Świadkowie Jehowy w województwie małopolskim

Świadkowie Jehowy w województwie małopolskim – wspólnota religijna Świadków Jehowy działająca na terenie województwa małopolskiego. W wyniku Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011 określono liczbę osób na terenie województwa deklarujących swoją przynależność religijną do Świadków Jehowy na 7245[1]. Natomiast liczba głosicieli według opracowania GUS „Wyznania religijne w Polsce 2019–2021” w 2021 roku wynosiła 6472[2]. W styczniu 2023 roku na terenie województwa znajdowały się miejsca zgromadzeń 74 zborów[3][a] (w tym zbór anglojęzyczny, zbór hiszpańskojęzyczny, zbór i dwie grupy języka migowego[4], zbór rosyjskojęzyczny, zbór ukraińskojęzyczny, grupa portugalskojęzyczna oraz polskojęzyczna grupa na oddaleniu), dysponujących 43 Salami Królestwa (w tym 3 kompleksami Sal)[3][b].

Historia

Początki

Latem 1891 roku Charles Taze Russell odwiedził Kraków[5][6]. W marcu 1911 roku w trakcie posługi skierowanej do Żydów C.T. Russell odwiedził Kraków z zamiarem wygłoszenia wykładu „Syjonizm w proroctwie”. W Krakowie z powodu restrykcji rządowych, zabraniających organizowania wystąpień publicznych nie doszło do jego publicznego przemówienia, niemniej jednak Russell przeprowadził kilkanaście indywidualnych rozmów, po czym udał się do Lwowa[7]. W 1911 roku Hipolit Oleszyński ze Stanów Zjednoczonych przebywał w Galicji i odwiedził niewielką grupę w Krakowie

Lata 20. XX wieku

16 marca 1920 roku do Krakowa (a do Polski pod koniec stycznia 1920 roku) powrócił ze Stanów Zjednoczonych Jan Kusina, pochodzący z Młodochowa w powiecie mieleckim, który wkrótce zorganizował w Krakowie grupkę Badaczy Pisma Świętego. 23 marca tego samego roku po rewizji w jego mieszkaniu na krakowskich Grzegórzkach przesłuchiwała go policja. Od około 6 czerwca 1920 roku organizował regularne zebrania w mieszkaniach zainteresowanych (m.in. przy ulicy Grzegórzeckiej, Sołtyka, Straszewskiego[8]). Również inni wyznawcy, powracający ze Stanów Zjednoczonych rozpoczęli działalność kaznodziejską[9].

W lipcu 1920 roku powstał 13-osobowy zbór w Inwałdzie koło Andrychowa. Inicjatorami jego utworzenia byli emigranci powracający ze Stanów Zjednoczonych – tam zostali Badaczami Pisma Świętego, a mianowicie: F. Turek z Inwałdu, F. Skrzypiec, J.Pękala i W. Magiera, którzy powrócili do Roczyn. Zebrania organizowano w domu małżeństwa F. i R. Turków w Inwałdzie. Do zboru dołączyli: J. Targosz, J. Sordyl, F. Kolber, F. Kierczak, A. Bogacz, A. Jordanek oraz S. A. Szymikowie. 23 września tego samego roku „za bluźnierstwa przeciw kościołowi katolickiemu” aresztowany został A. Bogacz – członek tego zboru. Otrzymał wyrok trzech miesięcy aresztu. Niektórzy sympatycy z Andrychowa zwracali się do księży, aby ci wyjaśnili nieścisłości w nauce katolickiej. Duchowni jednak tego nie czynili, na dodatek jeszcze zganili pytających, czym przyczynili się do zerwania z Kościołem katolickim[10]. W tym samym czasie do Jawornika ze Stanów Zjednoczonych powróciło małżeństwo, które na emigracji zostało Badaczami Pisma Świętego.

Współwyznawcy z okolic Dąbrowy Górniczej prowadzili działalność w rejonie miejscowości Podlipie, Olkusz, Bydlin, Wolbrom i Miechów[11].

Fotodrama stworzenia wyświetlana była w Krakowie od początku lat 20. XX w. do lat 30 XX w.

25 kwietnia 1921 roku Jan Kusina w czasie działalności kaznodziejskiej w Krakowie został aresztowany, pobity oraz oskarżony o herezję i bolszewizm. 30 kwietnia 1921 roku Badaczy Pisma Świętego zaliczono do stowarzyszeń religijnych, którym przysługiwało prawo do odprawiania nabożeństw domowych. W odpowiedzi na interpelację poselską wniesioną przez Kazimierza Czapińskiego, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP) stwierdziło, że Kusina „bezprawnie urządzał zgromadzenia i wygłaszał na nich przemówienia, w których uczestnicy dopatrywali się antyreligijnej i antypaństwowej agitacji”. Opinia ta została wydana wbrew uniewinniającemu wyrokowi sądowemu. Dała ona podstawy do podejmowania dalszych działań szykanujących Badaczy Pisma Świętego i to nie tylko na terenie Małopolski. Badacze Pisma Świętego napotykali sprzeciw głównie ze strony duchowieństwa katolickiego. W Przytkowicach funkcjonariusze żandarmerii na polecenie biskupa skonfiskowali publikacje religijne. Podobne zdarzenie miało miejsce w Stryszawie, gdzie Michałowi Targoszowi i Józefowi Bogdanikowi żandarm, sędzia i wójt skonfiskowali publikacje biblijne i paszporty. Alfred Raczek z Pisarzowej w Dyrekcji Poczty w Krakowie złożył zażalenie na miejscową pocztę, dotyczące zatrzymywania mu przesyłek z publikacjami religijnymi oraz otwierania jego korespondencji na polecenie dyrekcji poczty w Krakowie. W czerwcu tego samego roku Czesław Kasprzykowski złożył w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP) skargę na to aresztowanie, w której poinformował, że Jan Kusina na polecenie księży był aresztowany cztery razy i trafił do więzienia „Pod Telegrafem” w Krakowie[12][13][14][15][16].

W 1921 roku powstał zbór krakowski. W tym samym roku małżeństwo Katarzyny i Zygmunta Jaworskich, przybyłych z Francji zamieszkało w Krakowie, w suterenach w domu na ul. Bonerowskiej 3. W wyniku donosów policja krakowska przerywała zebrania religijne. Uczestniczyło w nich początkowo około 25 osób, a w ciągu kilku miesięcy liczba ta wzrosła do ponad 40. Chrztu udzielano w Wiśle (np. w lipcu 1921 roku pod Wawelem)[17], a w porze zimowej w wielkim basenie łaźni parowej hotelu Krakowskiego przy ul. Dunajewskiego 8[18].

Początkowo latem spotykano się nad Wisłą lub na Skałkach Twardowskiego, a zimą w mieszkaniach prywatnych. W tym czasie Józef Krett, pielgrzym ze Stanów Zjednoczonych złożył wizytę w krakowskim zborze. Z emigracji powrócił również Badacz Pisma Świętego nazwiskiem Winiarz pochodzący z Mielca, który zakupił w Krakowie dom na salę zebrań. Zbór miał swoją siedzibę przy ul. Kącik 5, w Podgórzu. Natomiast w większym lokalu, w sali Domu Robotniczego przy ul. Dunajewskiego 5 regularnie wyświetlano Fotodramę stworzenia. 11 sierpnia tego samego roku Kusina został uniewinniony przez krakowski Sąd Okręgowy, za to, że w mieszkaniu niejakiego Waligórskiego na krakowskich Dębnikach urządzał zebrania religijne[19]. 17 listopada 1921 roku Dyrekcja Poczty w Krakowie przywróciła odebrany wcześniej debit pocztowy na publikacje Badaczy Pisma Świętego. Tłumacząc się, że mylnie zasugerowała się przesłanym zarządzeniem Dyrekcji Poczty we Lwowie o kontrolowaniu takich przesyłek (obydwie te Dyrekcje w listopadzie 1921 roku się z tego wycofały)[20]. Przerywanie spotkań w Krakowie miało miejsce 5 i 16 grudnia 1921 roku. W tym samym miesiącu na teren basenu w hotelu Krakowskiego przy ul. Dunajewskiego 8 w Krakowie wkroczyła policja, przerywając uroczystość chrztu, której przewodził Jan Kusina, a chrztu udzielał Czesław Kasprzykowski[18] (a także sam Jan Kusina)[21].

Również w roku 1921 powstał zbór w Chrzanowie. Składał się z 14 osób. Założyli go powracający z emigracji w Stanach Zjednoczonych, gdzie zostali Badaczami Pisma Świętego. Należeli do niego głosiciele z Chrzanowa i z Kątów (obecnie osiedle Chrzanowa). Początkowo zebrania Badaczy Pisma Świętego odbywały się w mieszkaniu Olszewskiej przy ulicy Oświęcimskiej w Chrzanowie.

W tym samym roku niewielka grupka istniała również w Nowym Sączu (w której działał Alfred Raczek) i Pisarzowej koło Limanowej (w której działał Franciszek Raczek)[9].

4 lutego 1922 roku odmówiono rejestracji prawnej zboru w Krakowie, przyczyniło się to wzmożenia prześladowań w regionie krakowskim. Ministerstwo Wyznań Religijnych, w oparciu zezwoliło na organizowanie na terenie Małopolski „prywatnych nabożeństw domowych przyznanego takim związkom austriackiej ustawy zasadniczej z 1867 roku”[c][22].

Gdy w 1921 roku do Woli Batorskiej w powiecie Bochnia powrócił Franciszek Puchała, który od 1913 roku przebywał na emigracji w Stanach Zjednoczonych, a Badaczem Pisma Świętego został tam w roku 1918. Zamierzał on wydać świadectwo swojej rodzinie i znajomym. Gdy rozeszła się wieść, że „Puchała przywiózł z Ameryki nową wiarę”, niektórzy przychodzili do niego na dyskusje i na wykłady biblijne. Natomiast miejscowy ksiądz, wójt, komendant policji oraz kierownik szkoły zaczęli na różne sposoby nękać Puchałę oraz próbowali nie dopuszczać do organizowania wykładów w jego domu[d]. Gdy to nękanie nie przynosiło rezultatów, wójt za namową księdza i kierownika szkoły rozpoczął zbieranie podpisów, by Puchałę wysiedlić ze wsi, co jednak ze względu na małą ilość podpisów się nie udało. W tej sytuacji w 1922 roku Puchała wydał na swój koszt ulotkę, zawierającą krytykę 13 doktryn katolickich. Ulotkę tą Puchała przygotował w oparciu o książkę ks. Antoniego Wapplera „Historya Kościoła Katolickiego”. Obiecał w niej, że za udowodnienie ich biblijnego pochodzenia zapłaci po 10 000 marek polskich. Strona kościelna próbowała namówić Puchałę do odwołania zawartych w ulotce twierdzeń, on jednak zażądał publicznej dyskusji. Strona kościelna na dyskusję nie chciała się zgodzić, natomiast podjęła z Puchałą polemikę w prasie. Ponieważ po otrzymaniu i opublikowaniu listu od Puchały jego oponenci zaczęli drwić z wierzeń Badaczy Pisma Świętego, Puchała zaniechał dalszego pisania do redakcji i kategorycznie zażądał dyskusji. Jezuici przystali na to, lecz pod warunkiem, że odbędzie się ona bez udziału publiczności, przy drzwiach zamkniętych[23].

Dyskusja ta odbyła się 10 sierpnia 1922 roku w sali krakowskiego zboru (przy ul. Kącik 5) między Franciszkiem Puchałą, Czesławem Kasprzykowskim i Wacławem Narodowiczem a teologami katolickimi, jezuitami Janem Rostworowskim, Józefem Gliwą, Stanisławem Chodoleńskim, którym towarzyszył prawnik Adam Konopka. Do dyskusji teolodzy katoliccy wybrali tylko punkt, dotyczący nieśmiertelności duszy i nie zgodzili się na omówienie innych w świetle Biblii. Treść dyskusji podjętej i przegranej przez teologów jezuickich została wydana w formie broszury „Bitwa na niebie” w nakładzie 10 000 egzemplarzy, nie licząc dodruków[24].

W 1922 roku na uroczystości Wieczerzy Pańskiej zebrało się w Krakowie – 81, w Pisarzowej – 30 osób, a w Kątach k. Chrzanowa – 23 osoby[25][26]. 17 września 1922 roku do lokalu w Krakowie, gdzie organizowano zebrania wtargnęła policja, która aresztowała Jana Wypycha i Józefa Stępskiego. Zgromadzeni na czele ze Stanisławem Wypychem pochodzącym z Kaczkowic żądali ich wypuszczenia. Wkrótce zostali zwolnieni. Starostwo Powiatowe w Chrzanowie pod karą aresztu, żądało od miejscowej grupy Badaczy Pisma Świętego, zezwoleń na każdorazowe spotkanie[27]. Według danych Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 20 stycznia 1922 roku zbór działał również w Tuchowie[28].

W roku 1923 największe skupiska wyznawców i zainteresowanych były (według liczby obecnych na Pamiątce, uwzględniono tylko obecność powyżej 20 osób) w Krakowie – 69, Inwałdzie – 35, Gaju i Jugowicach – 34 i w Pisarzowej – 26 osób[29]. Na uroczystości Pamiątki w Inwałdzie byli również obecni: Figwer, Pietruszka, Kowalkowski, Życki, Poradzisz, Witek, Dybał, Kozik oraz Kowalkowska i Fąferko. W roku 1923 zainteresowała się grupa w Roczynach koło Andrychowa. Dołączyli do niej: J. Matyjaszek, W. i J. Potempa oraz J. Mrzygłód (7 osób razem z żonami). W marcu 1923 roku po raz drugi zbór krakowski wysłało listy do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz Ministerstwa Sprawiedliwości o interwencje w sprawie członka zboru Wojciecha Jordana, który nie mógł „zawrzeć ważnego ślubu”[30].

W lutym 1924 roku policja przeprowadziła rewizję w domu Turków w Inwałdzie i skonfiskowała ich publikacje, która później odzyskano[31][10]. W roku 1924 na uroczystości Wieczerzy Pańskiej w Krakowie zgromadziło się 70 osób, w Gaju i Jugowicach – 43, w Inwałdzie – 35 oraz w Kątach (Chrzanów) – 20[32]. Do zboru w Inwałdzie dołączyli: Wł. Jończy (z Andrychowa), A. Karkoszka i inni. W tym samym roku konwencja odbyła się w zabudowaniach gospodarczych w Chrzanowie, podczas której odbył się również chrzest[33].

Za zgodą Starostwa w Miechowie zaplanowano konwencje, która miała się odbyć w dniach 15–17 sierpnia 1924 roku na posesji J. Fudaleja w Wawrzeńczycach. W pierwszy dzień zgromadzenia policja z Niepołomic przerwała spotkanie, a potem 58 osób pieszo eskortowała w 40 kilometrowej drodze do Starostwa, które potwierdziło zezwolenie. W drodze powrotnej – również w obecności policjantów – dzieliło się swoimi wierzeniami z mieszkańcami okolic Słomnik i Proszowic. Konwencja z udziałem około 100 osób odbyła się 17 sierpnia w Woli Batorskiej u Puchały. Wzięły w niej udział osoby z różnych stron kraju: z Poznania, z Warszawy (Bolesław Uchman, Alfred Szwed), z Krakowa (obecni byli m.in. Wiczeński, Marcin Pilch z Grzegórzeckiej, Serek, Jaworski, Mucha, Hałastra, Ryszard Motylewicz), z Wieliczki (Andrzej Rusek), z Częstochowy, z Jordanowa, z Jaworzna i z wielu innych miejscowości. Z czasem władze kościelne wywierały coraz większą presję na władze świeckie, nakłaniając je do aresztowania Badaczy Pisma Świętego. Franciszek Puchała pozostał Świadkiem Jehowy do śmierci w roku 1968[e][34][23].

Konwencja z udziałem około 350 osób odbyła się w dniach 1–3 listopada 1924 roku w Domu Górnika w Jaworznie–Borach. Przemówienia wygłosili: Brambosz z Chrzanowa, Ujewicz, Kusina, Raczek i Krett. W głosowaniu tylko tych dwóch ostatnich opowiedziało się za przynależnością do Towarzystwa Strażnica. Po konwencji spotkali się przedstawiciele kilku zborów w Polsce, którzy nie chcieli uznać „Zwierzchnictwa Towarzystwa”[35]. W kolejnych miesiącach zbór w Chrzanowie odłączył się od Towarzystwa Strażnica, a jego członkowie zostali z czasem Wolnymi Badaczami Pisma Świętego.

W roku 1925 roku na uroczystości Wieczerzy Pańskiej w Krakowie obecnych było 68 osób[36].

W czerwcu 1925 roku zbory działały w: Andrychowie (58 członków), Jordanowie (9), Jugowicach (18), Inwałdzie (20), Krakowie (77; przedstawicielem był Ryszard Motelewicz i Pilch), Kątach (Chrzanów) (65), Libiążu (15), Nowym Sączu (15), Niepołomicach (15), Pisarzowej (20), Płokach (7), Stryszawie (12), Tarnowie (15), Wawrzeńczycach/Woli Batorskiej (50; przedstawicielem był Franciszek Puchała) i Wieliczce (8; przedstawicielem był Andrzej Rusek z Lednicy Górnej)[37].

W roku 1925 istniała grupa w Opatkowicach (obecnie w obszarze Krakowa). Należeli do niej m.in. Władysław Barabasz, Stanisław Wróbel, a także głosiciele z Gaju (m.in. Stanisław Radwański), Jugowic (m.in. rodzina Grawczyków, Stanisław Walczyk), Lusin (m.in. Stanisław Mardyła) oraz ze Swoszowic. Niektórzy z nich zgłosili się do Starostwa Podgórskiego o urzędowe potwierdzenie wystąpienie z kościoła katolickiego[38]. Badacze Pisma Świętego pojawili się w okolicach Bochni, m.in. w Łężkowicach[39].

15 i 16 sierpnia 1925 roku odbyła się konwencja w Andrychowie, na którą przybyło około 250 osób. Przemawiali Raczek, Wnorowski, Oleszyński, Bromboszcz, Grudzień, Bobak, Jończy i Figwer. Na niej członkowie zboru z Inwałdu odłączyli się od Towarzystwa Strażnica i wkrótce zostali Wolnymi Badaczami Pisma Świętego, podobnie uczyniły grupy z Roczyn i Andrychowa[40][41]. 23 września 1925 roku 28 członków zboru w Wawrzeńczycach złożyło skargę do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego na Policję Państwową, która uniemożliwiała im przeprowadzanie zebrań religijnych[42].

Po roku 1925 nastąpił także podział krakowskiego zboru, niektórzy – w tym Jaworscy – odłączyli się od Towarzystwa Strażnica, by pod koniec 1927 roku przyłączyć się do założonego wówczas w tym mieście osobnego zboru Wolnych Badaczy. Podobna sytuacja miała miejsce w zborze w Myślachowicach koło Trzebini[f]. Od początku lat 20. XX w. do tego zboru należeli głosiciele z Gaju, Gór Luszowskich, Płoków, Lgoty i Psar.

W roku 1926 roku na uroczystości Wieczerzy Pańskiej w Krakowie obecnych było 65 osób, a Woli Batorskiej – 29[43].

W roku 1927 w różnych częściach kraju działalność jako kolporterzy rozpoczęli Stefan i Augustyn Raczkowie z Pisarzowej koło Limanowej[g][23]. W 1927 roku na uroczystości Wieczerzy Pańskiej w zborze w Krakowie obecne były 92 osoby, w zborze w Pisarzowej – 26, a w zborze w Wawrzeńczycach obecnych było 25 osób[44]. Później niektórzy członkowie zboru w Wawrzeńczycach odłączyli się od Towarzystwa Strażnica i został on przejęty przez Wolnych Badaczy[23], pozostali należeli do sąsiedniego 27-osobowego zboru w Woli Batorskiej, któremu przewodniczył Franciszek Puchała[45]. Działał on również w podkrakowskich miejscowościach, głównie na wschód od Krakowa. W roku 1927 organizowano konwencje m.in. w Kurdwanowie (4– 7 czerwca), w Krakowie (przy ul. Dunajewskiego 5, 25 i 26 grudnia, około 225 obecnych)[46]), chociaż w ruchu badackim następowały podziały, ale jeszcze zgromadzano się razem. Następne konwencje od roku 1928 Wolnych Badaczy zorganizowały już niezależnie od Towarzystwa Strażnica.

1 maja 1929 roku Marcin Pilch z Krakowa uzyskał pozwolenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych na kolportaż publikacji religijnych na terenie województwa krakowskiego[47].

Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku działalność w okolicy Woli Skrzydlańskiej, Dobczyc i Myślenic prowadził niejaki Antoni Sargas z Krakowa, z Woli Duchackiej oraz Franciszek Puchała[48].

