Żary

Żary

miasto i gmina
Pałac Promnitzów oraz wieża zamku Dewinów
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	lubuskie
Powiat	żarski
Data założenia	1030
Prawa miejskie	1260
Burmistrz	Danuta Madej
Powierzchnia	33,49 km²
Wysokość	160 m n.p.m.
Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość	37 304[1] 1113,9 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 68
Kod pocztowy	68-200 do 68-205
Tablice rejestracyjne	FZA
Położenie na mapie powiatu żarskiego Żary
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Żary
Położenie na mapie województwa lubuskiego Żary
51°38′12″N 15°08′12″E/51,636667 15,136667
TERC (TERYT)	0811021
SIMC	0988684
Hasło promocyjne: Miasto przyjazne inwestorom – Stolica polskich Łużyc
Urząd miejski ul. Rynek 1-5 68-200 Żary
Strona internetowa

Żary (łac. Sara, Sarove; niem. Sorau; dolnołuż. Żarow) – miasto, będące jednocześnie gminą miejską i siedzibą gminy wiejskiej Żary, zlokalizowane w zachodniej Polsce, w województwie lubuskim, na południowym skraju Wału Trzebnickiego; siedziba powiatu żarskiego.

Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. Żary liczyły 37 304 mieszkańców^[1] (największe miasto w polskiej części Łużyc - czasami zwane „stolicą Wschodnich Łużyc”^[2] - i 4. pod względem ludności w województwie).

Położenie

Położenie gminy na mapie powiatu

Żary znajdują się we wschodniej części regionu Wzniesienia Żarskie, a południowo-wschodnia część już na terenach regionu Bory Dolnośląskie. Miasto leży między dwoma dopływami Odry: Bobrem i Nysą Łużycką.

Historycznie teren ten należy do Dolnych Łużyc^[3]. Urbanistycznie miasto rozwinęło się w kierunku północnym, gdyż Wzniesienia Żarskie, dość strome utrudniały kolonizację na południe.

Według danych z 1 stycznia 2010 r. powierzchnia miasta wynosiła 33,49 km²^[4]. Miasto stanowi 2,39% powierzchni powiatu.

Według danych z roku 2002 Żary mają obszar 33,24 km², w tym: użytki rolne 39%, użytki leśne 20%^[5].

W latach 1950–1998 miasto należało do województwa zielonogórskiego.

Nazwa

Pierwotną nazwą miejscowości była łużycka nazwa Zarow, która wywodzi się prawdopodobnie od wypalania lasów w procesie wylesiania i oznacza wypalone, wyżarzone miejsce. Po podbiciu w średniowieczu Słowian połabskich z plemion Serbów łużyckich mieszkających na Łużycach nazwa została później zgermanizowana na Sorau. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińskie nazwy: Soravia, Sora^[6]. Do XVIII wieku niemiecka nazwa miasta Soraw.

Krótko po 1945 r. miasto miało nazwy Żuraw, Żóraw, Żarów^[7] W maju 1946 r. wprowadzono urzędowo nazwę Żary^[8].

Historia miasta

Dworzec kolejowy (pocz. XX w.); opis miejsca widokówki Sorau N.-L., tj. Niederlausitz

Nazwa Zara pojawia się pierwszy raz w roku 1007 w kronice Thietmara. Około roku 1030 osada zostaje przyłączona przez Mieszka II do Polski. Przez terytorium plemienne Żarowian przebiegała droga handlowa zwana Traktem Niskim bądź Traktem Solnym. Miał istotne znaczenie dla rozwoju Żar i regionu w średniowieczu i nowszych dziejach. W roku 1207 miasto otoczone zostało murami^[9].

