Żółkiew

Żółkiew
Жовква
Ilustracja
Rynek
HerbFlaga
HerbFlaga
Państwo

 Ukraina

Obwód

 lwowski

Rejon

żółkiewski

Burmistrz

Petro Wychopeń

Powierzchnia

7,6 km²

Wysokość

150 m n.p.m.

Populacja (2020)
• liczba ludności
• gęstość


13 899
1770 os./km²

Nr kierunkowy

+380-3252

Kod pocztowy

80300

Położenie na mapie obwodu lwowskiego
Mapa konturowa obwodu lwowskiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Żółkiew”
Położenie na mapie Ukrainy
Ziemia50°03′21″N 23°58′14″E/50,055833 23,970556
Strona internetowa
Portal Ukraina

Żółkiew (ukr. Жовква, Żowkwa, w latach 1951–1991 Нестеров, Nesterow) – miasto na Ukrainie, w obwodzie lwowskim, siedziba rejonu żółkiewskiego. 13 899 mieszkańców (2020)[1], dla porównania w 2001 roku było ich 13 316[2].

Żółkiew leży na Roztoczu Wschodnim, nad Świną, około 35 km od granicy z Polską.

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1596 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim[3].

Historia

Żółkiew została założona w 1597 roku przez hetmana polnego koronnego Stanisława Żółkiewskiego, herbu Lubicz. Miasto wraz z zamkiem zaprojektował Paweł Szczęśliwy[4], który był jednym z przedstawicieli szkoły włoskiej w architekturze. Żółkiewski chciał bowiem, aby jego miasto przypominało renesansowy Zamość (który także był miastem prywatnym). Żółkiew prawa miejskie otrzymała 22 lutego 1603 roku dzięki przywilejowi króla Zygmunta III Wazy. Fundator miasta od samego początku osobiście doglądał budowy najważniejszych obiektów – zamku, kościoła, cerkwi, a pod jego nieobecność czyniła to jego żona, Regina z Herburtów Żółkiewska[5].

Miasto założono na planie nieregularnego pięcioboku z zamkiem oraz rynkiem i przylegającą do niego kolegiatą. Żółkiew otoczona przez mury obronne z czterema bramami (jedna z bram – Zwierzyniecka i część murów zachowały się do dziś). Budowę miasta dokończyła małżonka fundatora, Regina, która, po tragicznej śmierci Stanisława Żółkiewskiego w bitwie pod Cecorą w roku 1620 stała się, razem z synem Janem, właścicielką Żółkwi. Następnie miasto przejęła córka – Zofia Daniłowiczowa, a po niej jej córka Zofia Teofila, zamężna z Jakubem Sobieskim, kasztelanem krakowskim, których synem był późniejszy król Jan III.

Żółkiew była ulubioną rezydencją króla Jana III Sobieskiego, który najwięcej czasu spędzał w Żółkwi. Król umocnił miasto nowoczesnymi obwarowaniami, dekorował też miasto w stylu barokowym, tu przywoził swoje liczne wojenne trofea. Wówczas powstała w mieście szkoła pisania ikon, manufaktura fajansu czy drukarnia hebrajska. Król także odnowił i wyposażył kościół dominikanów, a także współfinansował budowę klasztoru bazylianów i nowej synagogi[6]. To tutaj, w Żółkwi odbyła się tu m.in. uroczystość nadania królowi Sobieskiemu przez króla Francji Ludwika XIV w 1676 r. Orderu Ducha Świętego, obchody zwycięstwa odniesionego pod Wiedniem i wręczenie w 1684 r. papieskich wyróżnień przysłanych przez Innocentego XI – poświęconego miecza i kapelusza Janowi III, a królowej Marii KazimierzeZłotej Róży. To właśnie królowi Sobieskiemu zawdzięcza się przebudowę żółkiewskiego zamku, który stał się iście królewską rezydencją.