Lata 30. XX wieku

Na początku lat 30. XX wieku zbory Świadków Jehowy (przyjęcie nowej nazwy w 1931 roku[h]) odwiedzali przedstawiciele Towarzystwa Strażnica m.in. Wacław Narodowicz, Ludwik Kinicki, Stefan Raczek, a także pracujący w Biurze Oddziału: August Raczek, Wilhelm Scheider i Frydrych[49]. W krakowskim Kinoteatrze „Bagatela” wygłaszano wykłady publiczne (jeden z nich 10 sierpnia 1930 roku wygłosił Augustyn Raczek).

Przedstawicielem zboru w Nowym Sączu[9] był m.in. Władysław Kamiński.

W roku 1931 Świadkowie Jehowy wytoczyli proces redaktorowi „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” Janowi Stankiewiczowi, który pisał, że Świadkowie Jehowy to w rzeczywistości zakonspirowani komuniści, śpiewają pieśni bolszewickie, a szkoleni są na terenie Związku Radzieckiego i stamtąd są opłacani. 10 maja 1932 roku redaktor naczelny pisma został ukarany przez Sąd Okręgowy w Krakowie.

W roku 1931 w zborze w Krakowie działał m.in. Józef Połeć (z ul. Dietla), Józef Stępski (z ul. Straszewskiego), Alojzy Prostak oraz Wiciński i Dębski. 1 sierpnia 1931 roku sąd w Kłaju skazał Franciszka Puchałę, Józefa Ślusarczyka i Jana Krupę, zamieszkałych w Woli Batorskiej, na karę 2 miesięcy aresztu[50].

W roku 1932 powstała grupa wyznawców w Olkuszu[11] oraz działał zbór w Zebrzydowicach.

W 1932 roku działalność kaznodziejską rozpoczęło dwóch pionierów: Stanisław Czerniak oraz Stanisław Oryż. Natomiast w 1935 roku dalsi pionierzy: Stanisław Mleczak, Jacek Jankowski, Bolesław Zawadzki, Jan Tałaj, Józef Makowski oraz Józef Czerniak i Jan Świder (dwaj ostatni przeszli później do Wolnych Badaczy). Pionierzy działali w województwie krakowskim, a później także w kieleckim, rzeszowskim, katowickim i częstochowskim. Co parę dni przyjeżdżali na kwaterę do domu Puchały w Woli Batorskiej. Publikacje biblijne z Biura w Łodzi przychodziła na pocztę w Niepołomicach, z której zabierano ją w teren[23].

W roku 1935 władze francuskie zarządziły deportację górników polskiego pochodzenia, wskutek czego kilkunastu głosicieli z Francji, a potem również z Belgii, powróciło do zachodniej części obecnego województwa (okolice Trzebini i Bukowna). Część pozostała na emigracji i tam kontynuowała działalność[i][51].

W tym okresie Świadkowie Jehowy ze Strzemieszyc (obecnie dzielnica Dąbrowy Górniczej) kontynuowali działalność kaznodziejską, której efektem byli nowi wyznawcy w Podlipiu, Krze, Starczynowie (obecne Bukowno). W tym samym roku powstał zbór w Olkuszu.

W roku 1936 Sala Królestwa 15–osobowego zboru krakowskiego znajdowała się przy ul. Brackiej nr 5[23]. Pod tym adresem mieściła się też filia administracji czasopisma „Złoty Wiek[52][53]. W działalności kaznodziejskiej w Krakowie brało regularnie udział około 7 osób. Najczęściej prowadzono ją w podkrakowskich wioskach[23]. W tym okresie działalność rozwijała się też na Łemkowczyźnie, szczególnie w okolicach Gorlic[54].

Okres II wojny światowej

Uwięzieni w Auschwitz-Birkenau

Hitlerowskie oświadczenie o wyrzeczeniu się wiary, którego podpisania odmawiali Świadkowie Jehowy w Auschwitz-Birkenau

W latach 1939–1945 w trakcie trwania II wojny światowej w znajdującym się na terenie Małopolski hitlerowskim obozie koncentracyjny Auschwitz-Birkenau osadzono co najmniej 404 Świadków Jehowy. Wśród nich było: 193 Polaków, 126 Niemców, 21 Austriaków, 20 Holendrów, 4 Czechów, 4 Jugosłowian (głównie ze Słowenii), 3 Ukraińców, 2 Rosjan, 1 Węgier, 1 Luksemburczyk, 1 osoba z terenów byłego ZSRR oraz 28 osób o nieustalonej narodowości. Ponad 35% osadzonych w nim Świadków Jehowy straciło życie[55][56][57][58]. Pomimo grożących konsekwencji w obozie organizowano nielegalnie spotkania religijne, także dla więźniów zainteresowanych poznawaniem Biblii. Zdarzały się pojedyncze przypadki, w których więźniowie różnych narodowości właśnie w obozach zostali Świadkami Jehowy. W jednym czasie w KL Auschwitz mogło przebywać przynajmniej kilkudziesięciu więźniów Świadków Jehowy, naziści starali się jednak, aby w jednym bloku nie trzymać więcej niż 2–3 Świadków. W 1941 roku Heinrich Himmler osobiście nakłaniał wyznawców do podpisania oświadczenia o wyrzeczeniu się wiary, jednak nikt tego nie uczynił[59][60][61]. Spośród co najmniej 404 Świadków Jehowy uwięzionych w Auschwitz-Birkenau 194 osoby wywieziono do kolejnych obozów koncentracyjnych, 146 osób zmarło w obozie, 10 osób zwolniono z obozu, 7 doczekało wyzwolenia, 2 zmarły w transporcie ewakuacyjnym, 1 zmarła zaraz po wyzwoleniu, a dla 44 osób nie udało się ustalić ich dalszych losów. Prof. Christine King, napisała: „Im bardziej byli uciskani, tym mocniej zwierali szeregi, a ich opór nabierał twardości diamentu”[62][63].

Grupę uwięzionych z obecnego województwa, stanowili przede wszystkim wyznawcy z okolic Bukowna i Olkusza. Wśród pierwszych osadzonych – 26 maja 1941 – byli m.in.: Bolesław Cebo (nr 130394) ze Starego Bukowna, Roman Dąbek (nr 130969), Mieczysław Kaleciński (nr 130973), Jan Kasperkiewicz (nr 130974), Antoni Trzcionkowski (nr 136257) – wszyscy z Bukowna-Starczynowa, Jan Dąbek (nr 130968) z Podlipia, Jan Szyguła (nr 130410) ze Starego Ujkowa, Stanisław Uliniarz z Olkusza-Słowików (nr 129754) (lotnik, który zainteresował się wierzeniami Świadków Jehowy w Krakowie), Ignacy Imielski (nr nieustalony) z Osieka – w sumie do lata 1943 roku z okolic Olkusza uwięziono 12 osób, a także wyznawcy z okolic Dąbrowy Górniczej oraz Zawiercia (26 maja 1941 roku z Grabowej).

W czasie II wojny światowej wielu Świadków Jehowy zostało osadzonych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych i nosiło znak fioletowego trójkąta

Wśród pierwszych transportów, które 26 czerwca 1940 roku dotarły do Auschwitz, znajdowali się Świadkowie Jehowy aresztowani na terenie rejencji katowickiej oraz osadzeni z więzienia w Sosnowcu. 15 sierpnia 1940 roku przewieziono Świadków Jehowy z Warszawy; 7 września, 10 i 18 października 1940 roku z rejencji katowickiej; 28 lipca 1941 roku z Cieszyna.

W roku 1942 w obozie osadzono dużą grupę Świadków Jehowy z rejonu Wisły (3 lipca), Ustronia i Cieszyna, a potem z Łodzi, Poznania i innych miast. Od końca kwietnia 1942 roku rozpoczęto osadzanie współwyznawców z okolic Lublina, a także z Niemiec, Holandii i innych krajów. Od tego też roku wielu uwięzionych Świadków Jehowy przenoszono do innych obozów. Kilka razy udało się im spotkać w bloku 15 na terenie Auschwitz, by razem pomodlić się i omówić fragmenty Pisma Świętego[62][64][65][66][67][68][69]. Mieczysław Kaleciński, który został aresztowany wraz z kilkoma innymi współwyznawcami na początku wojny w Bukownie za odmowę pracy na rzecz Trzeciej Rzeszy, wspominał: „Niemcy zamierzali wcielić nas do straży ogniowej, która wówczas była służbą paramilitarną. Kazali podpisać oświadczenie, że nie jesteśmy Żydami i że będziemy sumiennie wykonywali wszelkie zadania na rzecz hitlerowskiego państwa. Nie mogliśmy na to przystać, zgodnie bowiem z regułami naszej wiary, nie możemy być żołnierzami ani pracować na rzecz wojska.” Za karę M. Kaleciński wraz z B. Cebą trafili do obozu przejściowego w Mysłowicach. Tam próbowano wcielić ich do grupy zajmującej się łapaniem zbiegłych więźniów. Odmówili, choć sam landrat straszył ich, że „pójdą do nieba przez komin”. Czekał ich wieloletni koszmarny szlak: Jaworzno II, Birkenau, w końcu obóz śmierci w Mauthausen-Gusen. Tam próbowano zatrudnić ich w fabryce uzbrojenia. Odmówili. „Gestapowcy bili nas dwójkami, jakby zabawiali się w jakąś potworną grę. W ruch szły pięści, pałki i obcasy. To cud, że niektórzy z nas przeżyli” – wspomina Cebo[70]. Świadkowie Jehowy byli również osadzeni w tarnowskim więzieniu, skąd przewieziono ich do Auschwitz (m.in. Stanisław Zając z Borysławia). 19 stycznia 1943 roku transportem z Krakowa przewieziono 11-letnią Annę Orłowską (nr 29858)[62][71]. 17 marca tego samego roku po 6 tygodniach okrutnego uwięzienia w Cieszynie został wywieziony do Auschwitz Andrzej Szalbot (nr 108703) z Wisły[55]. Wkrótce potem, w kwietniu zostali tam wywiezieni inni członkowie rodziny Szalbotów oraz Cienciałów. 3 grudnia w wyniku śledztwa osadzono tam także Pawła Szalbota (nr 165348).

Niektórzy z więźniów obozów koncentracyjnych obserwowała postawę osadzonych Świadków Jehowy, która przyczyniła się do zostania nimi jeszcze w czasie uwięzienia lub po zakończeniu wojny (m.in. porucznika AK z Miechowa, Josepha Kemplera z Krakowa)[i].

Działalność w czasie niemieckiej okupacji

W roku 1940, 1942 (wrzesień) i 1943 (5 czerwca) odbyły się chrzty w okolicach obecnego Bukowna, a w roku 1942 w okolicach Racławic koło Miechowa.

W roku 1943 powstał zbór w Bydlinie (na północno-zachodnim krańcu obecnego województwa). Powstały też grupy m.in. w Ujkowie Nowym, Małobądzu, Podlipiu i Bolesławiu. W okresie wojennym za prowadzenie działalności religijnej aresztowano 7 Świadków Jehowy z okolic Miechowa[72].

Egzemplarz „Strażnicy” dostarczano do Krakowa, gdzie przepisywano go na matrycę woskową. Później Alojzy Prostak wraz z niejakim Winklem powielał tekst w ilości do 200 egzemplarzy. Następnie były one przekazywane zborom na terenie województwa krakowskiego i kieleckiego. Powielanie tego czasopisma w Krakowie trwało do roku 1947[23].

Pod koniec wojny, jesienią 1944 roku w Dalewicach, za odmowę kopania okopów (ze względu na przekonania religijne), zleconą przez niemieckie wojsko, zastrzelono Katarzynę i Jana Herodów, młode małżeństwo Świadków Jehowy z Racławic koło Miechowa, opierając swoje dzieci, które również zostały Świadkami Jehowy[73][74].

Okres powojenny

9 czerwca 1946 roku około 50 głosicieli z Olkusza i okolicy w czasie działalności kaznodziejskiej pod Racławicami (pomiędzy Olkuszem a Krzeszowicami) podburzona przez jedną z kobiet została brutalnie pobita przez mieszkańców wsi. W tym w czasie właśnie w Racławicach pojawili się Świadkowie Jehowy (m.in. Andrzej Wadowski (ur. 1897; zm. 1986)) oraz nowi w sąsiedniej Zawadzie. 22 września 1946 roku głosiciele z terenu Małopolski uczestniczyli w ogólnokrajowej konwencji pod hasłem „Weselące się narody” w Katowicach.

W lutym 1947 roku spośród 19 oskarżonych, siedmiu zostało skazanych przez Sąd w Olkuszu na rok więzienia w zawieszeniu na 3 lata[75][76]. Od 11 marca do 13 marca 1947 roku w Teatrze Miejskim w Tarnowie Świadkowie Jehowy na podstawie zezwolenia uzyskanego od PUBP zorganizowali zebrania. Na pierwszym było 240 osób, na drugim 380, a na trzecim 620 osób[77].

25 i 26 maja 1947 roku w Krakowie w hali „Sokół” przy ul. Piłsudskiego na ogólnokrajowym kongresie pod hasłem „Chwalcie Jehowę wszystkie narody” (było to hasło na rok 1947) obecnych było około 7000 Świadków Jehowy, którzy nosili plakietki kongresowe w kształcie fioletowego trójkąta, wzorowane na oznakowaniu Świadków Jehowy w obozach koncentracyjnych by przypominać o prześladowaniach, jakie przeszli pod rządami nazistów. 476 osób zostało ochrzczonych w rzece Wiśle. Wykładu publicznego wysłuchało około 8000 osób[78][79][80][81][6].

W roku 1947 roku na terenie ówczesnego województwa krakowskiego działały 22 zbory – m.in. w Krakowie, Nowym Sączu, Bydlinie, Olkuszu, Starczynowie, Tarnowie, Podlipiu i Trzebini[82][83]. Szczególnie od maja 1947 roku zaczęli rozwijać działalność[84]. Było to widoczne nie tylko w Krakowie, ale też w innych powiatach, np. w miechowskim, gdzie działało około 200 głosicieli[85][86]. W samym Krakowie działalność kaznodziejską prowadziło około 60 głosicieli, zbór krakowski na zebrania wynajmował sale kinowe[23]. Świadkowie Jehowy pojawili się również na przedmieściach Krakowa (m.in. w Chełmie[87]). W roku 1945 mieszkali też m.in. w Smolicach[88].

W 1948 roku do Starostwa Powiatowego w Olkuszu wpłynęło zgłoszenie o działalności zboru w Olkuszu[89].

W latach 1948–1950 zgromadzenia odbyły się w Chrzanowie, Czarnym Dunajcu (22 maja 1949), Nowym Targu, Olkuszu (18–20 lutego 1949; 1950), Starczynowie (Bukownie), Raszówku, Poznachowicach, Tarnowie i Zakopanem.

W Krakowie i innych miastach na zebrania wynajmowano sale kinowe.

W drugiej połowie lat 40. XX wieku głosiciele z Trzebini rozpoczęli regularną wyjazdową działalność kaznodziejską w okolicach Andrychowa i Krzeszowic (gdzie jedną z pierwszych była Maria Zielińska ochrzczona w 1947 roku)[90]. Z Trzebini działalność rozpowszechniła się na tereny zachodnie obecnego powiatu krakowskiego – okolice Krzeszowic – powstały grupy wyznawców w okolicach Nowej Góry, Tenczynka i Racławic. Na terenie od Mysłowic do Krakowa i od Olkusza do Andrychowa było zaledwie 36 głosicieli.

W budynku poczty w Bukownie oraz w remizie w Laskach odbywały się odczyty biblijne, a w Wolbromiu powstała grupa wyznawców[91].

Na początku lat 50. XX wieku w Zakopanem działało 24 głosicieli[92]. W tym okresie rozwijała się też działalność w okolicy Tuchowa, szczególnie w Jodłówce Tuchowskiej[93].

Prześladowania

Przed delegalizacją działalności

22 maja 1949 roku dowódca placówki wojskowej w Czarnym Dunajcu samowolnie przerwał i zakończył konwencję odbywającą się w tej wsi pod groźbą rozstrzelania tych, którzy nie podporządkują się jego rozkazowi oraz aresztował jej organizatorów: Floriana Bisagę i Stanisława Mleczarza. Notatka służbowa sporządzona przez Krzysztofa Srokowskiego, kierownika Sekcji 5 Wydziału V WUBP w Krakowie, wskazuje, iż podejrzewał on, że kapitan Wojska Polskiego wykonał polecenie miejscowego proboszcza rzymskokatolickiego, ks. Konstantego Łabędzia, który „w tym dniu zorganizował również po ulicach Czarnego Dunajca bojówki złożone z ludności wiejskiej”. W czerwcu 1949 roku na 2 lata więzienia skazano funkcjonariusza MO w Krakowie Józefa Ptaka, który miał przekazywać informacje o planowanych działaniach podejmowanych wobec Świadków Jehowy[94].

W sierpniu 1949 roku na 2 lata więzienia skazano krakowskiego Świadka Jehowy, Antoniego Bistę, za rzekome „rozsiewanie wrogiej propagandy antypaństwowej oraz wrogie wypowiedzi przeciwko ZSRR i krajom Demokracji Ludowej”. Zbliżał się czas delegalizacji wyznania przez władze komunistyczne[94].

Co najmniej od 1946 roku KW MO w Krakowie prowadziła sprawy operacyjne m.in. o kryptonimach: „Placówka” (1947–1956) dotycząca utrzymywaniem przez Zdzisława Wilka kontaktów z pracownikami placówek dyplomatycznych Stanów Zjednoczonych[95], „Franek” (1948–1956; przeciwko Franciszkowi Waligórskiemu)[96], „Paczka” (1948–1956; przeciwko Franciszkowi Waligórskiemu)[97], „Azot” (1949–1960; przeciwko Władysławowi Kozakiewiczowi)[98], „Nawrócony” (1949–1956; przeciwko Ludwikowi Bandurze i Franciszkowi Karasiowi)[99], „Sługa” (1949–1956; przeciwko Józefowi Żakowi)[100], „Niedobitki” (przeciwko Stefanowi Siewniakowi, prowadzącemu działalność na terenie powiatu chrzanowskiego; 1949–1955)[101] oraz przeciwko: Stanisławowie Koszowskiego (1946–1958)[102], Mikołajowi Koziejowi (prowadzącemu działalność na terenie Zakopanego; 1947–1968)[103], Jadwidze Kowalczyk (prowadzącej działalność na terenie powiatu nowotarskiego; 1948–1955)[104], Józefowi Gajeckiemu (prowadzącemu działalności na terenie Biecza; 1948–1956)[105], Marii Prostak (prowadzącej działalność na terenie Krakowa; 1948–1956;)[106], Marii Piec (prowadzącej działalność na terenie gminy Książ Wielki; 1949–1955)[107], Józefie Koszowskiej (1949–1956)[108].

Według szacunków Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa wiosną 1950 roku na terenie województwa działały 54 grupy (zbory). Ustalił też informacje o 534 głosicielach mieszkających w województwie krakowskim i oszacował na 3240 liczbę głosicieli oraz osób zainteresowanych. W czerwcu 1950 roku według kolejnych szacunków WUB działały 52 grupy i co najmniej 2200 głosicieli[109].

Bezpośrednią przyczyną represji stała się odmowa złożenia podpisów pod apelem sztokholmskim – zarówno przez związek wyznaniowy, jak i jego poszczególnych wiernych. Proces zbierania podpisów pod apelem rozpoczął się 16 kwietnia 1950 roku. Odmowę złożenia podpisu traktowano jako poparcie dla „amerykańskich imperialistów” i sprzeciw wobec „pokojowej polityki” ZSRR. Stało się to dla komunistycznej władzy dogodnym pretekstem do rozpoczęcia represji wobec tej grupy wyznaniowej, zwłaszcza że składania podpisów odmawiali zwykli wierni, swoją postawę tłumacząc neutralnością wobec polityki państwa. W efekcie rozpoczęła się pierwsza fala aresztowań, która miała na celu likwidację tego związku wyznaniowego. Dla przykładu w powiecie olkuskim, większość z 86 osób odmawiających złożenia podpisu, to Świadkowie Jehowy[110].

Delegalizacja działalności i prześladowania

Publikacje Świadków Jehowy („Nasza Służba Królestwa” z lat 50. XX w.) drukowano potajemnie w okresie zakazu działalności również na terenie województwa
  • 1950:

W nocy z 21 na 22 czerwca ogólnokrajowa fala aresztowań objęła większość głosicieli.

Od 2 lipca po delegalizacji, działalność prowadzona była konspiracyjnie. Rozpoczęto konspiracyjną działalność wydawniczą publikacji biblijnych w kilku ukrytych ośrodkach drukarskich na terenie województwa (m.in. w okolicach Trzebini, Olkusza, Zakopanego, Andrychowa, Krzeszowic (Filipowice i Wola Filipowska na przeł. lat. 60 i 70 XX w.), Krakowa (Bębło w latach 1970–1971 i 1987–1989)).

Za prowadzenie działalności religijnej Świadkowie Jehowy byli osadzani w więzieniach, w Krakowie było to głównie Więzienie Montelupich[111]. Również za odmowę służby wojskowej skazywano ich na kary więzienia w zakładach karnych w Krakowie[112], Tarnowie, Nowym Sączu, Nowym Wiśniczu, Wadowicach i Trzebini (w tym Trzebini-Gaju).