Prawa miejskie oparte na tzw. prawie magdeburskim Żary uzyskały w 1260 roku wraz z licznymi przywilejami. Burzliwa historia sprawiła, że miasto często zmieniało przynależność państwową. Do 1364 obejmowali nad miastem zwierzchnictwo Piastowie śląscy, do 1469 królowie Czech, do 1490 król Węgier, do 1512 elektorowie sascy, do 1635 ponownie królowie Czech^[10], a do 1806 ponownie elektorowie sascy, będący w latach 1697–1706 i 1709-1763 zarazem królami Polski, a do 1815 książę warszawski i król saski. Miasto trawiły pożary w latach 1424, 1619, 1684 oraz 1701^[9]. W mieście gościli królowie Polski August II Mocny (w 1705, 1718 i 1730) i August III Sas (w 1748)^[10]. Na początku III wojny północnej w 1700 zarządzeniem Augusta II w Żarach założono magazyn zbożowy na potrzeby armii saskiej^[11]. Za jego panowania przez Żary poprowadzono trakt pocztowy łączący Toruń i Drezno^[12]. Na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego w 1815 Żary wraz z całymi Dolnymi Łużycami stały się częścią Królestwa Prus, a w 1871 Cesarstwa Niemieckiego. Po II wojnie światowej, postanowieniem konferencji poczdamskiej, od 1945 roku są miastem Polski.

Rynek w Żarach (1921 r.)

Właścicielami Żar byli: Dewinowie, Packowie, Bibersteinowie oraz Promnitzowie, których okazałe rezydencje przetrwały do dziś w różnym stanie. Przez setki lat miasto było ośrodkiem Wolnego Państwa Stanowego Żary-Trzebiel. W XIV wieku zaczynały powstawać cechy sukienników, płócienników, piwowarów, szewców i farbiarzy. W XIX w. miasto stało się prężnym ośrodkiem przemysłowym, w którym głównie dominowały zakłady włókiennicze, zatrudniające 50% wszystkich pracujących w przemyśle. W latach 1888–1945 istniała tu fabryka porcelany.

Podczas II wojny światowej, od 1942 w Żarach znajdował się oddział zakładów lotniczych Focke-Wulf przeniesiony tutaj z Bremy. Po nalocie alianckim 11 kwietnia 1944 ok. 12:10 spłonęła bądź legła w gruzach duża część zabudowy starego miasta^[13]. W 1945 w ramach prowadzonej ofensywy wojska Armii Czerwonej dotarły do miasta. Po walkach z oddziałami niemieckimi miasto zdobył 16 lutego 1945 10 Gwardyjski Korpus Pancerny z 4 Gwardyjskiej Armii Pancernej oraz wojska 13 Armii należące do 1 Frontu Ukraińskiego^[14].

Zabytki

Stary Rynek w Żarach

Ratusz

Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa

Obwarowania miejskie (XIV/XVI w.)

Kościół pw. św. Barbary, obecnie garnizonowy pw. Podwyższenia Krzyża

Kościół par. pw. Wniebowzięcia NMP

Pomimo poważnych zniszczeń wojennych, w Żarach zachowało się wiele ciekawych zabytków architektury i pozostał średniowieczny układ urbanistyczny. Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[15]:

• miasto
• kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, ul. 11 Listopada, z lat 1914–1917
• kościół szpitalny pod wezwaniem Świętego Ducha, obecnie kościół polsko-kat. pod wezwaniem Dobrego Pasterza, ul. Żagańska, z XIV wieku, przebudowany w 1702 roku
• kościół cmentarny, filialny pod wezwaniem św. Piotra, wczesnogotycki z drugiej połowy XIII wieku, przebudowany w XIV wieku, XV/XVI wieku, w XVIII wieku; zbudowany z kamienia polnego. Jednonawowy z węższym i niższym prezbiterium
• zespół klasztorny franciszkanów, z XIII–XIX wieku, przebudowany w XX wieku: część klasztoru przebudowana na słodownię, Kaczy Rynek 9, z XIV/XV wieku, przebudowana w XIX wieku; szkoła na fundamentach skrzydła klasztornego, pl. Botwina, nie istnieje
• katakumby – krużganki na cmentarzu, z XVII–XIX wieku
• kościół pod wezwaniem św. Barbary, obecnie kościół garnizonowy pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego, pl. Jagiełły, z XIV–XV wieku, przebudowany w XVIII wieku
• kościół ewangelicki, obecnie kościół rzymskokatolicki filialny pod wezwaniem MB Różańcowej, pl. Inwalidów 13/14, z XVIII wieku, w 1873 roku, w 1988 roku
• mury obronne, pozostałości z XIV/XVI-wiecznych średniowiecznych obwarowań miejskich, częściowo odrestaurowane, fragmenty murów, dwie wieże
  • Brama Dolna, ul. Osadników Wojskowych, z XIV wieku, przebudowana w XVI wieku
• zespół zamkowy, z XIV–XVIII wieku:
  • zamek Dewinów-Bibersteinów – zamek gotycki został zbudowany z inicjatywy Albrechta Dziewina w drugiej połowie XIII w., przebudowany w latach 1540–1549 przez Bibersteinów i uzyskuje renesansowy charakter
  • pałac Promnitzów, barokowy, zaprojektowany przez szwajcarskiego architekta Giovanniego Simonettiego; został zbudowany w latach 1710–1728 jako monumentalne, czteroskrzydłowe założenie z dziedzińcem pośrodku, sąsiaduje z zamkiem
  • pałac ogrodowy „Akademia Rycerska”, obecnie szpital wojskowy, ul. Domańskiego, z 1725 roku
  • park geometryczny, ul. Domańskiego, z XVIII wieku z Błękitną Bramą z 1708 roku
  • dawny folwark zamkowy, ul. Poznańska, z XVIII wieku: spichrz; stajnia; budynek gospodarczy; gorzelnia; obora, cztery domy, ul. Poznańska 3-a-b-c-d
• ratusz, Rynek, z przełomu XIV–XVI wieku, przebudowany w XVIII wieku, w XX wieku z renesansowym portalem
• domy, ul. Armii Krajowej 2, 3a, 4, 5, 6, z XIX wieku/XX wieku
• domy, ul. Artylerzystów 6, 7, 10, z XIX wieku/XX wieku
• domy, ul. Bohaterów Getta 1, 23, 25, 29, z XIX wieku i XX wieku
• domy, ul. Broni Pancernej 1, 6, z XIX wieku, w XX wieku
• domy, ul. Śródmiejska 1, 4, 5, 7, 11, 14, 15, 20, 26, 28, z XIX wieku i XX wieku
• warte uwagi są kamieniczki otaczające rynek oraz stojące przy ulicy Króla Bolesława Chrobrego – głównej arterii handlowej miasta; najstarsze pochodzą z XVII stulecia
  • domy, ul. Chrobrego 1, 1a, 3, 4, 5, 7, 8/8a z oficynami, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 20, 21, 23 pierwotnie kaplica, 25, 26-27, 28, 29, 35, 40, z XIV–XX wieku
• dom, ul. Cicha 1, z XVII–XVIII wieku
