Źródło

Źródła helokrenowe przy rzece Łynie, powyżej miejscowości Ruś

Źródło wody mineralnej w Lądku-Zdroju

(c) Jón Jónsson, CC-BY-SA-3.0

Źródło ocembrowane, środowisko źródliskowe całkowicie antropogenicznie przekształcone

Źródło geotermalne

Źródło limnokrenowe

Publiczny zdrój przy Pasażu Schillera w Łodzi

Pulsujące źródło typu limnokrenowego w rezerwacie przyrody Niebieskie Źródła w Tomaszowie Mazowieckim

Źródło – naturalny, skoncentrowany, samoczynny wypływ wody podziemnej na powierzchnię Ziemi. W hydrobiologii strefa źródliskowa określana jest nazwą krenal, dzielący się na eukrenal (źródło właściwe) i hypokrenal (strefę odpływu źródła), natomiast organizmy je zamieszkujące to krenon.

Zazwyczaj źródła mają stałą temperaturę, równą w przybliżeniu średniej w ciągu roku temperaturze powietrza w danym obszarze. Wyjątkiem są źródła termalne.

Badaniem źródeł zajmuje się krenologia.

Z punktu widzenia hydrogeologii zdrój to zarówno ujęte źródło jak i otwór hydrogeologiczny (studnia), szczególnie z samowypływem, a także punkt zaopatrzenia w wodę, zwłaszcza publiczny^[1].

Wydajność źródła mierzy się ilością wody wypływającej w jednostce czasu. Zazwyczaj podaje się ją w l/s lub l/min.

Powstawanie źródeł

Miejsce wypływu źródła związane jest głównie z układem nieprzepuszczalnych warstw skalnych w powiązaniu z rzeźbą terenu. Wody opadowe przesączają się przez warstwy przepuszczalne, zasilając głębsze poziomy wodonośne. Napotykając warstwy nieprzepuszczalne, spływają po nich pod wpływem siły ciężkości lub pod naporem ciśnienia hydrostatycznego. W miejscu, gdzie strop skał nieprzepuszczalnych wychodzi na powierzchnię, np. na stoku górskim lub w dolinie, tworzy się źródło.

Rodzaje źródeł^[2]

Kryterium: kierunek siły hydrodynamicznej

Ze względu na kierunek siły hydrodynamicznej (którą może być grawitacja lub ciśnienie hydrostatyczne) wyróżnia się:

• źródło descenzyjne (descensyjne, zstępujące, spływowe, grawitacyjne) – gdy woda swobodnie wypływa na powierzchnię pod wpływem siły ciężkości;
• źródło ascenzyjne (ascensyjne, wstępujące, podpływowe) – woda pod wpływem ciśnienia hydrostatycznego podnosi się w pustkach skalnych (porach lub szczelinach) w końcowym odcinku do góry i wypływa w miejscu, gdzie powierzchnia przetnie zwierciadło statyczne lub warstwę wodonośną poniżej zwierciadła;
• źródło lewarowe (intermitujące) – wypływa ze skał w regionie krasowym przez naturalny lewar, działający okresowo.

Kryterium: procesy geologiczne

Ze względu na charakter procesów geologicznych, które formują podziemną część źródła, wyróżnia się:

• źródła warstwowe – najczęściej mało wydajne źródła spływowe lub obfite źródła przelewowe, występują jako grawitacyjne, rzadko powstają jako artezyjskie, które występują w głębokich dolinach erozyjnych rzek górskich
• źródła uskokowe – zarówno spływowe, jak i przelewowe; woda jest transportowana na powierzchnię ziemi przez uskok tektoniczny
• źródła szczelinowe – charakteryzują się zmienną wydajnością i znacznym zanieczyszczeniem spowodowanym dużą prędkością przenikania wód opadowych w głąb ziemi
• źródła krasowe – spływowe, przelewowe bądź lewarowe; największe z nich, dające początek rzekom, to wywierzyska. Występują jak szczelinowe, bardzo podobnie, woda przez szczeliny skalne trafia do podziemnych korytarzy, kanałów i kawern, skąd może w pewnych miejscach wypływać na powierzchnię

Kryterium: rzeźba terenu

Ze względu na położenie i stosunek do morfologii terenu wyróżnia się:

• źródła grzbietowe – występujące na grzbietach
• źródła zboczowe – położone na zboczach dolin
• źródła stokowe – położone na stokach wzniesień
• źródła krawędziowe – wypływające u podnóża krawędzi morfologicznej
• źródła podzboczowe i podstokowe
• źródła terasowe
• źródła przykorytowe
• źródła dolinne
• źródła podwodne
• źródła klifowe

Kryterium: litologia utworów

Ze względu na charakter litologiczny utworów, w których występują, wyróżnia się:

• źródła rumoszowe – wypływające z pokrywy zwietrzelinowej o dużych okruchach skalnych
• źródła skalne – wypływające bezpośrednio z niezwietrzałych skał
• źródła zwietrzelinowe
• źródła osuwiskowe
• źródła deluwialne – drenujące deluwia
• źródła sandrowe – wypływające na obszarach sandrowych
• źródła morenowe – wypływające z utworów morenowych

Kryterium hydrobiologia

Hydrobiolodzy wyróżniają trzy rodzaje źródeł, różniące się warunkami życia oraz zamieszkującymi je hydrobiontami:

• reokreny (wywierzyska)
• helokreny
• limnokreny

Inne

• źródła mineralne – zawierające wody o większej od przeciętnej ilości soli mineralnych (powyżej 1 g/l)
• źródła artezyjskie
• źródło termalne (cieplice) – w których temperatura wypływającej wody jest znacznie wyższa od średniej temperatury powietrza w tym miejscu. Powstają w miejscach aktywności wulkanicznej lub takich, gdzie taka aktywność ustała dość niedawno. Woda, krążąc głęboko pod powierzchnią, nagrzewa się tam do wyższych temperatur. Szczególnym ich rodzajem są gejzery, w których wrząca woda wytryska regularnie w postaci fontanny.
• źródła gazujące (pieniawy) – wyprowadzające wodę zgazowaną (mieszaninę wody i gazu – najczęściej dwutlenku węgla). Wypływ tych wód jest stały. Do źródeł tych zalicza się też soffioni – wyziewy pary wodnej, siarkowodoru i dwutlenku węgla, występujące w Toskanii na północy Włoch.

Zobacz też

• wykap
• wyciek
• młaka
• wysięk
• źródlisko
• obszar źródliskowy

Przypisy