W województwie krakowskim, poza główną akcją aresztowań z czerwca, 5 lipca przeprowadzono następną, podczas której aresztowano ponad 20 osób. Według niepełnych danych z 8 lipca liczba aresztowanych w województwie wynosiła 87 osób. Do 5 sierpnia liczba ta wzrosła do 142 osób, 82 osoby zostały zwolnione, a 60 pozostawało w areszcie. Na koniec 1950 roku spośród 153 aresztowanych, 13 zostało skazanych na karę bezwzględnego pozbawienia wolności[113]. Rozpoczęte represje dotknęły również większość Świadków Jehowy zamieszkujących powiat chrzanowski z należącymi wtedy miejscowościami: Chrzanów, Trzebinia, Libiąż, Jaworzno, Krzeszowice, Tenczynek[114].

Funkcjonariusze UB rozpoczęli prowadzenie spraw operacyjnych: wobec Świadków Jehowy, na przykład w Tarnowie pod kryptonimem „Królestwo”, wobec czterech Świadków Jehowy z tego miasta oraz pod kryptonimem „Krawiec” zakończoną w roku 1960, która dotyczyła prowadzenia działalności w Tarnowie. W latach 1950–1965 funkcjonariusze UB prowadzili sprawę pod kryptonimem: „Odwetowcy”, która dotyczyła „kontroli aktywistów związku wyznaniowego Świadków Jehowy” (m.in. Antoniego Bielawskiego)[115]. Rozpoczęli sprawy pod kryptonimem: „Prawda” (1950–1956; przeciwko Anieli Stawskiej)[116], „Granica” (1950–1960; przeciwko Edwardowi Przybyło)[117], „Drukarz” (1950–1960; przeciwko Józefowi Kępie)[118], „Siostry” (1950–1956; przeciwko Franciszkowi Jankowskiemu)[119], „Kolejarz” (1950–1960; przeciwko Wojciechowi Zającowi)[120], „Odwetowcy” (1950–1960; przeciwko Aleksandrowi Bielawskiemu)[121], „Goniec” (1950–1961; przeciwko Władysławowi Niemczykowi)[122]. Rozpoczęli też sprawy przeciwko: Tadeuszowi Popkowi (1950–1955)[123], Władysławowi Pule (1950–1956)[124], Stefanowi Raczkowi (1950–1956)[125], Karolinie Koziarz (1950–1956)[126], Stanisławowi Siewniakowi (w tym nielegalnej drukarni; 1950–1959)[127], Zenonowi Smętkowi (prowadzącemu działalność na terenie Bydlina; 1950–1956)[128], Stanisławowi Dziadkiewiczowi (prowadzącemu działalność na terenie Tuchowa; 1950–1966)[129], Jadwidze Ryś (1950–1955)[130], Andrzejowi Wardędze (1950–1956)[131], Franciszkowi Skwarczowskiemu (1950–1956)[132], Tomaszowi Guja (1950–1956)[133], Adamowi Sajakowi (1950–1956)[134], Janinie Nowak (1950–1956)[135], Marianowi Żyznowskiemu (1950–1955)[136], Zbigniewowi Żyznowskiemu (1950–1956)[137], Rajmundowi Witkowskiemu (1950–1955)[138], Albinowi Sędrzakowi (1950–1956)[139].

  • 1951:

22 marca Władysław Sukiennik (ur. 13.10.1907; zm. 9.03.2003) z Krakowa w procesie warszawskim został wraz z 7 innymi współwyznawcami skazany za prowadzenie działalności religijnej[23]. Jesienią w Zalesiu Golczowskim koło Olkusza odbyło się tajne spotkanie Komitetu Kraju[140].

Funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa założyli sprawę przeciwko Świadkom Jehowy z Tarnowa[141][142][143]. Rozpoczęto sprawy operacyjne przeciwko: Kazimierzowi Wojtaszkowi (1951–1956)[144], Edwardowi Odziemcowi (1951–1955)[145].

  • 1952:

Rozpoczęto sprawy operacyjne pod kryptonimem: „Orzech” (1952–1956; przeciwko Janowi Krężel)[146], „Bracia” (1952–1956; przeciwko Katarzynie Wątorek)[147]), „Wolni” (1952–1955; przeciwko Janowi Cygalowi) dotycząca działalności na terenie powiatu limanowskiego[148] oraz przeciwko Mieczysławowi Kalecińskiemu (prowadzącemu działalność na terenie Bukowna; 1952–1958;)[149], Janowi Dziadkiewiczowi (prowadzącemu działalność na terenie Jodłówki Tuchowskiej; 1952–1958)[150], Bogumiłowi Podwice (prowadzącemu działalność na terenie Krakowa; 1952-1956)[151], Edwardowi Mierzwa (prowadzącemu działalność na terenie powiatu miechowskiego; 1952–1955)[152].

  • 1953:

Zostali ochrzczeni pierwsi Świadkowie Jehowy z Sułkowic k. Andrychowa (m.in. Maria (ur. 1918; zm. 1990) i Jan Karczowie (ur. 1916; zm. 2000), Obozowie, Syrek, Szczurkowie).

W marcu 1953 roku – według doniesień prasowych – w ręce UB wpadła jedna z nich w Podlesiu koło Olkusza[153].

Rozpoczęto sprawy operacyjne pod kryptonimem: „Anastazja” (1953–1956, przeciwko Anastazji Zielińskiej, dotycząca utrzymywania kontaktów korespondencyjnych z rodziną zamieszkałą w USA i Wielkiej Brytanii)[154], „Cukiernik” (1953–1960; przeciwko Wojciechowi Szczurkowi dotycząca kolportażu publikacji biblijnych)[155], „Wytwórca” (1953–1960; przeciwko Józefowi Surlas)[156], „Wyznawcy” (1953–1956; przeciwko Annie Kokoszka, prowadzącej działalność na terenie Krakowa-Nowej Huty)[157], „Awanturnik” (1953–1961; przeciwko Władysławowi Szklarzewiczowi)[158], „Czarna” (1953–1957; przeciwko Janinie Bednarek)[159] oraz sprawy przeciwko: Anastazji Zielińskiej (1953-1956; dotycząca utrzymywania kontaktów z rodziną zamieszkałą za granicą)[160], Józefowi Guji (1953–1983)[161].

  • 1954:

Ochrzczono kolejnych Świadków Jehowy z Krzeszowic oraz z Tenczynka.

Alojzy Prostak (ur. 18.06.1905; zm. 11.08.1954), nadzorca podróżujący z Krakowa został aresztowany w Szczecinie w maju 1952 roku, następnie przetrzymywany dwa lata w warszawskim i łódzkim areszcie, był tak brutalnie przesłuchiwany przez funkcjonariuszy UB, że znalazł się w szpitalu więziennym. Po prośbie żony złożonej za radą adwokata został zwolniony, lecz tydzień później 11 sierpnia 1954 roku zmarł. W jego pogrzebie w Krakowie wzięło udział około 2000 osób. Nad grobem wygłoszono przemówienie, dobitnie potępiające sadystyczne metody śledztwa stosowane przez UB[162][163][164].

Rozpoczęto sprawy operacyjne przeciwko: Władysławowi Łuszcz (1954–1956; dotyczącej działalności na terenie Krakowa)[165], Zdzisławowi Kańskiemu (1954–1956)[166], Bolesławowi Pawlikowi (1954–1956)[167].

  • 1955:

Rozpoczęto sprawy operacyjne pod kryptonimem: „Gospodarz” (1955–1961; przeciwko Franciszkowi Sumerze)[168], „Pionier” (1955–1959; przeciwko Stanisławowi Kozubowi)[169], „Stolarz” (1955–1960; przeciwko Sylwestrowi Pilch)[170], „Niepoprawni” (przeciwko Józefowi Marzec, prowadzącym działalność na terenie Krynicy-Zdroju; 1956–1966)[171] oraz sprawy przeciwko Bolesławowi Cyranowi i innym Świadkom Jehowy pracującym w Instytucie Odlewnictwa w Krakowie (1955–1957)[172], Janowi Górskiemu[173], Stanisławowi Pałce (z terenu okolic Krakowa, „za uchylanie się od obowiązku służby wojskowej”; 1955)[174], Józefowi Bodzek (prowadzącemu działalność na terenie gminy Andrychów; 1955–1957)[175]. Rozpoczęto trzyletnie (1955–1957) rozpracowanie Franciszka Robaka, jako „aktywisty związku wyznaniowego "Świadkowie Jehowy"”[176].

Druga rozprawa pokazowa odbyła się w dniach od 10 do 14 marca 1955 roku w Łodzi. Na ławie oskarżonych znaleźli się Mieczysław Cyrański i Władysław Sklarzewicz (z Krakowa) oraz Jan Lorek, Tadeusz Chodara i Stanisław Nabiałczyk, uznani przez władze za kierownictwo Świadków Jehowy. Lorek, Sklarzewicz i Chodara zostali skazani na 12 lat więzienia, Cyrański na 8 lat, a Nabiałczyk na 6 lat więzienia[177][178][179].

  • 1956:

Udało się zdobyć najpierw jeden, a potem kilka następnych niewielkich powielaczy offsetowych marki Rotaprint. Życzliwie usposobiony kierownik niedużej drukarni w Krakowie pokazał Świadkom Jehowy, jak się obsługuje takie maszyny i przygotowuje matryce aluminiowe.

Rozpoczęto sprawy operacyjne pod kryptonimem: „Turysta” (1956–1960; przeciwko Kazimierzowi Krysiakowi)[180]. Natomiast zakończyła sprawy o kryptonimach „Karani” i „Sprytni”, przeciwko Józefowi Mierzwie i Edwardowi Musiałowi, które dotyczyły „posiadania i rozpowszechniania wydawnictw związkowych oraz rozpowszechniania treści antyreżimowych na terenie Kopalni Węgla Kamiennego „Janina” w Libiążu[181].

  • 1958:

Rozpoczęto sprawy operacyjne pod kryptonimem: „Słudzy” (1958–1961; przeciwko Rudolfowi Onderko) dotycząca działalności na terenie Krakowa-Nowej Huty[182], „Jonatan” dotycząca działalności na terenie powiatów miechowskiego i proszowickiego (1958–1962; przeciwko Stanisławowi Dzwonkowi)[183].

W latach 1945–1965 działalność kaznodziejska rozpowszechniła się z Trzebini na tereny zachodnie obecnego powiatu krakowskiego oraz tereny obecnego powiatu oświęcimskiego i wadowickiego.

Powstały następne grupy wyznawców w okolicach Krzeszowic (pierwsze osoby ochrzczone w 1954 r.; kolejne w 1963 r.), Rudawy (pierwsza osoba ochrzczona w 1960 r., kolejne w 1961 r., 1963 r., 1964 r.), Rudna, Tenczynku, Woli Filipowskiej (pierwsze osoby ochrzczone 15 listopada 1953 r.), Filipowic (pierwsza osoba ochrzczona w 1956 r., kolejne w 1961 r.), Nowej Góry (pierwsza osoba ochrzczona w 1951 r.)[90], Kwaczały[184], Skawiny, Słomnik i Miechowa[185] oraz w niektórych miejscowościach wokół Krakowa.

W następnych latach rozrastały się liczebnie i powstawały nowe zbory, m.in. w Chrzanowie i Libiążu, w budowanej Nowej Hucie, w Opatkowicach[38]. Potem w okolicach Wadowic i Spytkowic.

  • 1959:

We wrześniu Służba Bezpieczeństwa odkryła nielegalną drukarnię w Zakopanem w domu Franciszka Papieża (ur. 1924; zm. 2004)[186][187]. Sąd Wojewódzki skazał Stanisława Musiała (ur. 1929; zm. 2008), Świadka Jehowy z Tarnowa, u którego w mieszkaniu znaleziono publikacje biblijne[188].

Rozpoczęto sprawy operacyjne pod kryptonimem: „Szatany” (1959–1962; przeciwko Franciszkowi Siwkowi, dotycząca działalności na terenie powiatu bocheńskiego, w tym również w Woli Batorskiej)[189], „Szofer” (1959–1961; przeciwko Mieczysławowi Dawidziukowi)[190], „Babilon” (1959–1967; przeciwko Tadeuszowi Sito, dotyczącą kolportażu publikacji biblijnych)[191] oraz przeciwko Stanisławowi Zacharze (prowadzącemu działalność na terenie Brzeska; 1959–1962)[192]. Natomiast zakończyła sprawę o kryptonimie „Ośrodek”, która doprowadziła do oskarżenia dwojga Świadków Jehowy, Beniamina Korsaka i Anny Jantos, którzy „nakłonili pracownika Spółdzielni Pracy Usług Administracyjnych i Różnych w Krakowie do drukowania pisma „Strażnica” bez zezwolenia władz”[193].

  • 1960:

Szczególnie od tego roku głosiciele w lecie prowadzili grupową wyjazdową działalność kaznodziejską na terenach gdzie jest mniej wyznawców (dawne nazwy: grupy pionierskie, ośrodki pionierskie, obozy pionierskie)[b].

Na terenie powiatu wadowickiego Świadkowie Jehowy mieszkali w miejscowościach: Sułkowice oraz Targanice – około 30 osób, Radocza – 6, Tomice – 5, Wadowice – 15, Spytkowice – 10, Mucharz – 8, Stryszów – 5, Chocznia – 6, Andrychów – 3, Roczyny – 5 i Rzyki – 6 osób[194][195].

Pomimo zakazu działalności grupy wyznawców rozrastały się liczebnie, powstawały nowe zbory.

16 kwietnia w Giebułtowie, aresztowano sługę (nadzorcę) kraju Wilhelma Scheidera, ukrywającego się w domu współwyznawców[196].

KW MO w Krakowie zakończyło sprawę przeciwko Kazimierzowi Błaszczakowi, o kryptonimie „Zbieg”, które dotyczyło „zlecenia druku 10 tys. egzemplarzy broszury „Chrześcijaństwo czy Chrystianizm – które z nich jest światłem świata” związku wyznaniowego Świadkowie Jehowy w Krakowskich Zakładach Graficznych i Drukarni Prasowej bez zezwolenia Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk”[197].

Służba Bezpieczeństwa usiłowała aresztować Mariana Brodaczewskiego na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, w trakcie pogrzebu teściowej. Zatrzymano go na ulicy i przewieziono do krakowskiej komendy Milicji Obywatelskiej. Agent Służby Bezpieczeństwa doniósł, że „Brodaczewski jest członkiem trzyosobowego Komitetu Krajowego i sługą okręgu II obejmującego teren województwa krakowskiego oraz część województw kieleckiego i rzeszowskiego” i jest odpowiedzialny za łączność ze współwyznawcami z ZSRR z zachodniej Ukrainy. Zakład Kryminalistyki Komendy Głównej Milicji Obywatelskiej nakazał przeprowadzenie rewizji u członków wyznania. W trakcie jednej z nich w Krakowie, znaleziono różne arkusze papieru listowego, kratkowanego i bloczki kieszonkowe. Specjaliści mieli przeprowadzić ekspertyzę grafologiczną, mającą dowieść, że wszystko zostało nakreślone tą samą ręką – Brodaczewskiego. „Grafolodzy jednak się ociągali, stale domagali się nowych próbek pisma. Ale Brodaczewski okazał się niewdzięcznym aresztantem, bo nie dość, że odmawiał jakichkolwiek zeznań kapitanowi Stefanowi Pabisiakowi z SB w Warszawie, to nie chciał nawet tej odmowy potwierdzić własnym podpisem[198].

Komenda Wojewódzka MO w Krakowie rozpoczęła sprawę o kryptonimie: „Piekarnia” (1960–1961; przeciwko Janowi Walczakowi dotyczącą drukowania publikacji biblijnych w Krzyszkowicach)[199], „Trojak” (1960–1968; przeciwko Józefowi Gęnczykowi, dotyczącą działalności na terenie Oświęcimia)[200] oraz rozpoczęto sprawy przeciwko: Edwardowi Wołoszynowi (dotyczącą działalności na terenie Wawrzeńczyc; 1960–1971)[201], Franciszkowi Chronowskiemu (dotycząca działalności na terenie Brzeska; 1960–1967)[202], „Babilon” (przeciwko Janinie Mamel prowadzącej działalność na terenie powiatu myślenickiego)[203]) i „Dzierżawca” (przeciwko Stanisławowi Mleczakowi, prowadzącemu działalność na terenie powiatu proszowickiego) [204].

  • 1961:

Rozpoczęto sprawy operacyjne o kryptonimach: „Krętacz” (1961–1968; przeciwko Napoleonowi Madejowi, brygadziście usług graficznych w Spółdzielni Pracy Usług Administracyjnych Różnych w Krakowie, dotyczącą druku czasopisma „Strażnica”)[205], „Ogrodnik” (1961–1966; dotyczącą Jana Reicha z Wieliczki, członka wyznania „pełniącego funkcję zastępcy sługi Okręgu II”)[206], „Wierny” (1961–1963; dotyczącą Macieja Krupki z Oświęcimia)[207], „Naiwni” (1961; dotycząca Kazimierza Jasieniaka)[208] oraz przeciwko Władysławowi Szklarzewiczowi („o nakłanianie Napoleona Madeja brygadzistę usług graficznych w Spółdzielni Pracy Usług Administracyjnych Różnych w Krakowie do wydania nielegalnego czasopisma „Strażnica””)[209].

  • 1962:

Rozpoczęto sprawę operacyjną o kryptonimie „Gruby” (1962–1966; dotyczącą członka wyznania „pełniącego funkcję sługi Okręgu”)[210] i „Pela” (1962–1967; dotyczących kolportażu publikacji przez Pelagię Sokół)[211] oraz sprawę przeciwko Magdalenie Badurze[212]. Natomiast zakończono sprawę przeciwko Wandzie Gąsowskiej i innym o kryptonimie „Powielarnia”, która doprowadziła do zlokalizowania i likwidacji nielegalnej drukarni Świadków Jehowy w Krakowie-Przewozie[213].

  • 1963:

KW MO w Krakowie rozpoczęło sprawę operacyjną o kryptonimie: „Drukarnia” (1963–1965; przeciwko Stanisławie Paliwodzie, dotyczącą druku publikacji)[214], „Łączniczka” (1963–1965; przeciwko Janinie Kowalczyk podejrzanej o kolportaż publikacji)[215], „Lakiernia” (1963–1968; przeciwko Zdzisławowi Ciszewskiemu mającemu „oferować pomoc członkom związku w sprawie uzyskania zwolnienia od obowiązku służby wojskowej”)[216].

  • 1964:

Latem rozpoczęto organizowanie corocznych, regularnych tzw. konwencji leśnych, głównie na polanach leśnych. Konwencja pod hasłem „Owoce ducha” odbyła się m.in. w okolicy Krakowa, Trzebini (Myślachowice), , Andrychowa, Tarnowa, Nowego Sączą. Jedna z pierwszych w Krakowie odbyła się w ogrodzie współwyznawców[163].

W czerwcu w Kluczach mieszkało 9 rodzin Świadków Jehowy (24 osoby)[217].

Rozpoczęto sprawę operacyjna o kryptonimie „Awangarda” (1964–1966; przeciwko Eugeniuszowi Jańcowi, dotyczącą uchylania się od służby wojskowej)[218].

  • 1965:

W kilku miejscach leśnych odbyły się konwencje pod hasłem „Słowo prawdy”.

W latach 1958–1968 Daniel Dudek funkcjonariusz z Grupy V Wydziału III KW MO w Krakowie rozpracowywał środowisko Świadków Jehowy, w tym m.in. w 1965 roku prowadził sprawę o kryptonimie „Reklama” (dotycząca „próby zakupu powielacza offsetowego typu Rotaprint i zorganizowania nielegalnej drukarni przez członków Okręgu II związku wyznaniowego Świadkowie Jehowy”)[219].

  • 1966:

W kilku miejscach leśnych odbyły się konwencje pod hasłem „Synowie Boży – synami wolności”. Przy tych wydarzeniach organizowano również chrzty nowych wyznawców, które odbywały się w rzekach, zbiornikach wodnych lub w mieszkaniach (m.in. 7 sierpnia w rzece Skawa w okolicach Jaroszowic/Czartaku.

Rozpoczęto sprawę operacyjna przeciwko Wiesławowi Setlakowi (prowadzącemu działalność na terenie Blechnarki; 1966–1977)[220].

  • 1967:

W kilku miejscach leśnych odbyły się konwencje pod hasłem „Dzieło czynienia uczniów”.

Daniel Dudek funkcjonariusz z Grupy V Wydziału III KW MO w Krakowie w ramach sprawy operacyjnej o kryptonimie „Drukarze” w latach 1967–1968 aresztował osoby zajmujące się drukiem i kolportażem wydawnictw religijnych[221][222].