Po śmierci Jakuba Ludwika Sobieskiego, miasto odziedziczyła jego córka Maria Karolina de Bouillon, która przekazała później w spadku Żółkiew swojemu kuzynowi Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi „Rybeńce”, ówcześnie wojewodzie wileńskiemu i hetmanowi wielkiemu litewskiemu. Był ostatnim właścicielem miasta który dbał o nie. Jego następcy nie interesowali się zbytnio Żółkwią, przez co miasto podupadło, a majątek zlicytowano i rozprzedano.

Po I rozbiorze Polski w latach 1772–1918 – miasto powiatowe w Królestwie Galicji i Lodomerii w składzie monarchii Habsburgów, Cesarstwa Austrii, od 1866 roku Austro-Węgier.

Podczas I wojny światowej we wrześniu 1914 roku miasto zajęła armia rosyjska. Austriacy odbili je po bitwie pod miastem w czerwcu 1915 roku.

Od 1 listopada 1918 do 16 maja 1919 pod administracją ZURL, od 16 maja 1919 do 14 marca 1923 roku pod administracją tymczasową Polski, zatwierdzoną przez paryską konferencję pokojową 25 czerwca 1919 roku. Suwerenność Polski na terytorium Galicji Wschodniej Rada Ambasadorów uznała 15 marca 1923 roku[7].

Od 15 marca 1923 do 16 sierpnia 1945 roku[8] w Polsce, miasto powiatowe w województwie lwowskim. W II Rzeczypospolitej miasto było garnizonem 6 Pułku Strzelców Konnych im. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego.

Po agresji ZSRR na Polskę i zajęciu miasta przez Armię Czerwoną okupanci zniszczyli stojący przed ratuszem pomnik króla Jana III Sobieskiego i stojący w parku pomnik założyciela miasta hetmana Stanisława Żółkiewskiego.

Wraz z II wojną światową Żółkiew straciła większość mieszkańców miasta. Po ataku Niemiec na ZSRR funkcjonariusze NKWD zamordowali od 29 do 34 więźniów przetrzymywanych w areszcie na zamku Żółkiewskich (w większości Ukraińców). Kilku więźniów uratowało nadejście wojsk niemieckich[9][10]. Oddziały niemieckie wkroczyły do miasta 29 czerwca 1941 roku[9]. Żydów w liczbie około 5 tys. Niemcy wymordowali w latach 1942–1943 w podmiejskim Lesie Boreckim lub w odległym o 22 km obozie śmierci w Bełżcu. W mieście istniało getto, do którego przesiedlano również Żydów z Kulikowa i Mostów Wielkich[11][12]. Prawie wszyscy Polacy opuścili Żółkiew w latach 1944–1946 pod naciskiem UPA i Sowietów[13][14]. 24 lipca 1944 Żółkiew została ponownie zajęta przez Armię Czerwoną[15]. W latach powojennych miasto zasiedlono Ukraińcami z okolicznych wsi, deportowanymi z Polski oraz imigrantami z centralnej i wschodniej Ukrainy[16].

Od 16 sierpnia 1945 roku na terytorium Ukraińskiej SRR w granicach ZSRR. W latach 1951–1991 miasto nosiło nazwę Nesterow na cześć rosyjskiego pilota Piotra Niestierowa.

Od 1991 roku w granicach niepodległej Ukrainy.

24 stycznia 2011 roku Rada Miasta Żółkiew nadała honorowe obywatelstwo Miasta Żółkiew Stepanowi Banderze[17].

W Żółkwi działa oddział Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej[18].

