[10]. W hagiograficznych opracowaniach poświęconych tej postaci, jak również tekstach politycznych na ten temat, św. Sawa określany był jako „zbiorowe imię narodu”, „ojciec serbskiego narodu”, „agapista”, „apostoł”, „największy architekt bogoczłowieczej kultury prawosławnej”^[10]. Biskup Mikołaj (Velimirović), jeden z głównych ideologów świętosawia, uważał św. Sawę za twórcę serbskiej myśli narodowej^[4] i człowieka, który najpełniej łączył specyficzne cechy duchowości chrześcijańskiego Wschodu i Zachodu^[11].

Prawosławie jako religia narodowa

W ujęciu świętosawia religią narodową Serbów jest prawosławie, zaś zwierzchnik Serbskiego Kościoła Prawosławnego to nie tylko duchowy autorytet społeczeństwa, ale i jeden z przywódców świeckich. Udział duchownych prawosławnych w polityce jest tym samym w pełni dozwolony, czy wręcz zalecany.

Monarchizm i „teodemokracja”

Świętosawie zawiera w sobie pochwałę monarchii serbskiej w kształcie powstałym w okresie rządów dynastii Nemaniczów, gloryfikację władców z tejże dynastii, ukazywanie ich jako przywódców świeckich i duchowych wszystkich Serbów. Niektórzy autorzy utożsamiający się z tradycją świętosawską nawoływali wprost do powrotu do Serbii średniowiecznej^[12].

Jako inny dopuszczalny ustrój państwowy ideologowie świętosawia podawali specyficznie rozumianą demokrację – zachowanie demokratycznych form ustrojowych przy równoczesnym oparciu całości kultury i życia społecznego na etyce chrześcijańskiej („chrystokracja”, „teodemokracja”)^[6].

Misja narodu serbskiego

Ideologowie świętosawia przypisywali Serbom szczególne miejsce w historii ludzkości, określając ich jako nowy naród wybrany, „naród-bogonośca”. Serbowie są w tej ideologii narodem wybranym, w którego losy w szczególny sposób ingeruje sam Bóg^[13]. Ich szczególnym zadaniem jest również obrona wiary – stąd wszystkie wojny, w których walczą Serbowie, traktowane są równolegle jako walka w obronie narodu i w obronie prawosławia^[14].

Wizja Serbów jako narodu wybranego w etyce świętosawskiej łączy się z przekonaniem o ich szczególnej gotowości do ponoszenia kolejnych ofiar^[12].

Przypisy

Bibliografia

• DorotaD. Gil DorotaD., Prawosławie. Historia, naród. Miejsce kultury duchowej w serbskiej tradycji i współczesności, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005, ISBN 83-233-1951-0, OCLC 69347941 .
• Gil D., Świętosawie a dzisiejsze oblicze kultury duchowej Serbów [w:] Przemiany w świadomości i kulturze duchowej narodów Jugosławii po 1991 roku, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999, ISBN 978-83-233-1254-3.