  • 1968:

W kilku miejscach leśnych odbyły się konwencje pod hasłem „Dobra nowina dla wszystkich narodów” (m.in. w okolicach Krzeszowic (Gwoździec). Rozpoczęto sprawę operacyjna o kryptonimie „Nielegalni” (1968–1971; przeciwko Henrykowi Penczekowi, dotycząca drukowania i kolportażu publikacji biblijnych na terenie powiatu olkuskiego)[223] oraz „Maszynista” (1968–1988; przeciwko Stanisławowi Żądełce, dotycząca działalności w Bukownie)[224].

  • 1969:

Powstały nowe zbory (m.in. wiosną w Krzeszowicach). W kilku miejscach leśnych odbyły się konwencje pod hasłem „Pokój na ziemi” (m.in. w okolicach Krzeszowic (Bartlowa Góra).

Służba Bezpieczeństwa zakończyła sprawę o kryptonimie „Konspiratorzy”, przeciwko Franciszkowi Bejnarowiczowi, która doprowadziła do zlokalizowania i likwidacji nielegalnej drukarni Świadków Jehowy w Krakowie[225].

  • 1970:

W kilku miejscach leśnych odbyły się konwencje pod hasłem „Ludzie dobrej woli” (m.in. w okolicach Krzeszowic (Gwoździec).

  • 1971:

W kilku miejscach leśnych odbyły się konwencje pod hasłem „Pokój na ziemi” (m.in. w okolicach Krzeszowic (Dębnik). KW MO w Krakowie rozpoczęło prowadzenie sprawy operacyjnej o kryptonimie: „Baca” (1971–1974; dotyczącą działalności Zbigniewa Budzynia w Krakowie)[226].

  • 1972:

W kilku miejscach leśnych odbyły się konwencje pod hasłem „Panowanie Boskie” (m.in. w okolicach Krzeszowic (Gwoździec).

  • 1973:
Konwencja leśna pod hasłem „Boskie zwycięstwo” w okolicach Krzeszowic (1973)

Jednodniowe konwencje pod hasłem „Boskie zwycięstwo” odbyły się m.in. w okolicy Krzeszowic (Gwoździec), Krakowa, Andrychowa, Bukowna, Nowego Sączą.

  • 1974:

W kilku miejscach leśnych odbyły się konwencje pod hasłem „Pokój na ziemi” (m.in. w okolicach Krzeszowic (Gwoździec), Bukowna, Wadowic (Mucharz), Dobrej, Krynicy-Zdroju i Krakowa (Skała Kmity; Puszcza Niepołomicka).

KW MO w Krakowie oraz w Katowicach rozpoczęło prowadzenie sprawy operacyjnej o kryptonimie „Organizator” (1974–1975; dotyczącą próby organizowania kolejnej grupy na terenie Bukowna)[227].

  • 1975:

W kilku miejscach leśnych odbyły się konwencje pod hasłem „Boskie zwierzchnictwo” (m.in. w okolicach Krzeszowic (Gwoździec), Bukowna, Wadowic.

  • 1976:

W kilku miejscach leśnych odbyły się konwencje pod hasłem „Święta służba” (m.in. w okolicach Krzeszowic (Gwoździec), Krakowa, Bukowna, Wadowic, Nowego Sączą.

Czas „odwilży”

Druga połowa lat 70. XX wieku

Zgromadzenie okręgowe pod hasłem „Zaufaj Jehowie” na stadionie Korony Kraków w 1987 roku
Zgromadzenie okręgowe pod hasłem „Sprawiedliwość Boża” na stadionie Hutnika Kraków w 1988 roku

W latach 70. XX wieku nastąpił duży wzrost liczby głosicieli w Krakowie[228].

  • 1977:

KW MO w Bielsku-Białej rozpoczęło prowadzenie sprawy operacyjnej pod kryptonimem „Aster” (1977–1981; dotycząca Świadka Jehowy, który w Oświęcimiu „utrzymywał kontakty z obywatelami RFN”)[229] oraz sprawę Marii Dulban (1977–1981; „członka Chrześcijańskiego Zboru Świadków Jehowy w miejscowości Barwałd Średni, podejrzanego o negatywny stosunek do ustroju PRL”)[230].

W kilku miejscach leśnych odbyły się konwencje pod hasłem „Rozradowani pracownicy” (m.in. w okolicach Krzeszowic (Gwoździec), Krakowa, Bukowna, Wadowic, Nowego Sączą.

Pod koniec 1977 roku Daniel Sydlik z Ciała Kierowniczego spotkał się z niektórymi wyznawcami w kilku mieszkaniach prywatnych na terenie obecnego województwa (m.in. w Oświęcimiu i w Krakowie)[231].

  • 1978:

Latem kilku Świadkom Jehowy udało się wyjechać na kongres pod hasłem „Zwycięska wiara” do Kopenhagi w Danii oraz do Lille we Francji. Natomiast na terenie województwa jednodniowe konwencje zorganizowano w kilku miejscach leśnych (m.in. w okolicach Krzeszowic (Gwoździec), Krakowa, Bukowna, Wadowic, Nowego Sączą. Powstał zbór w Wadowicach i w Spytkowicach.

  • 1979:

W kilku miejscach leśnych odbyły się konwencje pod hasłem „Żywa nadzieja” (m.in. w okolicach Krzeszowic (Gwoździec), Krakowa, Bukowna, Wadowic, Nowego Sączą.

Lata 80. XX wieku

Szacuje się, że w latach 80. XX wieku w Krakowie mieszkało ponad 3 tys. Świadków Jehowy[228]. W latach 80. XX wieku rozpoczęto tłumaczenie symultanicznie zebrań zborowych na język migowy (m.in. dla niesłyszących w Krakowie).

  • 1980:

Spośród 2 tys. delegatów z Polski uczestniczących w kongresie pod hasłem „Miłość Boża” w Wiedniu, kilkudziesięciu pochodziło z terenu obecnego województwa małopolskiego. Natomiast na terenie województwa jednodniowe konwencja zorganizowano w kilku miejscach leśnych (m.in. w okolicach Krzeszowic (Rudawa), Krakowa, Bukowna, Wadowic, Nowego Sączą.

KW MO w Bielsku-Białej rozpoczęło prowadzenie sprawy operacyjnej przeciwko Świadkowi Jehowy, który w Smolicach „utrzymywał kontakty z obywatelami państw zachodnich” (1980–1986)[232].

  • 1981:

Na kolejny kongres pod hasłem „Lojalność wobec Królestwa” do Wiednia pojechała z tego terenu jeszcze liczniejsza grupa Świadków Jehowy. Latem w hali w Skawinie dla wyznawców z okolic miasta i z Krakowa odbyło się jednodniowe zgromadzenie. Inne odbyło się także w lipcu w wynajętej niewielkiej sali Cechu Rzemiosł w Oświęcimiu. Konwencje miały miejsce – tak jak w poprzednich latach – w różnych częściach regionu (m.in. w ogród współwyznawców w Niesułowicach).

  • 1982:

Od tamtego czasu zgromadzenia rozpoczęto ponownie wynajmować hale sportowe, m.in. w 1982 roku pod hasłem „Prawda o Królestwie” w Krakowie (Hala Akademii Górniczo-Hutniczej, Hala Hutnika) oraz w Chrzanowie (Hala widowiskowo-sportowa).

  • 1983:

13 sierpnia na stadionie Korony w Krakowie odbyło się zgromadzenie okręgowe pod hasłem „Jedność dzięki Królestwu” m.in. z udziałem delegacji Świadków Jehowy z Czechosłowacji (gdzie działalność podlegała ograniczeniom prawnym), Francji, RFN[233]. Był to pierwszy kongres zorganizowany za pozwoleniem władz państwowych na stadionie. Od tego czasu letnie kongresy odbywały się na krakowskich stadionach.

Od tego roku przez kilka lat Świadkowie Jehowy z Krakowa wynajmowali różne sale na swoje zebrania. Podobnie czynili członkowie zborów z Andrychowa (sala Urzędu Miasta), okolic Bukowna (sale domów kultury, domu działkowca, remizy), Oświęcimia[234], Krzeszowic (sale: Ogrodu Działkowego „Kolejarz”, RSZiZ, Krzeszowickiego Ośrodka Kultury)[235], a potem również innym miast[236] (np. w Tarnowie w Domu Kultury Mariensztat przy Zakładach Mechanicznych[237]).

  • 1984:

29 lipca na stadionie Korony odbyło się zgromadzenie okręgowe pod hasłem „Rozwój Królestwa”, m.in. z udziałem delegacji Świadków Jehowy ze Słowacji, gdzie działalność podlegała ograniczeniom prawnym.

Klinika Kardiochirurgii w Krakowskim Szpitalu Specjalistycznym im. Jana Pawła II pod przewodnictwem prof. Antoniego Dziatkowiaka zainicjowała program Sojusz dla ratowania życia bez użycia krwi, adresowany do osób chcących przejść operację bez użycia krwi – głównie dla Świadków Jehowy[238][239][240]. W programie tym operowali też inni kardiochirurdzy, m.in. Jerzy Sadowski[241]. W późniejszym czasie specjalny program operacji bez transfuzji krwi dla dzieci Świadków Jehowy opracował Janusz Skalski z Uniwersyteckiego Szpitala Dziecięcego w Krakowie[242].

  • 1985:

W dniach od 23 do 25 sierpnia Świadkowie Jehowy z tego terenu uczestniczyli w pierwszym w Polsce kongresie międzynarodowym pod hasłem „Lud zachowujący prawość” na Stadionie Śląskim w Chorzowie[243][244].

  • 1986:

26 lutego odbył się specjalny program z okazji chrztu w krakowskiej hali Korony. Od 25 do 27 lipca kongres okręgowy pod hasłem „Pokój Boży” odbył się na stadionie Korony w Krakowie. W okresie od 19 października 1986 roku do 23 czerwca 1995 roku krzeszowicki zbór korzystał z zebrań w tymczasowej sali budynku prywatnego (przy ul. W. Krawczyńskiego w Krzeszowicach).

  • 1987:

2 lutego odbył się kolejny specjalny program z okazji chrztu w krakowskiej hali Korony. W dniach od 25 do 27 lipca kongres pod hasłem „Zaufaj Jehowie” odbył się ponownie na krakowskim stadionie Korony. Dla zboru Ostrężnica powstała nieoficjalna Sala Królestwa w Łanach koło Krzeszowic[245].

  • 1988:

28 lutego odbył się kolejny specjalny program z okazji chrztu w krakowskiej hali Korony. W dniach od 5 do 7 sierpnia kongres pod hasłem „Sprawiedliwość Boża” odbył się na krakowskim Stadionie Hutnika[j][246][247].

Odzyskanie rejestracji prawnej i rozwój działalności

Od 12 maja 1989 roku, kiedy to Świadkowie Jehowy w Polsce zostali oficjalnie zarejestrowani, specjalnie przygotowani kaznodzieje odwiedzają zakłady karne (w Krakowie[248][249], Nowym Sączu[250], Nowym Wiśniczu[251], Tarnowie[252], Trzebini[253][254] i Wadowicach[10]), aby prowadzić tam działalność kaznodziejską[b][255].

W miastach powiatowych gdzie znajdują się szpitale działają na zasadzie wolontariatu Grupy Odwiedzania Chorych (m.in. w Krakowie[256], Bochni, Brzesku, Chrzanowie[257], Gorlicach, Limanowej[258], Makowie Podhalańskim[259], Miechowie, Myślenicach, Nowym Sączu[260], Nowym Targu, Olkuszu, Oświęcimiu, Suchej Beskidzkiej[259], Wadowicach i Zakopanem).

W dniach od 4 do 6 sierpnia 1989 roku w Chorzowie odbył się kongres międzynarodowy pod hasłem „Prawdziwa pobożność[261][243][262], na który głosiciele z Krakowa i okolic Krzeszowic przez 3 dni dojeżdżali specjalnym pociągiem. Z rozrastających się zborów w Krakowie utworzono nowe. Odbyły się zgromadzenia specjalne (m.in. 10.09 w hali Korona Kraków).

Lata 90. XX wieku

W roku 1990 w kongresie międzynarodowym pod hasłem „Czysta mowa”, który odbył się w dniach od 24 do 27 lipca w Berlinie, uczestniczyła delegacja z terenu województwa. W kwietniu (m.in. 20, 21) odbyły się trzy zgromadzenia obwodowe, a w październiku (14) i listopadzie – trzy zgromadzenia specjalne – wszystkie w krakowskiej hali Wisły. Oprócz tego, takie same zgromadzenia odbyły się w kwietniu i grudniu w chrzanowskiej hali oraz w kwietniu zgromadzenie obwodowe w Tarnowie. Kongres okręgowy pod hasłem „Czysta mowa” odbył się od 26 do 29 lipca na stadionie Korony w Krakowie.

Od tego roku również powstawały nowe Sale Królestwa, m.in. w: Oświęcimiu, Andrychowie (1990)[10], Wadowicach, Trzebini[263] oraz w Rudnie[245]. Sale Królestwa powstały również w Skawinie, Czechach k. Słomnik (funkcjonująca do 2012 roku) i Igołomi, a później w Olkuszu (funkcjonująca do października 2020 roku), Zakopanem (najpierw przy ul. Chałubińskiego funkcjonująca do 2012 roku, a później wybudowana przy ul. Chyców Potok), Nowym Targu, Myślenicach, Wiśniowej (funkcjonująca do 2012 roku), Majkowicach (funkcjonująca od 1995 do 2012 roku), Wieliczce, Niepołomicach, Brzeszczach[264](funkcjonująca do 2012 roku), Nowym Sączu (najpierw przy ul. Kochanowskiego i w Zawadzie funkcjonujące do końca lat 90. XX wieku, a później wybudowana przy ul. Węgierskiej)[265], Powroźniku, Suchej Beskidzkiej, Miechowie, Bydlinie (funkcjonująca do 2011 roku), Wolbromiu (funkcjonująca do wybudowania nowego obiektu w 2018 roku), Targowisku (funkcjonująca do 2012 roku)[266], Bochni i w kilku miejscach w Krakowie (przy ul. Niwy (ok. 1990 funkcjonująca w latach 90. XX wieku), ul. A. Libery (1992), ul. Na Polach (1992), ul. Poronińska (ok. 1990, funkcjonująca do 2019 roku), ul. Stare Wiślisko (ok. 1990, funkcjonująca do 2019 roku), ul. Rączna (ok. 1990, funkcjonująca do 2015 roku), ul. Nadzieja (ok. 1990), ul. Semperitowców (koniec lat 90. XX wieku), ul. Kobierzyńskiej (2002) i ul. Fatimskiej (2003)).

W dniach od 16 do 18 sierpnia 1991 roku na stadionie Korony w Krakowie odbył się kongres okręgowy pod hasłem „Lud miłujący wolność”. Na kongresy międzynarodowe w Pradze i w Budapeszcie pojechały delegacje z terenu województwa. W kwietniu odbyły się w hali Wisły w Krakowie trzy zgromadzenia obwodowe (m.in. 20, 21.04), a w Chrzanowie kolejne[267]. W październiku i listopadzie miały miejsce trzy zgromadzenia specjalnie – również w hali Wisły, a w Chrzanowie ponownie jedno[268]. W niektórych zborach (m.in. Kraków–Grzegórzki, Bochnia, Krzeszowice, Myślenice, Nowy Sącz) przeszkolone osoby tłumaczyły symultanicznie zebrania zborowe na język migowy. Największa grupa głuchoniemych działała przy zborze Kraków–Grzegórzki.

W lutym 1992 roku w skawińskiej Hali Widowiskowo-Sportowej odbył się Kurs Służby Królestwa dla starszych zborów i sług pomocniczych z całego okręgu krakowskiego. W marcu i kwietniu tego samego roku odbyły się w hali Wisły w Krakowie trzy zgromadzenia obwodowe, a jedno w Chrzanowie. W październiku i listopadzie miały miejsce dwa zgromadzenia specjalne również w hali Wisły, a w grudniu w ponownie jedno w Chrzanowie[269][270]. W dniach od 26 do 28 czerwca w kongresie międzynarodowym pod hasłem „Nosiciele światła” w Petersburgu uczestniczyła ok. 15-osobowa delegacja z terenu województwa. Od 31 lipca do 2 sierpnia na stadionie Korony w Krakowie miał miejsce kongres okręgowy pod hasłem „Nosiciele światła” (8838 obecnych, 195 osób zostało ochrzczonych)[271]. 7 listopada w hali w Olkuszu odbyło się zgromadzenie specjalne dla Świadków Jehowy z terenu Olkusza, Wolbromia, Bydlina, Klucz, Krzeszowic, Tenczynka oraz z centrum i zachodniej części Krakowa.

Od 15 do 18 lipca 1993 roku w Krakowie na stadionie Cracovii odbył się kongres okręgowy pod hasłem „Pouczani przez Boga” (ponad 10,5 tysiąca obecnych, a 296 osób zostało ochrzczonych). W zamian za udostępnienie stadionu, Świadkowie Jehowy wykonali szeroki zakres robót remontowych i porządkowych[272][273][237][k]. W krakowskiej hali Wisły odbyły się zgromadzenia: w kwietniu (m.in. 17, 18) trzy obwodowe, w październiku (30, 31) i listopadzie trzy specjalne. Jedno zgromadzenie specjalne i obwodowe zorganizowano w hali w Chrzanowie[274]. W dniach od 5 do 8 sierpnia w międzynarodowym kongresie pod hasłem „Pouczani przez Boga” w Kijowie uczestniczyła liczna delegacja głosicieli z województwa małopolskiego.

W lutym 1994 roku w Zakopanem odbyło się zgromadzenie obwodowe[275]. W kwietniu (16 i 17) odbyły się dwa zgromadzenia specjalne, a w październiku (29, 30) i listopadzie – trzy zgromadzenia obwodowe – wszystkie w krakowskiej hali Wisły. Zgromadzenia obwodowe i specjalne odbyły się również w Chrzanowie[276][277]. 30 i 31 grudnia w hali Wisły w Krakowie odbył się Kurs Służby Królestwa (dla starszych zboru). Kongres okręgowy pod hasłem „Bojaźń Boża” miał miejsce od 29 do 31 lipca na krakowskim stadionie Cracovii, uczestniczyło w nim prawie 7800 osób, a 384 osoby ochrzczono. W czasie kongresów w różnych działach pracowało około 900 wolontariuszy[278][279]. Wcześniej w pracach porządkowych przy tym obiekcie, od maja do lipca, uczestniczyło 1700 osób, w sumie przez 8 tysięcy godzin[280].

1 stycznia 1995 roku w krakowskiej hali Wisły przeprowadzono Kurs Służby Królestwa (dla sług pomocniczych). W 1995 roku zgromadzenia obwodowe oraz specjalne odbyły się (m.in. 22 i 22 kwietnia i październiku) w halach w Tarnowie, Libiążu[281] oraz po trzy w krakowskiej hali Wisły (m.in. 28, 29.10). 24 czerwca oddano do użytku nową Salę Królestwa w Krzeszowicach. Od 30 czerwca do 2 lipca na stadionie Cracovii w Krakowie odbył się kongres okręgowy pod hasłem „Rozradowani chwalcy Boga[282].

W roku 1996 trzy zgromadzenia obwodowe (m.in. 7, 8.12) i dwa specjalne odbyły się w krakowskiej hali Wisły, jedno zgromadzenie specjalne w Olkuszu (23.03) i po jednym zgromadzeniu obwodowym (30.11-1.12) i specjalnym w Chrzanowie[283][284] oraz w tarnowskim Pałacu Młodzieży (m.in. 6, 7.01; 635 obecnych, a ochrzczono 12 osób; w zamian za wynajem wyremontowano część obiektu). W maju oddano do użytku nową Salę Królestwa w Tarnowie[285]. Kongres okręgowy pod hasłem „Posłańcy pokoju Bożego” odbył się na stadionie Cracovii w Krakowie od 19 do 21 lipca, udział w nim wzięło przeszło 6000 osób, a 177 zostało ochrzczonych[286].

Od 1999 roku małopolscy Świadkowie Jehowy korzystają ze zgromadzeń w Centrum Kongresowym w Sosnowcu[b]

W roku 1997 po trzy zgromadzenia obwodowe (m.in. 1,2.11[287] i 6, 7.12[288]) oraz specjalne odbyły się w krakowskiej hali Wisły (m.in. 19 i 12.04[289]) oraz po jednym w Chrzanowie. Kongres okręgowy pod hasłem „Wiara w Słowo Boże” odbył się na stadionie Cracovii w Krakowie od 4 do 6 lipca 1997 roku[l].

23 i 24 stycznia 1998 roku Kurs Służby Królestwa (dla starszych) oraz 25 stycznia (dla sług pomocniczych) miał miejsce w hali dawnego nowohuckiego kina Świt w Krakowie. W 1998 roku po trzy zgromadzenia obwodowe oraz specjalne odbyły się w krakowskiej hali Wisły (m.in. 19.04; 31.10–1.11) oraz po jednym w Chrzanowie. Kongres okręgowy pod hasłem „Boża droga życia” odbył się na stadionie Cracovii w Krakowie od 10 do 12 lipca[l]. Delegacje z terenu województwa były obecne na kongresach międzynarodowych w Kanadzie i w Niemczech.

