Żmij

Żmij Gorynycz autorstwa Wiktora Wasniecowa

Żmijskrzydlata gadzia postać z wierzeń dawnych Słowian, związanego ze sferą chtoniczną i wodami.

Żmij w mitologii słowiańskiej

Żmij znany był na obszarze całej Słowiańszczyzny, najpełniejsze podania zachowały się u Słowian wschodnich i południowych.

W wierzeniach Słowian wschodnich Żmij był postacią przychylną ludziom. Opiekował się wodami i zasiewami, toczył walkę ze smokami powietrznymi. Postać Żmija kojarzono z ognistymi zjawiskami na niebie (kometami i meteorami). Żmij pojawiał się pod postacią ptaka (najczęściej koguta, żurawia lub orła), bądź jako człowiek z małymi skrzydełkami pod ramionami, wężowym ogonem lub ciałem pokrytym łuskami. W południowosłowiańskim folklorze Żmij wchodził w związki z kobietami, z których rodzili się synowie o nadzwyczajnej sile i zdolnościach, walczący z potworami zagrażającymi ojczystej ziemi.

U Słowian zachodnich Żmij był postrzegany w większości przypadków jako postać pozytywna, co wyrażało się w jego walce ze smokiem, który wywoływał np. suszę, huragany i inne klęski żywiołowe. W Rossoszycy na ziemi sieradzkiej wierzono, że Żmij jest królem węży oraz strzeże sprawiedliwości, karząc przestępców. Śpiewano tam nawet specjalne inwokacje poświęcone Żmijowi. Ze Zgorzelca pochodzi legenda o Żmiju pieniężnym, który miał opiekować się skrzynką z pieniędzmi stojącą na schodach kościoła św. Piotra. Na Łużycach rozróżniano trzy typy Żmijów: Pieniężnego (łuż. peńežny zmij), Mlecznego (łuż. mlókowy zmij) i Żytniego (łuż. žitny zmij). Każdy z nich okradał okoliczne gospodarstwa z dobra, które przypisano mu w imieniu, i zanosił je do swojego opiekuna – gospodarza, który go karmił i trzymał pod własnym dachem. Analogiczna sytuacja zachodziła w przypadku mazurskiego Kłobuka.

Imię Żmija zachowało się w nazewnictwie miejscowym, jak Żmigród w Polsce i Żmijowe Wały na Rusi, wybudowanych przez książąt ruskich na stepach obecnej Ukrainy, dla ochrony ziem ruskich przed koczownikami.

Żmij w archeologii i teorii autochtonicznej Słowian

Wiele rzeźb przedstawiające słowiańskie/europejskie wyobrażenie smoka, można odnaleźć w neolitycznej kulturze Wołga-Kama, rozciągającej się od dzisiejszej Ukrainy, przez Ruś Moskiewską aż po Tatarstan, około 6000–4000 lat p.n.e.[1]

Etymologia

W języku staropolskim występował zarówno wyraz "smok" (w języku prasłowiańskim wyraz miał postać *smokъ i oznaczał "jakąś istotę mityczną") jak i "żmij/żmija". Początkowo wyraz ten występował w dwu formach rodzajowych, tzn. obok rodzaju żeńskiego żmija, występował także rodzaj męski żmij. Warto dodać, że zarówno w języku prasłowiańskim, jak i w pozostałych językach słowiańskich, na początku tych wyrazów występowało "z", a nie "ż" jak obecnie. Zmiana zmij(a) > żmij(a) dokonała się na zasadzie hiperpoprawności, ponieważ wymowę zmij(a) traktowano jako niepoprawną, mazurzącą (jak np. zaba), poprawiono ją na żmij(a), czyli jak żaba. Wyrazy prasłowiańskie *zmьjь i *zmьja są etymologicznie pokrewne słowu ziemia (i stąd nagłosowe z-); można je zatem odczytywać jako stworzenia, istoty, gady ziemne, żyjące na ziemi[2]. Podobnie, jak w języku polskim tak i w prasłowiańskim, różnicom znaczeniowym towarzyszyły różnice formalne: *zmьjь to "mityczny stwór w postaci skrzydlatego węża, smok", a *zmьja to " wąż, żmija". W języku polskim forma rodzaju męskiego wyszła z użycia i została zastąpiona słowem "smok" (podobnie jak w czeskim, gdzie jednak ostatecznie "smoka/zmoka" wyparła forma "drak" pochodząca od greckiego drakon/δράκων i następnie łacińskiego Draco) a forma rodzaju żeńskiego zachowała się dla gatunku gada z rodziny żmijowatych, w podrzędzie węży. W części języków słowiańskich stara forma została jednak zachowana, "smok" to w chorwackim zmaj, rosyjskim змей [zmiej] (również w znaczeniu "wąż", a smok to też дракон [drakon]), w serbskim змај, w słoweńskim zmaj, w ukraińskim змій [zmij]. W tradycji bułgarskiej natomiast zmej i smok (змей, смок) to spokrewnione, ale jednak dwie różne istoty[3] (смок/smok i смокообразни/smokowate to w bułgarskim również nazwa węży z rodziny połozowatych).

Zobacz też

Przypisy

  1. Pavel Dolukhanov, The Early Slavs: Eastern Europe from the Initial Settlement to the Kievan Rus, 2013, ISBN 978-0-582-23618-9.
  2. Krystyna Długosz-Kurczabowa, smok i żmij na portalu www.poradnia.pwn.pl z 22.06.2007
  3. Katarzyna Kulik, Zmej w tradycji bułgarskiej

Bibliografia

  • Jerzy Strzelczyk: Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian. Poznań: Rebis, 2007. ISBN 978-83-7301-973-7.
  • Andrzej Szyjewski: Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2004. ISBN 83-7318-205-5.
  • Adrian Rokosz: Smoki, żmije i inne bestyje w: Gniazdo. Rodzima wiara i kultura. Wyd. nr 1(11)/2012. Warszawa: INVINI, 2012. ISSN 2081-9072.

Media użyte na tej stronie

Swiatowid3011.jpg
The Zbruch Idol (sometimes identified as Światowid) found in Ukraine propably represents four old Slavic deities and other symbolism
Zbruch Idol.jpg
The Zbruch Idol (sometimes identified as Światowid) found in Ukraine propably represents four old Slavic deities and other symbolism
Zmei Gorinich (colour fixed).jpg
Виктор Васнецов. Бой Добрыни Никитича с семиглавым Змеем Горынычем. 1918. 267 x 196 см. Дом-музей В.М. Васнецова, Москва
Herb Księstwa Czerskiego.PNG
Autor: User:Mathiasrex, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Duchy of Czersk coat of arms