Zabytki

  • zamek w Żółkwi z początku XVII wieku
  • ratusz neobarokowy z 1932, proj. Bronisław Wiktor
  • synagoga
  • zespół oo. dominikanów:
    • klasztor – zwany z racji opiekunów klasztorem królewskim (Conventus Regalis), barokowy
    • kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z 1655 roku, obecnie cerkiew greckokatolicka. We wnętrzu świątyni zachowały się późnobarokowe nagrobki (bardzo uszkodzone po wojnie) fundatorki Teofili Sobieskiej oraz jej syna Marka, brata króla Jana III, ściętego przez Kozaków po bitwie pod Batohem. Pochodzący stąd obraz Matki Boskiej znalazł się po 1945 roku w kościele przy ul. Dominikańskiej w Warszawie
  • kościół pw. św. Łazarza z 1627 roku i późniejszy klasztor Felicjanek, fundacja Zofii Daniłowiczowej, obecnie cerkiew prawosławna
  • kościół pw. św. Andrzeja i klasztor Dominikanek, przebudowany na szpital i koszary, fundacja króla Jana III
  • cerkiew Świętej Trójcy z 1610 roku, w 2013 roku wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO wraz z innymi drewnianymi cerkwiami w Polsce i na Ukrainie
  • cerkiew pw. Narodzenia NMP (Bogurodzicy), drewniana z 1705 roku
  • cerkiew i monaster oo. bazylianów pw. św. Trójcy, dawniej pw. Serca Jezusowego, barokowa, fundowana w 1612 roku przez Stanisława Żółkiewskiego. Przebudowana w stylu bizantyńsko-rosyjskim w 1906 roku
  • kamienice z podcieniami z XVII w. przy rynku od strony kolegiaty
  • bramy:
    • Zwierzyniecka (rekonstrukcja)
    • Krakowska (Glińska) z XVII wieku, zrekonstruowany w latach 90. XX wieku, oryginał rozebrano 30 lat wcześniej
  • bramy niezachowane:
    • Żydowska
    • Lwowska.

Ludzie związani z Żółkwią

Burmistrzowie
  • Juliusz Nahlik (ok. 1817–1881), młodszy brat ks. Augusta Nahlika[19]
  • Eugeniusz Rozwadowski[20]
Honorowi obywatele

Miasta partnerskie

Przypisy

  1. Чисельність наявного населення України на 1 січня 2020 року. (ukr.).
  2. Liczby ludności miejscowości obwodu lwowskiego na podstawie spisu ludności wg stanu na dzień 5 grudnia 2001 roku. (ukr.).
  3. Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 172.
  4. Andrzej Kępiński: Ukraina – po obu stronach Dniestru. Poznań: Zysk i S-ka, grudzień 2013, s. 146, seria: Człowiek poznaje świat. ISBN 978-83-7785-346-7.
  5. Magda Osip-Pokrywka, Mirek Osip-Pokrywka: Polskie ślady na Ukrainie. Olszanica: Wydawnictwo BOSZ, 2013, s. 173. ISBN 978-83-7576-193-1.
  6. Magda Osip-Pokrywka, Mirek Osip-Pokrywka: Polskie ślady na Ukrainie. Olszanica: Wydawnictwo BOSZ, 2013, s. 174. ISBN 978-83-7576-193-1.
  7. Tekst deklaracji opublikowany w:Dz.U. z 1923 r. nr 49, poz. 333.
  8. Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz.U. z 1946 r. nr 2, poz. 5).
  9. a b Bogdan Musiał: Rozstrzelać elementy kontrrewolucyjne. Brutalizacja wojny niemiecko-sowieckiej latem 1941 roku. Warszawa: Stowarzyszenie Kulturalne Fronda, 2001, s. 143. ISBN 83-88747-40-1.
  10. Zbrodnicza ewakuacja więzień i aresztów NKWD na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu – lipcu 1941 roku. Materiały z sesji naukowej w 55. rocznicę ewakuacji więźniów NKWD w głąb ZSRR, Łódź 10 czerwca 1996 r. Warszawa: GKBZPNP-IPN, 1997, s. 130. ISBN 83-903356-6-2.
  11. Холокост на территории СССР: Энциклопедия, Red. I.A. Altman, Moskwa 2009, ISBN 978-5-8243-1296-6, s. 315.
  12. Grzegorz Rąkowski, Ziemia Lwowska. Przewodnik po Ukrainie Zachodniej. Część III, Pruszków: Rewasz, 2007, s. 111–130, ISBN 978-83-89188-66-3, OCLC 189428719.
  13. Magda Osip-Pokrywka, Mirek Osip-Pokrywka: Polskie ślady na Ukrainie. Olszanica: Wydawnictwo BOSZ, 2013, s. 175. ISBN 978-83-7576-193-1.
  14. W meldunku Biura Wschodniego Delegatury z maja 1944 r. stwierdzano: „Konsekwencją [...] zbrodniczej akcji ukraińskiej trwającej w ciągu 4 miesięcy 1944 r. jest niemal całkowite wyludnienie ludności polskiej ogromnych przestrzeni Małopolski Wschodniej. [...] Pow. żółkiewski. Na terenie powiatu zostały już tylko nieznaczne resztki ludności polskiej. Z samej Żółkwi wyjechało 90% inteligencji, a ludności polskiej przeważnie uchodźców z okolic, jest tam już tylko około 1000 osób., [w:] Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2005, s. 254, ISBN 83-7441-121-X, OCLC 830722458.
  15. ВОВ-60 – Сводки. victory.mil.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-10)]..
  16. Anna Wylegała, The absent ‘Others’: A comparative study of memories of displacement in Poland and Ukraine., Memory Studies 1-17, 2015, s. 2.
  17. Bandera honorowym obywatelem Żółkwi.
  18. Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej.
  19. a b Bolesław Łopuszański: Nahlik August (1812–1878)]. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XXII. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk : Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1977, s. 461.
  20. Hof- und Staatshandbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie für das Jahr 1918. Wiedeń: 1918, s. 183.
  21. Szematyzm na rok 1895. Lwów: 1895, s. 3.
  22. Kronika. † Jan Stella-Sawicki. „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 198 z 31 sierpnia 1911. 