W marcu 1999 roku trzy zgromadzenia specjalne odbyły się w hali Wisły w Krakowie, a jedno w hali w Chrzanowie. Od czerwca tego samego roku małopolscy Świadkowie Jehowy korzystają z Centrum Kongresowego w Sosnowcu, w którym odbywają się zgromadzenia obwodowe i kongresy regionalne (z południowo-wschodnich krańców województwa z kongresów korzystają w Hali Podpromie w Rzeszowie[b].

W dniach od 2 do 4 lipca 1999 roku Świadkowie Jehowy z województwa uczestniczyli w kongresie pod hasłem „Prorocze słowo Boże” w Centrum Kongresowym w Sosnowcu[l].

Lata 2000–2009

W latach 2000–2003 powstały trzy kompleksy Sal Królestwa – dwa w Krakowie (ul. Kobierzyńska; ul. Fatimska) oraz jeden w Krążku (wrzesień 2001), a nowe Sale Królestwa w Kluczach, Zakopanem, Korczynie (działająca do 2012), Targowisku (działająca do 2012), Charsznicy (działająca do 2012), Uściu Gorlickim oraz nowe zbory w Krakowie i Nowym Sączu.

W dniach od 30 czerwca do 2 lipca 2000 roku Świadkowie Jehowy z województwa uczestniczyli w kongresie pod hasłem „Wykonawcy słowa Bożego”, od 6 do 8 lipca 2001 roku – w kongresie pod hasłem „Nauczyciele słowa Bożego”, od 12 do 14 lipca 2002 roku – w kongresie pod hasłem „Gorliwi głosiciele Królestwa”, a od 11 do 13 lipca 2003 roku – w kongresie pod hasłem „Oddajcie chwałę Bogu”. Wszystkie te kongresy odbyły się w Centrum Kongresowym w Sosnowcu[l]. W sierpniu 2003 roku delegacje z terenu województwa uczestniczyły w kongresie międzynarodowym pod hasłem „Oddajcie chwałę Bogu” we Lwowie. W 2003 roku na terenie województwa funkcjonowało 105 zborów[290].

1 stycznia 2004 roku Świadek Jehowy – Stanisław Osika z Kuchar – został odznaczony medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata za pomoc w ocaleniu życia sześciu osobom pochodzenia żydowskiego w latach 1943–1945 (w roku 1998 medal ten otrzymali pośmiertnie jego rodzice, Stanisław i Katarzyna)[291][292][293][294].

21 stycznia 2004 roku w krakowskim Centrum Kultury Żydowskiej odbyła się polska premiera filmu Niezłomni w obliczu prześladowań – Świadkowie Jehowy a hitleryzm i otwarcie dwutygodniowej wystawy „Świadkowie Jehowy – zapomniane ofiary” z udziałem przedstawicieli Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau[295][296]. W dniach od 21 września do 21 listopada 2004 roku w byłym hitlerowskim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau była prezentowana wystawa „Więzieni za wiarę – Świadkowie Jehowy a hitleryzm”, poświęcona zdecydowanej neutralności i martyrologii Świadków Jehowy w okresie narodowego socjalizmu. Zwiedziło ją 142 095 osób z 71 krajów świata[297][298]. W marcu 2004 roku skrótowa wystawa była prezentowana też w Miejskim Domu Kultury w Olkuszu[299][300]. 7 kwietnia 2004 roku Towarzystwo Interwencji Kryzysowej w Krakowie zorganizowało projekcję filmu Niezłomni w obliczu prześladowań – Świadkowie Jehowy a hitleryzm wraz z wykładem „Zapomniane ofiary”, spotkanie odbyło się w Krakowie przy ul. Krakowskiej 19[301].

Od 2 do 4 lipca 2004 roku Świadkowie Jehowy z województwa uczestniczyli w kongresie pod hasłem „Chodź z Bogiem”, a od 22 lipca do 24 lipca 2005 roku w kongresie pod hasłem „Posłuszni Bogu”. Kongresy te odbyły się w Centrum Kongresowym w Sosnowcu[l]. W 2004 roku na terenie województwa funkcjonowało 106 zborów[302], a w następnym roku 107[303].

Na przełomie lipca i sierpnia 2006 roku w związku z kongresem międzynarodowym pod hasłem „Wyzwolenie jest blisko!” (4–6 sierpnia w Chorzowie) na terenie województwa małopolskiego – głównie w Krakowie – byli zakwaterowani delegaci z około 20 krajów[304]. 1 września tego samego roku powstał zbór j. migowego w Krakowie[4]. W 2006 roku na terenie województwa działało 105 zborów[305].

Od 22 do 24 lipca 2007 roku Świadkowie Jehowy z województwa uczestniczyli w kongresie pod hasłem „Naśladuj Chrystusa!”, który odbył się w Centrum Kongresowym w Sosnowcu[306][l]. W 2007 roku na terenie województwa działało 106 zborów[307].

W roku 2008 otoczenie Sali Królestwa w Krzeszowicach było prezentowane w miesięczniku „Twój Ogrodnik” jako wyjątkowy przykład zadbanego ogrodu. Świadkowie Jehowy z terenu województwa uczestniczyli w kongresie pod hasłem „Kierowani duchem Bożym”, który odbył się w dniach od 27 do 29 czerwca w Centrum Kongresowym w Sosnowcu[l]. W Krakowie powstał zbór angielskojęzyczny[308][309]. W 2008 roku na terenie województwa działało 105 zborów[310].

W lipcu 2009 roku delegacje z terenu województwa uczestniczyły w kongresach międzynarodowych pod hasłem „Czuwajcie!” w Berlinie i Paryżu. Świadkowie Jehowy z terenu województwa uczestniczyli w kongresie, który odbył się w dniach od 24 do 26 lipca w Centrum Kongresowym w Sosnowcu[311][l]. W 2009 roku na terenie województwa było 7051 głosicieli w 104 zborach[312].

Lata 2010–2019

Tablica informacyjna kongresu okręgowego w Krakowie w 2011 roku
Kongres okręgowy pod hasłem „Niech przyjdzie Królestwo Boże!” na stadionie Cracovii w 2011 roku

Wiosną 2010 roku zorganizowano pomoc dla współwyznawców, poszkodowanych przez powódź głównie z południowo-wschodniej części województwa. Wyremontowano wówczas 20 domów i 4 Sale Królestwa, zabezpieczono 5 posesji zagrożonych osuwiskami ziemi, powstałymi po długotrwałych opadach deszczu[313]. W akcji brały ekipy wolontariuszy zarówno z województwa, jak również z innych części Polski[314]. Wiosną utworzony został zbór Długołęka (w 2012 roku został zreorganizowany do sąsiednich zborów) oraz otwarto nową Salę Królestwa w Rzepienniku Marciszewskim koło Tuchowa. Świadkowie Jehowy z terenu województwa uczestniczyli w kongresie pod hasłem „Trwaj przy Jehowie!”, który odbył się w dniach od 9 do 11 lipca w Centrum Kongresowym w Sosnowcu[l]. W 2010 roku na terenie województwa było 7058 głosicieli w 105 zborach oraz 46 Sal Królestwa[315].

Wiosną 2011 roku w Krakowie powstała grupa rosyjskojęzyczna (w 2013 roku przekształcona w zbór)[308][309]. Otwarto również nową Salę Królestwa w Krościenku nad Dunajcem. W dniach od 15 do 17 lipca kongres okręgowy pod hasłem „Niech przyjdzie Królestwo Boże!” ponownie odbył się na stadionie Cracovii[l][316][317][318]. 17 października w „Dzienniku Polskim” ukazał się artykuł o wyznawcach z brzeskiego zboru[319]. W 2011 roku na terenie województwa było 7058 głosicieli w 105 zborach[320] (w wyniku Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011 określono liczbę osób na terenie województwa deklarujących swoją przynależność religijną do Świadków Jehowy na 7245, w tym 2166 w Krakowie[1][321].

Jesienią 2011 roku rozpoczęto regularną działalność kaznodziejską na parkingach przy autostradzie. W jednym z takich miejsc (pod Krakowem) głosiciele są przygotowani, by na miejscu udostępnić podróżnym publikacje biblijne w jednym z ponad 130 języków[b].

W pierwszej połowie roku 2012 rozpoczęto reorganizację zborów, wskutek czego zbory stały się większe i lepiej zorganizowane, mniejsze liczebnie zbory scalono w większe – ze 105 zborów powstało 79 większych, w których było 7058 głosicieli[m][322]. Wiosną powstała grupa języka migowego w Tarnowie. 20 maja po raz pierwszy zgromadzenie specjalne dla wyznawców z rejonów Tarnowa, Dąbrowy Tarnowskiej, Krynicy, Nowego Sącza, Biecza, Tuchowa i Gorlic odbyło się w hali widowiskowo-sportowej w Krynicy-Zdroju. Od 6 do 8 lipca 2012 roku kongres pod hasłem „Strzeż swego serca!” odbył się także na krakowskim stadionie Cracovii[l]. Przez 3 tygodnie przed terminem głosiciele, jak co roku brali udział w kolejnej ogólnoświatowej kampanii osobistego zapraszania wszystkich mieszkańców na ten kongres[323]. Od września 2012 do sierpnia 2014 roku, czyli do czasu kiedy zlikwidowano podział na okręgi, zbory na terenie województwa należały do okręgu katowickiego (okręg krakowski został zlikwidowany), do którego przyłączono część zachodnią dotychczasowego okręgu krakowskiego (pozostałą wschodnią część tego okręgu – teren województwa podkarpackiego – do okręgu lubelskiego).

14 czerwca 2013 roku w Oświęcimiu w czasie „IV Ogólnopolskiej Konferencji Auschwitz i Holokaust na tle zbrodni ludobójstwa w XX wieku. Słowa w służbie nienawiści” został wygłoszony wykład pt. „Świadkowie Jehowy w propagandzie sowieckiej”[324]. Świadkowie Jehowy z terenu województwa uczestniczyli w kongresie pod hasłem „Słowo Boże jest prawdą!”, który odbył się w dniach od 26 do 28 lipca 2013 roku w Centrum Kongresowym w Sosnowcu[l][325][326][327]. W sierpniu 2013 roku wdrożono też program świadczenia publicznego na terenie poszczególnych zborów z pomocą wózków z bezpłatną literaturą biblijną[b][328][329][330][331][332][333][334][335][336][337][338]. Rozpoczęto również specjalne świadczenie publiczne przy wózkach z publikacjami biblijnymi na terenie wielkomiejskim obejmujące Kraków (dwa punkty w centrum miasta, m.in. w rejonie Teatru „Bagatela”)[308][309]. 24 listopada 2013 roku w Krakowie zakończyła naukę 2. klasa Kursu Biblijnego dla Małżeństw[339]. Pod koniec 2013 roku w Krakowie powstał zbór rosyjskojęzyczny[308][309]. W roku 2013 na terenie województwa było 6956 głosicieli w 77 zborach[340].

Kongres regionalny pod hasłem „Naśladujmy Jezusa!” na Stadionie Miejskim w Krakowie (2015)
Kongres regionalny pod hasłem „Lojalnie trwajmy przy Jehowie!” na Stadionie Cracovii w Krakowie (2016)
Stoisko Świadków Jehowy na „20. Międzynarodowych Targach Książki w Krakowie” (2016)
Kongres regionalny pod hasłem „Bądź odważny!” na Tauron Arena Kraków (2018)

Wiosną 2014 roku w Krakowie powstała grupa hiszpańskojęzyczna (początkowo jako grupa pilotażowa, w lutym 2019 roku przekształcona w zbór) oraz w Wadowicach grupa języka migowego (działająca do 2021 roku)[308][309]. 6 czerwca 2014 roku w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu wygłoszono wykład „Więźniarki IBV. Losy Świadków Jehowy w obozie Auschwitz”[341]. Pod koniec lipca 2014 roku Świadkowie Jehowy z terenu województwa uczestniczyli w kongresie pod hasłem „Szukajmy najpierw Królestwa Bożego!”, który odbył się w Centrum Kongresowym w Sosnowcu[l]. Delegacje z terenu województwa uczestniczyły w kongresach międzynarodowych w Stanach Zjednoczonych i w Korei Południowej. Od 23 do 26 października 2014 roku Świadkowie Jehowy po raz pierwszy w Polsce brali udział w targach książki – „18. Międzynarodowych Targach Książki w Krakowie”, prezentując na swoim stoisku i udostępniając swoje bezpłatne publikacje biblijne[342]. W 2014 roku na terenie województwa było 6937 głosicieli w 76 zborach[343].

Wiosną 2015 roku w Krakowie powstała grupa ukraińskojęzyczna (wiosną 2018 roku przekształcona w zbór), pilotażowa grupa chińskojęzyczna[344] (w styczniu 2017 roku przekształcona w samodzielną grupę; działająca do października 2020 roku, kiedy to członkowie dołączyli do zboru angielskojęzycznego[308][309]) oraz rozpoczęto organizować zebrania w j. portugalskim (we wrześniu 2018 roku powstała pilotażowa grupa portugalskojęzyczna, jedyna w Polsce, a od lutego 2019 roku jako samodzielna grupa)[308][309].

W 2015 roku było 6937 głosicieli w 76 zborach[345]. W dniach od 3 do 5 lipca 2015 roku odbył się kongres regionalny pod hasłem „Naśladujmy Jezusa!” z udziałem 74 zborów, prawie z całego województwa na Stadionie Miejskim w Krakowie[346][n]. Od 22 do 25 października 2015 roku Świadkowie Jehowy po raz drugi brali udział w targach książki na „19. Międzynarodowych Targach Książki w Krakowie”[347][348]. 31 października i 1 listopada 2015 roku oraz 6 i 7 lutego 2016 roku – z powodu modernizacji Centrum Kongresowego w Sosnowcu – zgromadzenia obwodowe odbyły się w Centrum ICE Kraków[349].

W styczniu 2016 roku w Krakowie zakończyła naukę 6 klasa Kursu dla Ewangelizatorów Królestwa. W kwietniu 2016 roku zorganizowano specjalną kampanię ewangelizacyjną z publikacjami w dialekcie języka romskiego, używanym przez polskich Romów (Polska Roma) językach[350][351]. W dniach od 8 do 10 lipca 2016 roku na stadionie Cracovii odbył się kongres regionalny pod hasłem „Lojalnie trwajmy przy Jehowie![352][353][n]. Od 27 do 30 października 2016 roku Świadkowie Jehowy po raz trzeci brali udział w targach książki – „20. Międzynarodowych Targach Książki w Krakowie”[354]. W 2016 roku na terenie województwa było 6727 głosicieli w 73 zborach[355].

W styczniu 2017 roku powstały grupy języka migowego w Nowym Sączu i Zakopanem (działające do 2020 roku). Pod koniec lipca 2017 roku Świadkowie Jehowy z terenu województwa uczestniczyli – w dwóch turach: w dniach 21–23 oraz 28–30 – w kongresie pod hasłem „Nie poddawaj się!”, który odbył się w Centrum Kongresowym w Sosnowcu[356][357][358][359][l].

16 maja 2017 roku w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Oświęcimiu Komitet Łączności ze Szpitalami wraz z tamtejszym Instytutem Pielęgniarstwa zorganizował konferencję pt. „Świadkowie Jehowy – wyzwanie natury chirurgiczno etycznej”[360]. Podobną konferencję wraz z Międzynarodowym Stowarzyszeniem Studentów Medycyny IFMSA-Poland zorganizowano 15 listopada 2017 roku w Centrum Dydaktyczno-Szkoleniowym CMUJ w Krakowie. W 2017 roku na terenie województwa było 6708 głosicieli w 74 zborach, w których usługiwało 516 starszych zboru[361].

7 stycznia 2018 roku w Krakowie zakończyła naukę 20. klasa Kursu dla Ewangelizatorów Królestwa. W dniach od 10 do 12 sierpnia 2018 roku w hali Tauron Arena Kraków odbył się kongres regionalny pod hasłem „Bądź odważny!” (7650 obecnych, a 49 osób zostało ochrzczonych)[o][362]. 10 listopada 2018 roku otwarto nową Salę Królestwa w Wolbromiu[91]. W roku 2018 liczba głosicieli wynosiła 6606 należących do 74 zborów, w których usługiwało 522 starszych zboru[363][364].

W marcu 2019 roku zorganizowano specjalną ogólnopolską kampanię wyszukiwania osób posługujących się językiem ukraińskim. W czerwcu 2019 roku w Krakowie powstała grupa pilotażowa posługująca się językiem hindi, działająca do października 2020 roku, kiedy to członkowie dołączyli do zboru angielskojęzycznego[308][309]. Latem delegacje z terenu województwa uczestniczyły w kongresach międzynarodowych w Ekwadorze, Danii, Niemczech i Stanach Zjednoczonych. Kongres regionalny pod hasłem „Miłość nigdy nie zawodzi!” z udziałem 9060 osób odbył się w dniach od 9 do 11 sierpnia 2019 roku w hali Tauron Arena Kraków[365][366][367][368][308][p]. W listopadzie 2019 roku w Wolbromiu powstała działająca przez rok grupa ukraińskojęzyczna. W roku 2019 liczba głosicieli wynosiła 6596 należących do 75 zborów, w których usługiwało 543 starszych zboru[369].

Lata 20. XXI wieku

W 2020 roku na terenie województwa było 6493 głosicieli należących do 74 zborów, w których usługiwało 548 starszych zboru[370].

12 lutego 2021 roku na seminarium (w formie webinarium) Obserwatorium Wielokulturowości i Migracji przy Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie ph. „Wieloreligijny Kraków a procesy migracyjne”, dr hab. Konrad Pędziwiatr przedstawił wykład „Świadkowie Jehowy” na temat ich działalności wśród obcokrajowców w Krakowie (w tym funkcjonowania zborów i grup obcojęzycznych oraz udzielanie pomocy osobom, które były objęte kwarantanną oraz wsparciu duchowym i emocjonalnym w czasie pandemii COVID-19). W Krakowie obcokrajowcy stanowili 10% liczby członów zborów[308][309][371].

25 września 2021 roku na „Międzynarodowym Taborze Pamięci Romów 2021” w Muzeum Etnograficznym w Tarnowie odbyła się „III Konferencja Taborowa”, na której dr Kamila Fiałkowska, dr Ignacy Jóźwiak, dr Elżbieta Mirga-Wójtowicz z Ośrodka Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego, przedstawili wykład pt. „Aktywność online, cyfrowe rodzinowanie i nadawanie sensu pandemii wśród polskich romskich Świadków Jehowy”[372]. W 2021 roku na terenie województwa było 6472 głosicieli należących do 74 zborów, w których usługiwało 562 starszych zboru[2].

Od końca lutego 2022 roku rozpoczęto organizowanie pomocy dla Świadków Jehowy z Ukrainy, uchodźców – ofiar inwazji Rosji (zorganizowano całodobowe dyżury na dworcu Kraków Główny i MDA oraz kilka razy na stacji w Olkuszu, aby móc ich odebrać, zapewnić im bezpłatne zakwaterowanie i wyżywienie w mieszkaniach na terenie województwa oraz w jednej ze Sal Królestwa w Krakowie)[373][374]. W tym celu na terenie województwa powołano jeden z 16 Komitetów Pomocy Doraźnej działających w Polsce, składający się z przeszkolonych wolontariuszy[375].