• kamienica, ul. Górnośląska 2, z XIX wieku/XX wieku
• domy, pl. Inwalidów 2, 7, 11, z XVII wieku, w XVIII wieku, w XIX wieku
• domy, ul. Kąpielowa 15, 24
• domy, ul. Kościelna 1 z XVI wieku, 1/2 z XIV–XV wieku, 12 nie istnieje, 13, z XVII–XVIII wieku
• zespół zabudowy, pl. Kościelny: dwa domy przy murach obronnych; domy nr: 7, 8, 9/10, 11, 12, 13, 14; nieopodal kościoła odnajdziemy gotycką plebanię; gotycko-renesansowy budynek nadintendentury. Dzisiaj mieści się tutaj archiwum miejskie; dzwonnica z XIV wieku o wysokości 28 metrów; jest to dawna gotycka baszta obronna z początków XIV wieku, która została podwyższona i zaadaptowana na dzwonnicę w XVI wieku
  • kościół pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa, który góruje nad starym miastem. Jest to gotycka świątynia, której zasadniczy kształt nadano w XV w., zaś północne fragmenty murów kościoła pochodzą z XII w. W latach 1670–1672 przy wschodniej ścianie dobudowano barokową kaplicę Promnitzów
• domy, pl. Lotników 9, 17, z XV wieku
• domy, pl. 1 Maja 1, 1a, 3a, 4, 4a, z XIX wieku/XX wieku
• dom, ul. Parkowa 1, z XIX wieku/XX wieku
• dom, ul. Mieszka I 24, z XVII wieku, nie istnieje
• domy, ul. Moniuszki 32, 46, 58, z XVII wieku, w XIX wieku i XX wieku
• dom, ul. Nowe Miasto 10 11,12, z XVIII wieku i XIX wieku, nie istnieją oraz 24 z XVIII wieku
• dom, ul. Ogrodowa 1, 2, 2a, 3, 13, z XIX wieku i XX wieku
• domy, ul. Osadników Wojskowych 1/2 kamienica z 1910 roku, 10, 11, 12,13, 34, nie istnieją z XVII i XVIII wieku; oraz 31/33, 35, 40, 46,52, 53, z XVII i XVIII wieku, w XIX wieku
• kamienica z oficyną, ul. Podchorążych 2, z 1907 roku
• domy, ul. Podchorążych 3, 6, 7 z oficyną, 9/10, 11, 25; 26 i 35 i 38 nie istnieją; 32, 39, 40, 45, 46, z XVIII wieku i XIX wieku
• domy, pl. Przyjaźni 1, 1a, 4, 5, 9,1 7, z XIX wieku, przebudowane w początku XX wieku
• kamienica, pl. Przyjaźni 11/12, z 1898 roku
• domy, Rynek 6/7, 10, 11, 31, 32/33, 35, 36, z XIX wieku i XX wieku
• gospoda „Pod Złotą Gwiazdą”, Rynek 12, z 1770 roku, przebudowana XIX wieku
• domy, Rynek 13, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 37, z XVII wieku, XVIII wieku, przebudowane w XIX wieku, w XX wieku
• dom, ul. Spokojna 1, z XIX wieku/XX wieku
• domy, ul. Wrocławska 7, 11, 14, 16, 17, 19, 21, z XIX wieku/XX wieku
• dom, pl. Zamkowy 1, z XVI wieku, przebudowany w XVIII wieku, w XIX wieku, nie istnieje
• dom, ul. Zielona 1/2, z XIX wieku/XX wieku
• dom, ul. Żagańska 1, 2 z XVII, 4, 9, 11, 15, 17 z XVII i XVIII wieku, 22, 23/25, 26, 34, 37a, 42, z XIX wieku/XX wieku
• wieża ciśnień, ul. Lotników, z początku XX wieku
• browar (ruina), al. Jana Pawła II, z połowy XVIII wieku, nie istnieje
• zespół dawny fabryki włókienniczej Stillera, ul. Kaszubska 41, z lat 1900–1902: budynek administracyjny; garaże; warsztat stolarski; warsztat elektryczny; kotłownia; magazyn
• budynek produkcyjny, obecnie biurowy w zespole dawny tkalni Frenzla, ul. Broni Pancernej 6, z XIX wieku: komin przy dawnej kotłowni