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Lviv Oblast location map.svg
Autor: RosssW, Licencja: CC BY-SA 4.0
Районы Львовской области с 17 июля 2020 года.
Wikimedia Community Logo.svg
Logo społeczności Wikimedia. Proszę zauważyć, że w przeciwieństwie do większości logotypów związanych z ruchem Wikimedia, to logo nie jest zarejestrowane jako znak towarowy.
Żółkiew (Polish) ,Zhovkva , (Ukrainian, Жовква) - Monument of Polish History - panoramio.jpg
(c) MARELBU, CC BY 3.0
Żółkiew (Polish) ,Zhovkva , (Ukrainian: Жовква) - Monument of Polish History
Dominican monastery in Zhovkva (02).jpg
Autor: Aeou, Licencja: CC BY-SA 4.0
To jest zdjęcie miejsca lub budynku wpisanego do Państwowego Rejestru Zabytków Nieruchomych Ukrainy pod numerem: 46-227-0005
Flag of Lviv Oblast.svg
Flag of Lviv Oblast (Ukraine).
Kost lavr zhovkva2.jpg
Autor: Katrin1602, Licencja: CC BY-SA 4.0
To jest zdjęcie miejsca lub budynku wpisanego do Państwowego Rejestru Zabytków Nieruchomych Ukrainy pod numerem: 46-227-0002
Zhovkivsky Castle 2.jpg
Autor: Altur, Licencja: CC BY-SA 3.0
To jest zdjęcie miejsca lub budynku wpisanego do Państwowego Rejestru Zabytków Nieruchomych Ukrainy pod numerem: 46-227-0001
Coat of Arms of Lviv Oblast SVG.svg
Coat of Arms of Lviv Oblast
Rynek w Żółkwi (cropped).jpg
Rynek w Żółkwi, litografia, 16,4x23,6 cm
Жолква. Василианский монастырь..jpg
Autor: Борис Мавлютов, Licencja: CC BY-SA 3.0
Храм Пресвятого Сердца Христова в Василианском монастыре
Flag of Zolkva.png
Flag of Zolkva (Lviv Oblast Ukraine)
Zhovkva Synagogue RB.jpg
Autor: Rbrechko, Licencja: CC BY-SA 4.0
To jest zdjęcie miejsca lub budynku wpisanego do Państwowego Rejestru Zabytków Nieruchomych Ukrainy pod numerem: 46-227-0013
Żółkiew - Ratusz.JPG
Autor: Lestat (Jan Mehlich), Licencja: CC-BY-SA-3.0
Ratusz w Żółkwi (Ukraina).