Zbory

Sala Królestwa w Krakowie–Ruczaju
… w Krakowie–Nowej Hucie

Poniższa lista obejmuje zbory zgromadzające się na terenie województwa[q][3]:

Na terenie miast na prawach powiatów[r][s]
  • Kraków: 24 zbory: Angielski, Azory, Bieńczyce, Hiszpański (w tym grupa portugalskojęzyczna), Kozłówek, Krowodrza, Łobzów, Migowy, Na Lotnisku, Opatkowice, Piastów, Podgórze, Prądnik–Grzegórzki, Prokocim, Rakowice, Rosyjski, Ruczaj, Salwator, Stalowe, Stare Miasto, Tysiąclecia, Ukraiński, Urocze, Wola Duchacka. Sale Królestwa: 2 kompleksy Sal i 3 pojedyncze[308].
  • Nowy Sącz: 2 zbory: Południe, Północ[376][377]
  • Tarnów: 2 zbory: Wschód (w tym grupa języka migowego), Zachód
Mapa konturowa województwa małopolskiego
Geographylogo.svg
Miejscowości w województwie małopolskim, w których są zbory Świadków Jehowy[3]. Na żółto zaznaczono zbory zgromadzające się w Sali Królestwa sąsiedniego zboru.
Na terenie powiatów
Niektóre Sale Królestwa w województwie małopolskim

Uwagi

  1. Obwody polskojęzyczne: Kraków–Południe, Kraków–Północ, Tarnów–Nowy Sącz (część), Bielsko-Biała (część); Jaworzno–Olkusz (część); polskiego języka migowego: Piotrków-Tomaszów (część); angielski (część); hiszpański (część); portugalski (część); rosyjski (część); ukraiński (część).
  2. a b c d e f g W związku z pandemią COVID-19 od 14 marca 2020 do 31 sierpnia 2022 roku działalność od domu do domu była zawieszona (prowadzona była listownie, telefonicznie, w formie elektronicznej, od 31 maja 2022 roku wznowiono publiczną działalność ewangelizacyjną). W związku z tym do 31 grudnia 2022 roku zawieszono wszelkie szkolenia i kursy (oprócz Kursu Służby Pionierskiej przeprowadzanego do końca 2022 roku w formie wideokonferencji). Od 1 kwietnia 2022 roku zebrania zborowe odbywają się ponownie w Sali Królestwa oraz dodatkowo nadal w formie wideokonferencji („hybrydowo”: wszyscy uczestnicy w Sali Królestwa i odbierający program transmitowany przez wideokonferencje mogą brać czynny udział w punktach i dyskusjach). Do końca 2022 roku wstrzymano organizowanie kongresów regionalnych i zgromadzeń obwodowych z osobistym udziałem obecnych. Ich program został zamieszczony w oficjalnym serwisie internetowym jw.org.
  3. 12 czerwca 1924 roku Wydział Prezydjalny Województwa Krakowskiego wydał Okólnik nr 672 stwierdzający, że „prywatne nabożeństwa domowe według austriackiej ustawy zasadniczej z 1867 roku oznacza zebranie religijne odbywające się w lokalu, nie tylko rodziny, ale wszystkich członków wyznań (...) i są one dozwolone”.
  4. Każde zebranie musiało być wówczas zgłoszone w urzędzie starosty powiatu Bochnia. Obecny na nim służbowo policjant pod bronią robił notatki często uznając, że zebranie godziło w Kościół lub duchownych.
  5. Rok 1924 jako datę konwencji w Woli Batorskiej podają dokumenty Międzynarodowych Badaczy Pisma Świętego w Warszawie w piśmie z dnia 2 września 1924 roku skierowanym do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Departament Wyznań oraz J. Szczepanik „Moja droga do Prawdy – z Wawrzeńczyc do Miechowa i z powrotem” („Na Straży” 5.05.1985), natomiast rok 1923 podaje notatka (wspomnienie) w książce K. Bilińskiego „Hiobowie XX wieku”.
  6. W okresie podziałów Czesław Kasprzykowski najpierw związał się z ŚRME, a następnie założył własny odłam SBPŚ. Jan Kusina został zwolennikiem ŚRME, był jednak w tym ruchu traktowany z wielkim dystansem i w końcu odsunięty na margines. Hipolit Oleszyński i Wincenty Kin z Warszawy związali się z PBI i Wolnymi BPŚ. Mieszkający w Stanach Zjednoczonych, Wacław Wnorowski został jednym z inicjatorów polskiej części Dawn Bible Students Association powiązanej ze SBPŚ. Ze zborów związanych z Towarzystwem Strażnica wystąpili i przyłączyli się do jednego z odłamów Szwed i Wacław Narodowicz. Mimo że tyle ważnych postaci odłączyło się od zborów, to jednak właśnie zbory Badaczy związane z Towarzystwem Strażnica wciąż były najbardziej aktywne.
  7. W latach 20. XX w. bracia Stefan i Augustyn Raczkowie pełnili służbę pełnoczasową jako kolporterzy, m.in. w okolicach: Nowego Sącza, Krakowa, Białegostoku, Łomży, Kalisza, Turka, Koła, Ostrzeszowa i Warszawy. W roku 1936 Augustyn Raczek, który był odpowiedzialny za wydawanie „Złotego Wieku” został za to skazany na 15 miesięcy więzienia. W latach 30. XX w. był również sekretarzem Biura Oddziału Towarzystwa Strażnica w Polsce. Stefan Raczek (ur. 1901) w latach 50. XX wieku był obserwowany i przesłuchiwany przez funkcjonariuszy PUBP w Limanowej.
  8. Największa grupa Badaczy Pisma Świętego, która pozostała związana z Towarzystwem Strażnica, 26 lipca 1931 roku przyjęła nazwę Świadkowie Jehowy.
  9. a b Wśród osób, które wyemigrowały z Polski i w innych krajach zostały Świadkami Jehowy był m.in. Alwin Głowacz ur. 1 marca 1909 roku w Górach Luszowskich (obecnie w Trzebini), który 3 czerwca 1929 roku wyemigrował do pracy w kopalni w Belgii. W 1933 roku zaczął studiować Biblię ze Świadkami Jehowy, a w 1935 roku został ochrzczony. Wraz z Ándre Woźniakiem prowadził pełnoczasową działalność kaznodziejską na terenie Belgii. 8 czerwca 1941 roku został aresztowany w Brukseli i ostatecznie osadzony w obozie Natzweiler-Struthof. Natomiast Joseph Kempler, był Żydem z Krakowa. Jako nastolatek, w czasie II wojny światowej, przeżył pobyt w kilku hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Poznał i obserwował uwięzionych tam Świadków Jehowy. Widział ich neutralność i solidarność. Po wojnie zamieszkał w Stanach Zjednoczonych. Dopiero kilka lat później został Świadkiem Jehowy. O swoich przeżyciach opowiedział w filmie „Knocking”. Niezłomna postawa Świadków Jehowy osadzonych w Auschwitz-Birkenau (szczególnie Jana Dąbka), którą widział osadzony tam porucznik AK z Miechowa, przyczyniła się krótko po wojnie do zostania Świadkiem Jehowy. Taką samo decyzje podjęła również jego rodzina (Aleksandra Matelska, „... w miłości nie ma bojaźni” Nazistowskie prześladowania Świadków Jehowy w Polsce, s. 200).
  10. Świadkowie Jehowy z okolic Brzeszcz, Oświęcimia uczestniczyli w kongresie na stadionie w Sosnowcu.
  11. Świadkowie Jehowy z okolic Brzeszcz, Oświęcimia uczestniczyli w kongresie na Stadionie Śląskim w Chorzowie.
  12. a b c d e f g h i j k l m n Świadkowie Jehowy ze wschodnich krańców województwa uczestniczyli w kongresie w Rzeszowie.
  13. W 2011 roku (przed reorganizacją) w Krakowie działały zbory: Angielski, Azory, Bieńczyce, Bieżanów, Borek Fałęcki, Bronowice, Dębniki, Grzegórzki, Kozłówek, Krowodrza, Kurdwanów, Migowy, Mogiła, Na Lotnisku, Na Stoku, Opatkowice, Piastów, Podgórze, Płaszów, Prokocim, Prądnik Czerwony, Rakowice, Ruczaj, Rybitwy, Salwator, Stalowe, Stare Miasto, Szkolne, Śródmieście, Tysiąclecia, Urocze, Wola Duchacka, Wysokie, Wzgórza Krzesławickie, Zgody, Zielone; a na terenie województwa także zbory: Andrychów-Południe, Andrychów-Północ, Biecz, Bochnia, Bolesław, Brzesko, Brzeszcze-Południe, Brzeszcze-Miasto, Bukowno-Centrum, Bukowno-Miasto, Bukowno-Wschód, Bydlin, Charsznica, Chrzanów-Północ, Chrzanów-Południe, Ciężkowice, Dąbrowa Tarnowska, Długołęka, Dobczyce, Gorlice, Igołomia, Kęty, Klucze, Koszyce, Krościenko, Krynica, Krzeszowice, Książ Wielki, Kunkowa, Libiąż, Limanowa, Majkowice, Miechów, Mszana Dolna, Myślenice, Niepołomice, Niesułowice, Nowy Sącz-Centrum, Nowy Sącz-Południe, Nowy Sącz-Wschód, Nowy Targ, Olkusz-Centrum, Olkusz-Pakuska, Olkusz-Skalskie, Olkusz-Na Wzgórzach, Ostrężnica, Oświęcim-Centrum, Oświęcim-Miasto, Oświęcim-Bieruń, Podlipie, Proszowice, Rabka, Racławice, Skawina-Południe, Skawina-Północ, Słomniki, Sucha Beskidzka, Targowisko, Tarnów-Centrum, Tarnów-Północ, Tarnów-Wschód, Tarnów-Zachód, Tenczynek, Trzebinia-Centrum, Trzebinia-Krze, Trzebinia-Siersza, Tuchów, Ujków-Małobądz, Wadowice-Brody, Wadowice-Spytkowice, Wieliczka-Wschód, Wieliczka-Zachód, Wiśniowa, Wolbrom, Zakopane-Wschód, Zakopane-Zachód.
  14. a b Świadkowie Jehowy z południowo-wschodnich krańców województwa (Gorlice, Biecz, Tuchów) uczestniczyli w kongresie w Rzeszowie, a z okolic Brzeszcz, Kęt i Oświęcimia w Bielsku-Białej.
  15. Świadkowie Jehowy z okolic Bukowna, Brzeszcz, Chrzanowa, Olkusza, Ostrężnicy, Trzebini, Kęt, Oświęcimia i Wolbromia uczestniczyli w kongresie na Stadionie Śląskim w Chorzowie.
  16. Świadkowie Jehowy z okolic Bukowna, Brzeszcz, Chrzanowa, Kęt, Oświęcimia uczestniczyli w kongresie na Stadionie Śląskim w Chorzowie.
  17. Jeżeli nie zaznaczono inaczej, miejsce cotygodniowych zebrań chrześcijańskich zboru jest w miejscowości, od której zbór nosi nazwę.
  18. W nazwach zborów na terenie tych miast pominięto pierwszy człon ich nazwy, którym jest nazwa miasta, na terenie którego zgromadza się zbór.
  19. Według NSP 2011 największy odsetek mieszkańców deklarujących przynależność do Świadków Jehowy zanotowano w powiecie olkuskim (0,75–0,99%); w powiecie chrzanowskim (0,50–0,74%); w Krakowie oraz w powiatach krakowskim, oświęcimskim i wielickim (0,25–0,49%); a w pozostałych powiatach poniżej 0,24% (uwzględniono tylko deklaracje powyżej 300 osób w powiecie).