Żary – Kunice

• kościół ewangelicki, obecnie kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem Matki Boskiej Szkaplerznej, ul. Wyzwolenia, z 1895 roku
• plebania z XVIII wieku.

inne zabytki:

• synagoga
• synagoga, ul. Zaułek Klasztorny
• stary cmentarz żydowski
• nowy cmentarz żydowski
• Zielony Las, sporą atrakcją lasu są trzy wieże, m.in. przeciwpożarowa, widokowa, zbudowana przed wojną na najwyższym wzgórzu Wzniesień Żarskich (227 m n.p.m.), oraz Wieża Promnitza; w pogodne dni można podziwiać z nich panoramę miasta oraz Karkonoszy; jest to ulubione miejsce weekendowych spacerów mieszkańców, przylegające do południowych granic miasta.

Dzielnice i osiedla Żar

Rewitalizacja bloków na żarskiej starówce

Miasto jest jednolitą gminą o statusie miejskim, bez prawnego podziału jej terytorium na dzielnice i osiedla, czyli na jednostki pomocnicze gminy. Jednakże w mieście istnieje zwyczajowy podział poszczególnych jego części wynikający ze względu na położenie tych terenów oraz z pewnych uwarunkowań historycznych i urbanistycznych. Dzielnice i osiedla mieszkaniowe nie stanowią oficjalnego podziału administracyjnego miasta. Są to nazwy zwyczajowe, które są powszechnie używane przez mieszkańców.

Dzielnice:

• Śródmieście
• Zatorze
• Kunice
• Lotnisko
• Koszary

Osiedla mieszkaniowe:

• Osiedle Moniuszki
• Osiedle Na Zatorzu
• Osiedle Lotnisko
• Osiedle Zawiszy Czarnego
• Osiedle Sportowa
• Osiedle Odbudowane

Demografia

Dane z 30 czerwca 2004^[16]:

Według danych z 31 grudnia 2014 r. liczyło 38 527 mieszkańców^[17].

Piramida wieku mieszkańców Żar w 2014 roku^[18].

Według danych z roku 2002 średni dochód na mieszkańca wynosił 1258,39 zł^[5].

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół Matki Boskiej Szkaplerznej (ul. Wyzwolenia)

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia św. Józefa Oblubieńca
  • parafia wojskowa Krzyża Świętego
  • parafia Matki Bożej Szkaplerznej
  • parafia Miłosierdzia Bożego
  • parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa
  • parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
• Kościół ewangelicko-augsburski:
  • parafia w Żarach (kościół Aniołów Bożych)
• Kościół polskokatolicki:
  • parafia pw. Dobrego Pasterza
• Kościół Zielonoświątkowy w RP:
  • Zbór w Żarach
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Żary-Osiedle (w tym grupa bułgarskojęzyczna)
  • zbór Żary-Śródmieście
  • zbór Żary-Zachód (Sala Królestwa ul. Bohaterów Getta 7)^[19].
• Gmina Wyznaniowa Żydowska we Wrocławiu, filia w Żarach:
  • synagoga w Żarach

Gospodarka

Położenie w pasie przygranicznym ma duży wpływ na rozwój gospodarczy miasta. Bogate tradycje przemysłowe wraz z korzystnymi warunkami rozwoju, stworzonymi przez władze Żar, sprawiły, że żarskie firmy szybko dostosowały się do nowych warunków ekonomicznych. Coraz większą rolę odgrywa w Żarach przemysł drzewny, elektryczny, metalowy oraz materiałów budowlanych. W wiele żarskich firm zainwestowali obcokrajowcy, korzystając z wykwalifikowanej kadry pracowniczej. Zainwestowany kapitał zagraniczny to do tej pory około 350 mln dolarów. Żary zajmują 26. miejsce wśród najbardziej atrakcyjnych dla inwestorów miast powiatowych w rankingu sporządzonym przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową. W 2006 r. zajęły 2 miejsce w rankingu gmin miejskich i miejsko-wiejskich ogłoszonym przez gazetę „Rzeczpospolita”.