Przypisy

  1. a b GUS, Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011.
  2. a b Główny Urząd Statystyczny, Wyznania religijne w Polsce 2019-2021, stat.gov.pl, 22 grudnia 2022, s. 216-217 [dostęp 2022-12-23].
  3. a b c d Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2023-01-04].
  4. a b Po raz pierwszy w historii! Cały Nowy Testament dostępny w polskim języku migowym, radioandrychow.pl, 29 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-30].
    *Watchtower, Wydanie Chrześcijańskich Pism Greckich w Przekładzie Nowego Świata w polskim języku migowym, jw.org, 27 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-27].
  5. Views Aboard, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy” (R-1368), 15 lutego 1892, s. 1370 (ang.).
  6. a b Watchtower, Nasza historia, jw2019.org, 8 sierpnia 2018 [dostęp 2018-08-09] [zarchiwizowane z adresu 2019-04-24].
  7. Charles Taze Russell, The Good Tidings Abroad, „Strażnica i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Watchtower, 15 kwietnia 1911, s. 117, 118 (ang.).
  8. Jan Pawlak, O badaczach pisma św., „Rycerz Niepokalanej”, maj 1992, s. 95.
  9. a b c Remigiusz Kasprzycki, „Naród bez broni”. Niechęć do służby wojskowej w II Rzeczypospolitej z przyczyn religijnych, „Kwartalnik Historyczny Rocznik”, Instytut Nauk o Bezpieczeństwie Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, 2019.
  10. a b c d Mniejszości wyznaniowe w Gminie Andrychów, „Nowiny Andrychowskie”, cdn.radioandrychow.pl, wrzesień 1997, s. 16.
  11. a b Aleksandra Boczek, Kroczyliśmy wąską drogą. Wspomnienia Jana i Ireny Otrębskich, Wydawnictwo A Propos, s. 26, ISBN 978-83-63306-14-4.
  12. Witold Kaszewski, Wierni Jehowie. Dzieje Świadków Jehowy w regionie łódzkim, Wydawnictwo A Propos, 2011, s. 26–28, ISBN 978-83-917339-8-1.
  13. Kazimierz Czapiński, Interpelacja posła Kazimierza Czapińskiego do Pana Ministra Spraw Wewnętrznych i Pana Ministra Poczt i Telegrafów sprawie prześladowań religijnych w Polsce, Warszawa, 31 stycznia 1922.
  14. Głos, Warszawa, 5 stycznia 1922.
  15. C.T. Russell, Annual Reports, „Strażnica i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Towarzystwo Strażnica, 15 grudnia 1921, s. 377 (ang.).
  16. Year Book I.B.S.A. 1922, Watchtower, 1922, s. 46, 47 (ang.).
  17. Czesław Brzoza, Kraków między wojnami: kalendarium 28 X 1918-6 IX 1939, Kraków: Towarzystwo Sympatyków Historii, 1998, s. 75.
  18. a b Stefan Machalewski, Nowa sekta. Tajemne zebranie „badaczy pisma świętego”. Gromadny chrzest sekciarzy., „Postęp. Pismo codzienne dla rodzin polskich.”, XXXII, Stanisław Strzyżowski, 31 grudnia 1921, s. 2.
  19. Z całej Polski, „Kurjer Polski”, Warszawa, 13 sierpnia 1921, s. 7.
  20. Kazimierz Czapiński, Interpelacja posła Kazimierza Czapińskiego do Marszałka Sejmu sprawie prześladowań religijnych w Polsce, Warszawa, czerwiec 1922.
  21. Nie mamy Jordanu, ale jest Wisła, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 15 stycznia 1922, s. 3.
  22. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Departament Wyznań. Wydział II, Warszawa, 30 września 1922.
  23. a b c d e f g h i j Krzysztof Biliński, Hiobowie XX wieku, Wrocław: Wydawnictwo A PROPOS, 2012, s. 71–88, ISBN 978-83-63306-15-1.
  24. Rocznik Świadków Jehowy 1994, s. 182–184.
  25. C.T. Russell, Memorial Reports for 1922, „Strażnica i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Towarzystwo Strażnica, 5 lipca 1922, s. 201 (ang.).
  26. Year Book I.B.S.A. 1922, Watchtower, 1922, s. 24, 25 (ang.).
  27. Do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Departament Wyznań, Warszawa 1922.
  28. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Departament Wyznań, Warszawa, 20 stycznia 1922.
  29. C.T. Russell, Memorial Report, „Strażnica i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Towarzystwo Strażnica, 15 czerwca 1923, s. 218, 223 (ang.).
  30. Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, 9 lutego 1923.
  31. Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Departament Wyznań, 5 lutego 1924.
  32. C.T. Russell, Memorial Report for 1924, „Strażnica i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Towarzystwo Strażnica, 15 lipca 1924, s. 218 (ang.).
  33. Julian Grzesik, Historia Badaczy Pisma Świętego (tom IV), Lublin 2017, s. 114.
  34. Do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Departament Wyznań, Warszawa, 2 września 1924.
  35. Echa z Konwencji w Polsce, „Straż i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Zgromadzenia Badaczy Pisma Świętego w Ameryce, styczeń 1924, s. 14.
  36. C.T. Russell, Memorial Reports for 1925, „Strażnica i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Towarzystwo Strażnica, 15 sierpnia 1925, s. 249 (ang.).
  37. Krótkie Sprawozdanie dla Ministerstwa Wyznań i Oświecenia Publicznego w Warszawie..., Warszawa, 18 lipca 1925.
  38. a b Józef Stopka, Bliżej korzeni. Z historii Opatkowic koło Krakowa w 775-lecie istnienia, Kraków 2004, s. 41, 42.
  39. Moja droga do Prawdy, „Na Straży”, 17 marca 1995.
  40. „Na Straży”, 15 lutego 2003.
  41. Echo z Konwencji, „Straż i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Zgromadzenia Badaczy Pisma Świętego w Ameryce, październik 1925, s. 159.
  42. Krótkie Sprawozdanie dla Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie..., Warszawa, 23 września 1925.
  43. C.T. Russell, Memorial Reports for 1926, „Strażnica i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Towarzystwo Strażnica, 1 września 1926, s. 270 (ang.).
  44. C.T. Russell, Memorial Reports for 1927, „Strażnica i Zwiastun Obecności Chrystusa”, Towarzystwo Strażnica, 1 października 1927, s. 302 (ang.).
  45. Rocznik Świadków Jehowy 2004, s. 184.
  46. Echa z Konwencji, „Straż”, Zgromadzenia Badaczy Pisma Świętego w Ameryce, sierpień 1928, s. 128.
  47. Wyrok Sądu Grodzkiego; L.A.A. 4282, Kraków, 1 maja 1929.
  48. Moja droga do Prawdy, „Na Straży”, 15 czerwca 2005.
  49. Przestroga, „Biuletyn Świadków Jehowy”, wrzesień 1932, s. 4.
  50. Wyrok Sądu Grodzkiego Oddział II w Niepołomicach, Niepołomice, 14 kwietnia 1932.
  51. Gerhard Besier, Katarzyna Stokłosa, Jehovah's Witnesses in Europe: Past and Present (Tom 1), s. 224, 225.
  52. Złoty Wiek, „Złoty Wiek”, 1 września 1936, s. 16.
  53. Bracka, krakow.pl, 22 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-22].
  54. Beskid Niski. Przewodnik, Rewasz, s. 100, 101.
  55. a b Byli więźniowie Auschwitz obchodzą 70 rocznicę wyzwolenia. Świadkowie Jehowy wśród wspominanych ofiar, jw.org, 21 stycznia 2015 [dostęp 2015-01-26].
  56. Rocznica wyzwolenia Auschwitz. Świadkowie Jehowy przypominają o prześladowaniach, wiadomosci.onet.pl, 26 stycznia 2022 [dostęp 2022-12-26].
  57. Tylko oni nosili pasiaki z fioletowym trójkątem, 24tp.pl, 27 stycznia 2022 [dostęp 2022-05-20].
  58. Barbara Czarnecka, Kobiety Świadkowie Jehowy w nazistowskich obozach koncentracyjnych. Przyczynek do charakterystyki społeczności kobiecych w lagrach, „Narracje o Zagładzie”, Katowice: Uniwersytet Śląski w Katowicach, 2020, s. 234, ISSN 2451-2133.
  59. Aleksandra Matelska, „...w miłości nie ma bojaźni” Nazistowskie prześladowania Świadków Jehowy w Polsce, Wrocław: Wydawnictwo A Propos, wyd. II, 2010, s. 158, 159, 210, ISBN 978-83-61387-19-0.
  60. Hans Hesse, „'Najodważniejsi byli zawsze Świadkowie Jehowy' Prześladowania i sprzeciw Świadków Jehowy w okresie reżimu hitlerowskiego”, Wrocław: A Propos, 2006.
  61. Oral history interview with Jan Otrebski, [w:] Holocaust Encyclopedia, United States Holocaust Memorial Museum [dostęp 2022-02-22].
  62. a b c Teresa Wontor-Cichy, Więzieni za wiarę: Świadkowie Jehowy w KL Auschwitz, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, 2003.
  63. Świadkowie Jehowy – niezłomni wobec represji, [w:] Robert Szuchta, Piotr Trojański, Zrozumieć Holokaust. Książka pomocnicza do nauczania o zagładzie Żydów, Warszawa: Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Ośrodek Rozwoju Edukacji, 2012, s. 287, 288.
  64. Fioletowy trójkąt śmierci, „Tygodnik Przegląd”.
  65. Hermann Langbein, Ludzie w Auschwitz, Oświęcim 1994, s. 267.
  66. Anna Pawełczyńska, Wartość a przemoc. Zarys socjologicznej problematyki Oświęcimia, Warszawa 1995, s. 87.
  67. „Nie bójcie się, prześladowania Świadków Jehowy i ich ruch oporu pod panowaniem nazistowskim”, Drei Linden Film.
  68. Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, marzec 2004.
  69. Miejsce Pamięci Auschwitz, "O Auschwitz" (odc. 17): więźniowie z fioletowym trójkątem - Świadkowie Jehowy w Auschwitz, auschwitz.org, 15 lutego 2015 [dostęp 2022-02-15].
  70. „Przegląd”, 2004.
  71. Orłowska Anna, [w:] Informacja o więźniach [online], auschwitz.org.
  72. Józef Guzik, Działacze i partyzanci ziemi miechowskiej, 1939-1945, 1983, s. 8.
  73. Aleksander Gąciarz, Odmówili kopania okopów i zginęli. Tragiczna historia z czasów II wojny światowej, „Dziennik Polski”, dziennikpolski24.pl, 25 lutego 2022 [dostęp 2022-02-25].
  74. Koniec hitlerowskiego oprawcy, „Dziennik Polski”, dziennikpolski24.pl, 4 grudnia 2010 [dostęp 2022-02-03].
  75. Klęska Świadków Jehowy pod Racławicami, „Rzeczpospolita”, 12 lutego 1947, s. 6.
  76. IPN, Sąd Okręgowy w Sosnowcu; IPN Ka 817/7, ipn.gov.pl.
  77. Bronisław Jaśkiewicz, Stanisław Potępa, Tarnów: wielki przewodnik, 2003.
  78. 1948 Yearbook of Jehovah's Witnesses, Watchtower, 1948, s. 190 (ang.).
  79. Krzysztof Biliński, Hiobowie XX wieku, Wrocław: Wydawnictwo A PROPOS, 2012, s. 28, ISBN 978-83-63306-15-1.
  80. Rocznik Świadków Jehowy 1994, Watchtower, 1994, s. 217.
  81. Polska gości Świadków Jehowy, „Przebudźcie się!”, 8 stycznia 1990, s. 21.
  82. Kazimierz Urban, Mniejszości religijne w Polsce 1945–1991 (zarys statystyczny), Kraków 1994, s. 20.
  83. Witold Kaszewski, Wierni Jehowie. Dzieje Świadków Jehowy w regionie łódzkim, Wydawnictwo A Propos, 2011, s. 84, ISBN 978-83-917339-8-1.
  84. Sprawy stowarzyszenia religijnego „Świadkowie Jehowy”, Archiwum Narodowe w Krakowie, 1947.
  85. Sprawozdanie sytuacyjne starosty; 475 AP Kr, UW Kr II – 925v, Miechów, 5 czerwca 1947.
  86. Przemysław Szlosek, Miechów. Stosunki społeczne, gospodarcze i polityczne w pierwszych latach po II wojnie światowej (1945-1950), Kraków 2012, s. 75, 76.
    *Elżbieta Pietrzyk-Dąbrowska, Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego / Powiatowy Urząd do spraw Bezpieczeństwa Publicznego jako element systemu lokalnej władzy w latach 1944–1956 na przykładzie powiatu miechowskiego, Kraków: Akademia Ignatianum w Krakowie, Wydział Pedagogiczny, Instytut Nauk o Polityce i Administracji, 2022, s. 286.
  87. Danuta Dobrowolska, Przeobrazenia społeczne wsi podmiejskiej: podkrakowska osada Chełm w latach 1900-1967, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawn. Polskiej Akademii Nauk, 1968 [dostęp 2022-09-28].
  88. Joanna Sieranc-Guzdek, Księgi uzupełniające do akt metrykalnych – specyficzna dokumentacja zachowana w Urzędzie Stanu Cywilnego w Zatorze, „Szkice Archiwalno-Historyczne”, katowice.ap.gov.pl, 2020, s. 170 [dostęp 2022-12-05].
  89. Starostwo Powiatowe w Olkuszu, Zgłoszenie działalności zarządu wyznania Świadków Jehowy /Badaczy Pisma Świętego/ - Zbór w Olkuszu, szukajwarchiwach.pl, 1948 [dostęp 2020-06-04].
  90. a b Piotr Hapanowicz, Stanisław Piwowarski, Monografia Gminy Zabierzów, Urząd Gminy Zabierzów, 2009, s. 91 [dostęp 2016-07-03] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04].
  91. a b Wojciech Szota, Zwykli sąsiedzi. Świadkowie Jehowy mają nową Salę w Wolbromiu, „Wieści Wolbromskie”, 23 listopada 2018, s. 3.
  92. Jerzy Kochanowski, Zakopane, 2020.
  93. Michał Wenklar, Nie tylko WiN i PSL: opór społeczny w latach 1945-1956 w powiecie tarnowskim, Tow. Nauk. "Societas Vistulana", 2009, s. 322.
  94. a b Ryszard Michalak, Polityka wyznaniowa państwa polskiego wobec mniejszości religijnych w latach 1945–1989, Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, 2014, s. 134–149, ISBN 978-83-7842-124-5.
  95. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/5096 t. 1, ipn.gov.pl.
  96. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/7903, ipn.gov.pl.
  97. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/7903 t. 1, ipn.gov.pl.
  98. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990, ipn.gov.pl.
  99. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/8460, ipn.gov.pl.
  100. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/8094, ipn.gov.pl.
  101. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/7477, ipn.gov.pl.
  102. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/5069, ipn.gov.pl.
  103. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 03/62, ipn.gov.pl.
  104. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/2999, ipn.gov.pl.
  105. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 033/85 t. 1b, ipn.gov.pl.
  106. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/5079, ipn.gov.pl.
  107. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/3925, ipn.gov.pl.
  108. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/5108, ipn.gov.pl.
  109. Grzegorz Jasiński, Próba likwidacji wyznania Świadków Jehowy w Polsce w drugiej połowie 1950 roku. Zarys zagadnienia, Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2020.
  110. Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Biuletyny dzienne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1949-1950, 2004, s. 874.
  111. Wojewódzki Wydział Więziennictwa w Krakowie 1955, Imienne wykazy więźniów przebywających w więzieniu przy ul. Montelupich w Krakowie w latach 1949-1955, Kraków: IPN Kr 467/409, 1955.
  112. Pamiętnik Zdzisława Czajkowskiego, „Informator Towarzystwa Przyjaciół Skawiny”, luty 2015, s. 73.
  113. Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa w Krakowie, Sprawozdanie z akcji „J”. Meldunek specjalny; PN BU, 01283/1455, cz. 1,, Kraków: IPN Kraków, 8 sierpnia 1950, s. 91–97.
  114. Chrzanów: cz. 1. Chrzanów współczesny, Muzeum w Chrzanowie, 1999, s. 172, 173.
  115. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/10054, ipn.gov.pl.
  116. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/8054, ipn.gov.pl.
  117. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9331 t. 1, ipn.gov.pl.
  118. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 07/3347, ipn.gov.pl.
  119. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/8570, ipn.gov.pl.
  120. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9376, ipn.gov.pl.
  121. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/10054, ipn.gov.pl.
  122. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9469, ipn.gov.pl.
  123. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/4989, ipn.gov.pl.
  124. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/4808, ipn.gov.pl.
  125. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/2742, ipn.gov.pl.
  126. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/196, ipn.gov.pl.
  127. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 07/3683, ipn.gov.pl.
  128. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/8350, ipn.gov.pl.
  129. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/4475, ipn.gov.pl.
  130. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/537, ipn.gov.pl.
  131. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/5082, ipn.gov.pl.
  132. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/5399, ipn.gov.pl.
  133. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/5110, ipn.gov.pl.
  134. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/5081, ipn.gov.pl.
  135. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/5080, ipn.gov.pl.
  136. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/4987, ipn.gov.pl.
  137. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/4986, ipn.gov.pl.
  138. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/4988, ipn.gov.pl.
  139. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/5068, ipn.gov.pl.
  140. Witold Kaszewski, Wierni Jehowie. Dzieje Świadków Jehowy w regionie łódzkim, Wydawnictwo A Propos, 2011, s. 123, ISBN 978-83-917339-8-1.
  141. Michał Wenklar, Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Tarnowie w 1945-1955. Struktura i główne kierunki działań operacyjnych, s. 83, 97.
  142. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 07/3631 t. 1, ipn.gov.pl.
  143. Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Tarnowie w latach 1945–1955, [w:] Michał Wenklar, Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989, Rzeszów: Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 1 lipca 2009, s. 85.
  144. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/4971, ipn.gov.pl.
  145. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/4985, ipn.gov.pl.
  146. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/7902b, ipn.gov.pl.
  147. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/7939, ipn.gov.pl.
  148. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/2737, ipn.gov.pl.
  149. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990, ipn.gov.pl.
  150. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/4474, ipn.gov.pl.
  151. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 07/4180 t. 1, ipn.gov.pl.
  152. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/2728, ipn.gov.pl.
  153. „Kurier Polski”, 23 marca 1953.
  154. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990, ipn.gov.pl.
  155. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9378, ipn.gov.pl.
  156. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9375, ipn.gov.pl.
  157. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/8459, ipn.gov.pl.
  158. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9434 t. 1, ipn.gov.pl.
  159. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9518, ipn.gov.pl.
  160. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/8415, ipn.gov.pl.
  161. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/5219, ipn.gov.pl.
  162. Rocznik Świadków Jehowy 1994, s. 216.
  163. a b Watchtower, Jehowa hojnie nagradza tych, którzy trzymają się Jego dróg, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, Towarzystwo Strażnica, 1 sierpnia 2005, s. 17, ISSN 1234-1150.
  164. IPN, Inwentarz archiwalny. Alojzy Prostak, inwentarz.ipn.gov.pl [dostęp 2018-11-29].
  165. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/4969, ipn.gov.pl.
  166. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/4970, ipn.gov.pl.
  167. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/4812, ipn.gov.pl.
  168. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9571, ipn.gov.pl.
  169. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9160, ipn.gov.pl.
  170. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9311, ipn.gov.pl.
  171. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990, ipn.gov.pl.
  172. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9500 t. 1, ipn.gov.pl.
  173. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/10236, ipn.gov.pl.
  174. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 07/3571, ipn.gov.pl.
  175. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/6845, ipn.gov.pl.
  176. IPN, Biuletyn Informacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, katalog.bip.ipn.gov.pl.
  177. Kierownicy sekty „Świadkowie Jehowy” nadużywali wolności wierzeń do antypolskiej działalności, „Kurier Polski”, 23 marca 1955.
  178. Nadużywając wolności wyznania i sumienia prowadzili działalność wrogą Polsce Ludowej, „Żołnierz Polski”, 23 marca 1955.
  179. Wyrok w procesie kierowników sekty „Świadków Jehowy”, „Echo Krakowa”, 26 marca 1950, s. 2.
  180. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9312 t. 1, ipn.gov.pl.
  181. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 07/3559 t. 2, ipn.gov.pl.
  182. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9442 t. 1, ipn.gov.pl.
  183. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9589, ipn.gov.pl.
  184. Aleksander Krzysztof Sitnik, Informator o pseudonimie „Kazek”, 1959–1960, „Studia Pastoralne”, Kalwaria Zebrzydowska: Wyższe Seminarium Duchowne OO. Bernardynów, 2014, s. 532.
  185. Księga listów PRL-u: 1956-1970, Kraków: Baobab, 2013, s. 47.
  186. Władze bezpieczeństwa odkryły nielegalną drukarnie "Świadków Jehowy", „Dziennik Polski”, 11 września 1959, s. 1, 2.
  187. Wykrycie tajnej drukarni „Świadków Jehowy” w Zakopanem, „Echo Krakowa”, 11 września 1959, s. 2.
  188. Na tropie tajnej sekty religijnej „Świadków Jehowy”, „Gazeta Krakowska”, 13 września 1959, s. 2.
  189. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9590, ipn.gov.pl.
  190. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9466, ipn.gov.pl.
  191. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/10303, ipn.gov.pl.
  192. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9577, ipn.gov.pl.
  193. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 07/3686 t. 1, ipn.gov.pl.
  194. Paweł Gulugla, Charakterystyka wadowickiego kościoła w raporcie Służby Bezpieczeństwa z 1960 r., „Wadoviana. Przegląd historyczno-kulturalny”, 2016, s. 20, ISSN 1505-0181 [dostęp 2017-09-25] [zarchiwizowane z adresu 2017-09-25].
  195. „Przegląd Historyczno-Kulturalny Wadowiana”, Wadowice: Wadowickie Centrum Kultury, 2016, s. 68.
  196. Witold Kaszewski, Wierni Jehowie. Dzieje Świadków Jehowy w regionie łódzkim, Wydawnictwo A Propos, 2011, s. 167, ISBN 978-83-917339-8-1.
  197. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 07/3628 t. 1, ipn.gov.pl.
  198. Jerzy Morawski, Świadkowie Jehowy w PRL-u, „Rzeczpospolita”, 27 kwietnia 2001.
  199. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9474, ipn.gov.pl.
  200. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/10363, ipn.gov.pl.
  201. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/10707, ipn.gov.pl.
  202. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9448, ipn.gov.pl.
  203. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/10806, ipn.gov.pl.
  204. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/10708, ipn.gov.pl.
  205. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; KWMO Kraków 7/A/1961, ipn.gov.pl.
  206. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; KWMO Kraków 3978/1963, ipn.gov.pl.
  207. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9726, ipn.gov.pl.
  208. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/9772, ipn.gov.pl.
  209. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Kielcach [1945] 1983-1990 (IPN Ki 013/4147 t. 1), ipn.gov.pl.
  210. Filip Musiał, Raj grabarzy narodu: studia i materiały do dziejów aparatu represji w Polsce "ludowej" 1945-1989, Arcana, 2010, s. 255.
  211. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/10309, ipn.gov.pl.
  212. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/10227, ipn.gov.pl.
  213. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 07/3690, ipn.gov.pl.
  214. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; KWMO Kraków IPN Kr 010/10223, ipn.gov.pl.
  215. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/10222, ipn.gov.pl.
  216. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/10363, ipn.gov.pl.
  217. Kluczewskie Kalendarium 1951-1980, „Klucz do wspomnień”, Klucze: Koło Literackie „Strofy” działające przy Gminnej Bibliotece Publicznej w Kluczach, 27 czerwca 2020, s. 19, ISSN 2084-2724.
  218. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/10376, ipn.gov.pl.
  219. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/8321, ipn.gov.pl.
  220. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Nowym Sączu 1983-1990; IPN Kr 033/68, ipn.gov.pl.
  221. IPN, Biuletyn Informacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, katalog.bip.ipn.gov.pl [dostęp 2020-02-11].
  222. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; KWMO Kraków 4524/1963, ipn.gov.pl.
  223. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/10796, ipn.gov.pl.
  224. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Katowicach 1983-1990; IPN Ka 036/186, ipn.gov.pl.
  225. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 07/4286, ipn.gov.pl.
  226. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie 1983-1990; IPN Kr 010/1046 t. 2, ipn.gov.pl.
  227. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Katowicach 1983-1990; KWMO Katowice 30416/1975; KWMO Kraków 8874/1974, ipn.gov.pl.
  228. a b Andrzej Chwalba, Dzieje Krakowa: Kraków w latach 1945-1989, Tom 6, Wydawnictwo Literackie, 2004, s. 20.
  229. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Bielsku-Białej 1983-1990; IPN Ka 047/943, ipn.gov.pl.
  230. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Bielsku-Białej 1983-1990; IPN Ka 047/1553, ipn.gov.pl.
  231. Watchtower, Ciało Kierownicze dba o jedność – część 2, jw.org, 2022 [dostęp 2022-09-20].
  232. IPN, Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Bielsku-Białej 1983-1990; IPN Ka 047/2149, ipn.gov.pl.
  233. Barbara W. Olszewska, Czekanie na „wielki ucisk”, „Polityka”, 1 października 1983.
  234. Jolanta Kocjan, Pamiątka, „Echo Chełmka”, 25 kwietnia 1988, s. 8.
  235. 14. Nissan, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Krakowie”, 28 marca 1994, s. 1.
  236. Świadkowie Jehowy (teren woj.nowosądeckiego), Archiwum Narodowe w Krakowie Oddział w Nowym Sączu, 1983.
  237. a b TEMI. Krzysztof Modzelewski, Religie w Tarnowskiem. Świadkowie Jehowy, wsb-nlu.edu.pl, 21 lipca 1993 [dostęp 2020-04-13].
  238. Natalia Adamska, Bezkrwawa medycyna, „Menedżer Zdrowia”, 19 października 2010.
  239. Natalia Adamska-Golińska, Świadek Jehowy w szpitalu. Bezkrwawa medycyna, „Menedżer Zdrowia”, listopad 2010, s. 58, 59.
  240. Renata Stąpor, Bez użycia krwi, „Dziennik Polski”, 26 lipca 2007, BZ1, BZ4 [zarchiwizowane z adresu 2016-11-18].
  241. Renata Stąpor, Prof. Jerzy Sadowski: Kardiochirurg ma w rękach życie. Ale nie jest Bogiem, „Gazeta Krakowska”, 20 marca 2014.
  242. Janusz Skalski, Joanna Bątkiewicz-Brożek, Mam odwagę mówić o cudzie. Rozmawia Joanna Bątkiewicz-Brożek, 2015.
  243. a b Jolanta Kocjan, „Prawdziwa Pobożność”, „Echo Chełmka”, 10 września 1989, s. 6.
  244. Zgromadzenie Świadków Jehowy, „Dziennik Polski”, 19 sierpnia 1985, s. 4.
  245. a b Powstaje „Sala Królestwa”, „Gazeta Krzeszowicka”, kwiecień 1994.
  246. Hutnicy podejmują Resovię, „Dziennik Polski”, 9 sierpnia 1988, s. 4.
  247. Zgromadzenie w Sosnowcu, „Echo Chełmka”, 10 października 1988, s. 5.
  248. Informacja o czynnościach przeprowadzonych z upoważnienia Rzecznika Praw Obywatelskich w Zakładzie Karnym w Krakowie Nowej Hucie (Wyciąg), bio.brpo.gov.pl, 2009.
  249. Raport przedstawicieli Krajowego Mechanizmu Prewencji z wizytacji w Areszcie Śledczym w Krakowie Podgórzu (Wyciąg), bio.brpo.gov.pl, 2014.
  250. Biuletyn – Zakład Karny Nowy Sącz, bip.sw.gov.pl [dostęp 2012-01-04] [zarchiwizowane z adresu 2017-10-20].
  251. Biuletyn – Zakład Karny Nowy Wiśnicz, bip.sw.gov.pl.
  252. W zakładach karnych - normalniej, „Dziennik Polski”, 23 czerwca 1989, s. 2.
  253. Biuletyn – Zakład Karny Trzebinia, bip.sw.gov.pl [dostęp 2011-08-23] [zarchiwizowane z adresu 2016-04-09].
  254. Podmioty współpracujące ze Służbą Więzienną w Polsce – Zakład Karny Trzebinia, bip.sw.gov.pl [dostęp 2022-12-18].
  255. Podmioty współpracujące ze Służbą Więzienną w Polsce, bip.sw.gov.pl.
  256. Szpital Uniwersytecki, Opieka duszpasterska.
  257. Szpital Powiatowy w Chrzanowie, Opieka duszpasterska.
  258. Szpital Powiatowy Imienia Miłosierdzia Bożego w Limanowej, Opieka duszpasterska.
  259. a b Szpitale w Suchej Beskidzkiej i Makowie Podhalańskim, Opieka duszpasterska.
  260. Szpital Specjalistyczny w Nowym Sączu, Opieka duszpasterska.
  261. Okręgowe Kongresy Świadków Jehowy, „Dziennik Polski”, 6 sierpnia 1989, s. 2.
  262. Jolanta Kocjan, Letnie Zgromadzenie na Śląsku, „Echo Chełmka”, 8 października 1989, s. 8.
  263. Kronika regionalna. Trzebinia, „Przełom”, 17 marca 1991, s. 2.
  264. Katarzyna Senkowska, Świadkowie Jehowy, „Odgłosy Brzeszcz”, Ośrodek Kultury Brzeszcze, wrzesień 2012, s. 10, 11.
  265. Marek Berowski, ”...Święć się imię twoje...”, „Głos Sądecki”, 26 lipca 1992, s. 14.
  266. Przewodnik po gminie, klaj.pl.
  267. Krótko, „Gazeta Krzeszowicka”, kwiecień 1991.
  268. Kronika regionalna, „Przełom”, 31 marca 1991, s. 2.
  269. Urząd Miejski w Chrzanowie, Zgromadzenie Świadków Jehowy w Chrzanowie, „Kronika Chrzanowska”, grudzień 1992, s. 5.
  270. „Różnić się od świata...”, „Przełom”, 21 grudnia 1992, s. 8.
  271. Marek Berowski, Chrzest, „Głos Sądecki”, 22 sierpnia 1992, s. 11.
  272. Mieczysław Błażek, Historia Stadionu Cracovii, terazpasy.pl, 30 marca 2012 [dostęp 2016-07-01].
  273. Związek Wyznaniowy Świadków Jehowy, „Gazeta Wyborcza”, archiwum.wyborcza.pl, 19 lipca 1993, s. 3 [zarchiwizowane z adresu 2021-05-12].
  274. Urząd Miejski w Chrzanowie, Spotkanie Świadków Jehowy, „Kronika Chrzanowska”, listopad 1993, s. 6.
  275. Zgromadzenie Świadków, „Dziennik Polski”, 28 lutego 1994.
  276. Urząd Miejski w Chrzanowie, Zgromadzenie Związku, „Kronika Chrzanowska”, kwiecień 1994, s. 3.
  277. Dwie wsuwki do odebrania. Pionierzy nowych rządów, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Krakowie”, archiwum.wyborcza.pl, 31 października 1994, s. 1 [zarchiwizowane z adresu 2016-12-20].
  278. Świadkowie Jehowy. Zdrowa bojaźń, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Krakowie”, 1 sierpnia 1994, s. 1.
  279. Chrzest Świadków, „Gazeta Krakowska”, 1 sierpnia 1994.
  280. Chrzest na stadionie, „Dziennik Polski”, 1 sierpnia 1994.
  281. Informacja, „Kronika Chrzanowska”, marzec 1995, s. 5.
  282. Grzmiące słowa, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Krakowie”, archiwum.wyborcza.pl, 1 lipca 1995, s. 1 [zarchiwizowane z adresu 2016-12-20].
  283. Zgromadzenie obwodowe Świadków Jehowy, „Przełom”, 27 listopada 1996, s. 3.
  284. Zgromadzenie Świadków Jehowy: Ogłoszenie, „Ziemia Suska”, listopad 1996, s. 13.
  285. Krzysztof Modzelewski, Zgromadzenie Świadków Jehowy, „TEMI”, wsb-nlu.edu.pl, 17 stycznia 1996, s. 10.
  286. Chrzest na stadionie, „Gazeta Wyborcza. Kraków”, archiwum.wyborcza.pl, 22 lipca 1996 [zarchiwizowane z adresu 2021-05-24].
  287. Od piątku do czwartku, „Gazeta Wyborcza”, Kraków, 31 października 1997 [zarchiwizowane z adresu 2022-02-16].
  288. Od piątku do czwartku, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Krakowie”, archiwum.wyborcza.pl, 31 listopada 1997, s. 3 [zarchiwizowane z adresu 2016-12-20].
  289. Krótko, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Krakowie”, archiwum.wyborcza.pl, 18 kwietnia 1997, s. 3 [zarchiwizowane z adresu 2016-12-20].
  290. Urząd Statystyczny w Krakowie, Rocznik Statystyczny Województwa Małopolskiego 2004, krakow.stat.gov.pl, 2004, s. 109 [dostęp 2022-12-25].
  291. Historia pomocy. Rodzina Osików, sprawiedliwi.org.
  292. Medal za odwagę - Stanisław Osika, 24ikp.pl, 26 października 2007.
  293. Historia, która trwa, dziennikpolski.pl, 3 listopada 2007.
  294. Dziwili się, że jeszcze żyjemy, zapispamieci.pl.
  295. Fundacja Judaica Centrum Kultury Żydowskiej na Kazimierzu w Krakowie, Raport programowy 2004, judaica.pl.
  296. Aleksandra Matelska, „... w miłości nie ma bojaźni”. Nazistowskie prześladowania Świadków Jehowy w Polsce, Wrocław: Apropos, 2009, s. 28, 29, ISBN 978-83-61387-19-0.
  297. Watchtower, „Więzieni za wiarę”, „Przebudźcie się!”, kwiecień 2006, s. 10, 11.
  298. Ekspozycja poświęcona Świadkom Jehowy w Muzeum Auschwitz, wp.pl, 21 września 2004.
  299. Zginęli za wiarę, dziennikpolski24.pl, 18 marca 2004.
  300. „Przegląd Olkuski”, 19 marca 2004, s. 4.
  301. Z życia miasta, „Gazeta Wyborcza”, Kraków, 31 lipca 2004.
  302. Urząd Statystyczny w Krakowie, Rocznik Statystyczny Województwa Małopolskiego 2005, krakow.stat.gov.pl, 2005, s. 107 [dostęp 2022-12-25].
  303. Urząd Statystyczny w Krakowie, Rocznik Statystyczny Województwa Małopolskiego 2006, krakow.stat.gov.pl, 2006, s. 109 [dostęp 2022-12-25].
  304. Kongres Świadków Jehowy, „Gazeta Krakowska”, 3 sierpnia 2006.
  305. Urząd Statystyczny w Krakowie, Ludność. Wyznania religijne - dane wojewódzkie 2007, krakow.stat.gov.pl, 2007 [dostęp 2022-12-24].
  306. Świadkowie zapraszają na kongres, „Przegląd Olkuski”, 13 lipca 2007, s. 4.
  307. Urząd Statystyczny w Krakowie, Ludność. Wyznania religijne - dane wojewódzkie 2008, krakow.stat.gov.pl, 2008 [dostęp 2022-12-24].
  308. a b c d e f g h i j k Świadkowie Jehowy, [w:] Konrad Pędziwiatr, Patrycja Trzeszczyńska, Dobrosława Wiktor-Mach, Wieloreligijny Kraków a procesy migracyjne, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, grudzień 2020, s. 89-94 [dostęp 2022-04-14].
  309. a b c d e f g h i Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Seminarium OWiM. Wieloreligijny Kraków a procesy migracyjne: Świadkowie Jehowy [od 38:43 min], OWiM, 2021 [dostęp 2022-12-26].
  310. Główny Urząd Statystyczny, Wyznania religijne oraz stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2006–2008, stat.gov.pl, 2009, s. 127-128 [dostęp 2022-12-24].
  311. „Czuwajcie!”, „Przegląd Olkuski”, 17 lipca 2009, s. 4.
  312. Urząd Statystyczny w Krakowie, Rocznik Statystyczny Województwa Małopolskiego 2010, krakow.stat.gov.pl, 2010, s. 123 [dostęp 2022-12-24].
  313. Sądeczanin.info, Krótko [zarchiwizowane z adresu 2012-03-02].
  314. Sebastian Biały, Dni otwartych drzwi Sali Królestwa Świadków Jehowy w Boguszowie–Gorcach, walbrzyszek.com, 6 lutego 2012 [dostęp 2020-01-17].
  315. Główny Urząd Statystyczny, Wyznania religijne oraz stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2009–2011, stat.gov.pl, 2013, s. 131-132 [dostęp 2022-12-24].
  316. Świadkowie Jehowy zapraszają na swój kongres, przeglad.olkuski.pl.
  317. Anna Modzelewska, Chrzest świadków Jehowy na stadionie Cracovii, gazetakrakowska.pl, 18 lipca 2011 [zarchiwizowane 2021-09-24].
  318. Anna Modzelewska, Kongres Świadków Jehowy w Krakowie, gazetakrakowska.pl, 15 lipca 2011.
  319. Od innych różni ich tylko wyznanie, dziennikpolski24.pl.
  320. Urząd Statystyczny w Krakowie, Rocznik Statystyczny Województwa Małopolskiego 2012, krakow.stat.gov.pl [dostęp 2022-12-24].
  321. Julia Kalęba, Wielokulturowy Kraków rodzi się na naszych oczach. Jest raport badaczy Obserwatorium Wielokulturowości i Migracji, gazetakrakowska.pl, 16 lutego 2021.
  322. Urząd Statystyczny w Krakowie, Rocznik Statystyczny Województwa Małopolskiego 2013, krakow.stat.gov.pl [dostęp 2022-12-24].
  323. Wiola Woźniczko, Świadkowie Jehowy zapraszają na kongres pod hasłem „Strzeż swego serca!”, przegladolkuski.pl, 2 lipca 2012 [dostęp 2020-04-06].
  324. IV Ogólnopolska Konferencja Auschwitz i Holokaust na tle zbrodni ludobójstwa w XX wieku. Słowa w służbie nienawiści, s.v3.tvp.pl [dostęp 2017-09-27].
  325. Kongres Świadków Jehowy w Sosnowcu 26-28 lipca. Przyjadą z Małopolski, dziennikzachodni.pl, 25 lipca 2013 [dostęp 2016-09-26].
  326. Świadkowie Jehowy zapraszają na kongres pod hasłem „Słowo Boże jest prawdą!”, przeglad.olkuski.pl [dostęp 2018-11-23].
  327. Anna Zielonka, Kongres Świadków Jehowy w Sosnowcu. 8 tys. wiernych z Małopolski, sosnowiec.naszemiasto.pl, 27 lipca 2013 [dostęp 2020-04-06].
  328. Świadkowie Jehowy w Nowym Sączu wznawiają publiczną działalność, miastons.pl, 22 czerwca 2022.
  329. Chrzanów, Trzebinia. Świadkowie Jehowy wznawiają publiczną działalność, chrzanow.naszemiasto.pl, 23 czerwca 2022.
  330. Olkusz. Świadkowie Jehowy wznawiają publiczną działalność, olkusz.naszemiasto.pl, 23 czerwca 2022.
  331. Oświęcim. Świadkowie Jehowy wznawiają publiczną działalność, oswiecim.naszemiasto.pl, 23 czerwca 2022.
  332. Wadowice. Świadkowie Jehowy wznawiają publiczną działalność, wadowice.naszemiasto.pl, 23 czerwca 2022.
  333. Świadkowie Jehowy w Andrychowie wznawiają publiczną działalność, radioandrychow.pl, 24 czerwca 2022.
  334. Świadkowie Jehowy wznawiają publiczną działalność na Podhalu, podhale24.pl, 24 czerwca 2022.
  335. Po dwóch latach pandemicznych obostrzeń wózki z biblijną literaturą wróciły pod Giewont, 24tp.pl, 28 czerwca 2022.
  336. Świadkowie Jehowy w Olkuszu i Bukownie wznawiają publiczną działalność, przeglad.olkuski.pl, 27 czerwca 2022.
  337. Świadkowie Jehowy wznowili publiczną działalność, faktyoswiecim.pl, 6 lipca 2020.
  338. Ewa Solak, Świadkowie Jehowy znów zaczęli działać publicznie i odwiedzać domy, przełom.pl, 25 czerwca 2020.
  339. Ogłoszenia, „Nasza Służba Królestwa”, marzec 2014, s. 4.
  340. Urząd Statystyczny w Krakowie, Rocznik Statystyczny Województwa Małopolskiego 2014, krakow.stat.gov.pl [dostęp 2022-12-24].
  341. Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, V Ogólnopolska Konferencja Auschwitz i Holokaust na tle zbrodni ludobójstwa w XX wieku. Kobiety wojny, auschwitz.org [dostęp 2014-09-17].
  342. Targi w Krakowie, 18. Międzynarodowych Targach Książki w Krakowie. Lista wystawców, targi.krakow.pl [dostęp 2014-11-19].
  343. Urząd Statystyczny w Krakowie, Rocznik Statystyczny Województwa Małopolskiego 2015, krakow.stat.gov.pl, s. 121 [dostęp 2022-12-24].
  344. Joanna Wardega, Chińczycy w Polsce – niewidoczna mniejszość, „Studia Migracyjne - Przegląd Polonijny”, Warszawa 2017, s. 136 137.
  345. Główny Urząd Statystyczny, Wyznania religijne w Polsce 2012-2014, stat.gov.pl, 2016, s. 131-132 [dostęp 2022-12-24].
  346. Biuro Prasowe Kongresu Świadków Jehowy w Krakowie, Kongres pod hasłem „Naśladujmy Jezusa!”, przeglad.olkuski.pl, 16 czerwca 2015 [dostęp 2015-07-03].
  347. Targi w Krakowie, 19. Międzynarodowe Targi Książki w Krakowie. Lista wystawców, targi.krakow.pl [dostęp 2015-10-23].
  348. Targi Książki w Krakowie 2015. Świadkowie Jehowy w Polsce, superexpo.com [dostęp 2022-11-06].
  349. Centrum ICE Kraków, Kalendarz imprez, październik 2015.
  350. Watchtower, Sprawozdanie z Polski i Ukrainy, jw.org, 8 stycznia 2018 [dostęp 2022-12-25].
  351. Alicja Rut Rutowicz, Religijność Romów w opinii duszpasterzy w Polsce i w Wielkiej Brytanii, [w:] Rocznik Kolbuszowski [online], bazhum.muzhp.pl, 2016, s. 267.
  352. Biuro Prasowe Kongresu Świadków Jehowy w Krakowie, Kongres pod hasłem „Lojalnie trwajmy przy Jehowie!”, przeglad.olkuski.pl, 28 czerwca 2016 [dostęp 2016-07-01].
  353. Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Branża spotkań w Krakowie 2016, convention.krakow.pl, 2016, s. 52 [dostęp 2022-08-23].
  354. Targi w Krakowie, 20. Międzynarodowe Targi Książki w Krakowie. Lista wystawców, event.targi.krakow.pl [dostęp 2016-10-29].
  355. Urząd Statystyczny w Krakowie, Rocznik Statystyczny Województwa Małopolskiego 2017, krakow.stat.gov.pl, s. 121 [dostęp 2022-12-24].
  356. Świadkowie Jehowy zapraszają wszystkich na kongres pod hasłem „Nie poddawaj się!”, przeglad.olkuski.pl [dostęp 2017-08-05] [zarchiwizowane z adresu 2019-08-29].
  357. Kongres Świadków Jehowy w Sosnowcu, dziennikzachodni.pl, 23 lipca 2017 [dostęp 2017-08-05].
  358. Kongres Świadków Jehowy w Sosnowcu, dziennikzachodni.pl, 29 lipca 2017 [dostęp 2020-03-30].
  359. Ważny kongres, „Głos Ziemi Oświęcimskiej”, lipiec 2017, s. 3.
  360. Bezpłatne seminarium. „Świadkowie Jehowy – wyzwanie natury chirurgiczno – etycznej”, uczelniaoswiecim.edu.pl, 16 maja 2017 [dostęp 2022-07-12].
  361. Urząd Statystyczny w Krakowie, Rocznik Statystyczny Województwa Małopolskiego 2018, krakow.stat.gov.pl, s. 122 [dostęp 2022-12-24].
  362. Angelika Pitoń, To były najpopularniejsze imprezy w Tauron Arena Kraków w 2018 roku, krakow.wyborcza.pl, 13 grudnia 2018 [dostęp 2022-12-25].
  363. Główny Urząd Statystyczny, Wyznania religijne w Polsce 2015–2018, 28 lutego 2020, s. 234-236.
  364. Urząd Statystyczny w Krakowie, Rocznik Statystyczny Województwa Małopolskiego 2019, krakow.stat.gov.pl, s. 123 [dostęp 2022-12-24].
  365. Kraków. Spotkanie 10 tysięcy Świadków Jehowy w Tauron Arenie, gazetakrakowska.pl, 11 sierpnia 2019 [dostęp 2019-08-12].
  366. Kongres Świadków Jehowy w Krakowie. Spodziewana liczba uczestników to 10 000, cowkrakowie.pl, 8 sierpnia 2019 [dostęp 2019-08-08].
  367. Kraków. Spotkanie 10 tysięcy Świadków Jehowy w Tauron Arenie, dziennikpolski24.pl, 11 sierpnia 2019 [dostęp 2020-01-28].
  368. Świadkowie Jehowy zjadą do Krakowa! 10 tysięcy ludzi w Tauron Arenie, krk.pl, 5 sierpnia 2019 [dostęp 2019-08-08].
  369. Urząd Statystyczny w Krakowie, Rocznik Statystyczny Województwa Małopolskiego 2020, krakow.stat.gov.pl, s. 47 [dostęp 2022-12-24].
  370. Urząd Statystyczny w Krakowie, Rocznik Statystyczny Województwa Małopolskiego 2021, krakow.stat.gov.pl, 2021 [dostęp 2022-12-25].
  371. Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Pandemia COVID-19 a sytuacja imigrantów w Krakowie, OWiM, 2021, s. 79, 80 [dostęp 2022-12-29].
  372. Międzynarodowym Taborze Pamięci Romów 2021. Seminarium, kirkut-tarnow.pl, 2021.
  373. Uchodźcy w Polsce. Komunikacyjny klincz na dworcu w Krakowie, onet.pl, 11 marca 2022 [dostęp 2020-03-11].
  374. Chrześcijańska miłość w działaniu, roztocze.net, 2 marca 2022 [dostęp 2020-04-03].
  375. JW Broadcasting – styczeń 2023: Zgromadzenie statutowe 2022, część 1 [od 56 min.], jw.org, 2 stycznia 2023 [dostęp 2023-01-02].
  376. * Świadkowie Jehowy wznawiają spotkania na żywo, miastons.pl, 5 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-07].
  377. Pandemia, wojna – co dalej? Przed nami wykład „Gdzie możesz znaleźć prawdziwą nadzieję?”, miastons.pl, 5 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-07].
  378. Instytut Religioznawstwa UJ, Odwiedzamy zbór Świadków Jehowy, 11 stycznia 2009 [dostęp 2011-08-23] [zarchiwizowane z adresu 2016-04-09].
  379. a b c d Paweł Mocny, Świadkowie Jehowy wznawiają zebrania stacjonarne w powiatach olkuskim, oświęcimskim, wadowickim i chrzanowskim, olkusz.naszemiasto.pl, 7 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-07].
  380. a b Paweł Mocny, Obchody Pamiątki śmierci Jezusa Chrystusa 2022. Uroczystości odbędą się w pow. olkuskim, wadowickim, oświęcimskim i chrzanowskim [ZDJĘCIA], olkusz.naszemiasto.pl, 15 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-15].
  381. a b Świadkowie Jehowy w Wolbromiu i Miechowie wznawiają spotkania na żywo, wieści.info.pl, 9 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-09].
  382. Co łączy Zakopane, Nowy Targ i Krościenko nad Dunajcem?, 24tp.pl, 10 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-11].
  383. Świadkowie Jehowy wznawiają spotkania na żywo, przeglad.olkuski.pl, 8 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-08].


Media użyte na tej stronie

Lesser Poland Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Lesser Poland Voivodeship, Poland. Geographic limits of the map:
  • N: 50.59 N
  • S: 49.07 N
  • W: 18.92 E
  • E: 21.55 E
Centrum Kongresowe Sosnowiec.jpg
Autor: Premia, Licencja: CC BY-SA 3.0
Centrum Kongresowe Świadków Jehowy Sosnowiec (Hala główna), Zgromadzenie specjalne „Pozostały czas jest skrócony”
Kingdom Hall in Cracow.jpg
Autor: Siwres, Licencja: CC BY-SA 4.0
KIngdom Hall in Cracow
Sala Królestwa Kraków Semperitowcow.jpg
Autor: Lesnydzban, Licencja: CC BY-SA 4.0
Sala Królestwa Świadków Jehowy w Krakowie, ul. Semperitowcow
Yellow pog.svg
Shiny yellow button/marker widget. Used to mark the location on a map.
Sala Królestwa Rudno.jpg
Autor: Premia, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kingdom Hall Jehovah's Witnesess in Rudno, Poland
Convention Jehovah's Witnesses 1986, Kraków.jpg
Autor: Koruzie, Licencja: CC BY-SA 4.0
1986 „Divine Peace” Distric Convention of Jehovah's Witnesses, Kraków, Poland, Kopona Stadium
Służba Królestwa lata 50..JPG
Służba Królestwa z lat 50.
Kongres 2011 Kraków (Cracovia).jpg
Autor: Premia, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kongres Świadków Jehowy, Kraków stadion Cracovii, 2011
Convention 2016 cracovia.jpg
Autor: Newbooknews, Licencja: CC BY-SA 4.0
Conventions of Jehovah's Witnesses in Cracow 2016
Convention jw 2015 cracow.jpg
Autor: Siwres, Licencja: CC BY-SA 4.0
Conventions of Jehovah's Witnesses in Cracow
Convention of Jehovah’s Witnesses 1987, Kraków, Poland.jpg
Autor: Koruzie, Licencja: CC BY-SA 4.0
Convention of Jehovah’s Witnesses 1987 Kraków Poland, Korona Stadium
1914 Photo Drama of Creation Slides.png
Σλάιντς του Φωτοδράματος της Δημιουργίας
Sala Królestwa Krzeszowice 01 003.jpg
Autor: Premia, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kingdom Hall Jehovah's Witnesses in Krzeszowice, Poland
"Divine Victory" Assembly 1973 Poland (unofficially).jpg
Autor: Newbooknews, Licencja: CC BY-SA 4.0
"Divine Victory" Assembly 1973 Poland (unofficially, prohibition of activities, in the forest)
„Divine Justice” District Convention (1988, Kraków).jpg
Autor: Newbooknews, Licencja: CC BY-SA 4.0
„Divine Justice” District Convention (1988, Kraków)
20th International Book Fair in Krakow.jpg
Autor: Newbooknews, Licencja: CC BY-SA 4.0
20th International Book Fair in Krakow
Nazi JWrenunciationdocument.jpg

English translation:

I.... born.... in.... make the following statement:

1. I acknowledge that the International Association of Jehovah's Witnesses advocates a false doctrine using their religious activities as a pretext in the pursuit of their subversive aims. 2. I have therefore totally rejected this organization, and have freed myself emotionally from the sect. 3. I hereby undertake never again to work for the International Association of Jehovah's Witnesses. I shall report any persons who approach me with the false doctrine of Jehovah's Witnesses or those who in any way display sympathy for them. Should I receive any Jehovah's Witness literature, I shall surrender it immediately to the nearest police station. 4. I shall in future observe the laws of the nation especially in the event of war when I shall take up arms to defend my Fatherland, and strive to become a whole-hearted member of the national community. 5. I have been informed that I must expect a further term of protective custody if I fail to observe the undertaking which I make today.

Source: Concentration Camp Dachau: 1933-45, publication by the Comtite International De Dachau, Brussels, 1979, 9th edition, page 62.

Sala Królestwa Tarnów.JPG
Autor: REZW, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kingdom Halls Tarnów
Convention Jehovah's Witnesses Kraków 2018.jpg
Autor: Qrdz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Kongres Świadków Jehowy w Krakowie Tauron Arena 2018
Baner Kongres 2011.jpg
Autor: Premia, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tablica informacyjna Kongresu Świadków Jehowy w Krakowie w 2011 roku.
KH JW Kr-NH.jpg
Autor: Koruzie, Licencja: CC BY-SA 4.0
Kingdom Hall Jehovah's Witnesses. Kraków Nowa Huta