Oświata

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. Fryderyka Chopina
• Szkoła Podstawowa nr 2 im. Janusza Korczaka
• Szkoła Podstawowa nr 3 im. Henryka Sienkiewicza
• Szkoła Podstawowa nr 5 im. Polskich Noblistów
• Szkoła Podstawowa nr 8 im. Bolesława Chrobrego
• Szkoła Podstawowa nr 10 im. Armii Krajowej
• Społeczna Szkoła Podstawowa
• Katolicka Szkoła Podstawowa im. Jana Pawła II
• I Liceum Ogólnokształcące im. Bolesława Prusa
• Społeczne Liceum Ogólnokształcące
• Katolickie Liceum Ogólnokształcące im. Jana Pawła II
• Zespół Szkół Ekonomicznych
• Zespół Szkół Samochodowych
• Zespół Szkół Budowlanych
• Zespół Szkół Ogólnokształcących i Technicznych
• Branżowa Szkoła I Stopnia (OHP Żary)^[20]
• Łużycka Szkoła Wyższa
• Państwowa Szkoła muzyczna im. Georga Philipa Telemanna.
• Szkoła Muzyczna Yamaha
• Zespół Szkół Specjalnych

Kultura

Żarski Dom Kultury

Miejska Biblioteka Publiczna (ul. Wrocławska 11)

• Muzeum Pogranicza Śląsko-Łużyckiego
• Żarski Dom Kultury
• Salon Wystaw Artystycznych Żarskiego Domu Kultury
• Punkt Informacyjno-Promocyjny (Rynek 17)
• Sala Widowiskowa „Luna” Żarskiego Domu Kultury „Mała Galeria ŻDK”
• Filia Żarskiego Domu Kultury „Kunice” „Galeria Zaścianek ŻDK”
• Młodzieżowy Dom Kultury
• Miejska Biblioteka Publiczna
• Kino „Pionier”
• PTTK Oddział Żary (Biuro Obsługi Ruchu Turystycznego)

Media w Żarach

Gazety w regionie:

• Gazeta Regionalna
• Gazeta Lubuska
• Moja Gazeta

Telewizja i radio

• Na terenie miasta można odebrać naziemną telewizję cyfrową (DVB-T) z nadajników Jemiołów, Wichów i Śnieżne Kotły. Ze względu na korzystne położenie miasta, możliwy jest również odbiór programów niemieckich i czeskich oraz wielu stacji radiowych (w tym emitowanych z górskich nadajników).
• Telewizja Regionalna na kanale 140 sieci Vectra (TV Cyfrowa) oraz w analogowym pakiecie kablówki. Stacja powstała w kwietniu 2013 r., oglądać ją można również w Internecie^[21].

Sport

W mieście swoją siedzibę ma powstały 1 marca 1946 roku Klub Sportowy „Promień” Żary, którego sukcesami są m.in. występy w III poziomie rozgrywek oraz 1/16 finału Pucharu Polski. Klub rozgrywa mecze na Stadionie KS Promień przy ul. Zwycięzców 38 w Żarach^[22]. Na terenie dzielnicy Kunice istnieje drugi żarski klub piłkarski – „Unia” Kunice-Żary, którego najlepszym sukcesem są występy w III poziomie rozgrywek. Mecze domowe rozgrywane są na stadionie w Kunicach^[23].

Miejski Ludowy Klub Sportowy Agros Żary (założony w 1978 roku) prowadzi sekcje zapaśnicze (męską i żeńską) oraz lekkoatletyczną.

BC Swiss Krono Żary, który występuje w II lidze koszykówki.

Żarski Klub Sportów Walki, prowadzący sekcje Boksu Tajskiego, boksu olimpijskiego oraz mieszanych sztuk walk.

Miasta partnerskie

Ta sekcja od 2011-06 wymaga zweryfikowania podanych informacji. Należy podać wiarygodne źródła, najlepiej w formie przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

• Weißwasser/Oberlausitz
• Longuyon
• Gárdony

Ławeczka Georga Philippa Telemanna

Urodzeni w Żarach

Zobacz też

• Kopalnia Węgla Brunatnego „Sieniawa”

Przypisy

Bibliografia

• W. Korcz i inni: Województwo zielonogórskie przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1971.

Linki zewnętrzne

• Trasy turystyczne proponowane przez Starostwo Powiatowe w Żarach