Żuławki (województwo pomorskie)

Żuławki
wieś
Ilustracja
Żuławki
Państwo

 Polska

Województwo

 pomorskie

Powiat

nowodworski

Gmina

Stegna

Liczba ludności (2011)

602[1]

Strefa numeracyjna

55

Tablice rejestracyjne

GND

SIMC

0157925

Położenie na mapie gminy Stegna
Mapa konturowa gminy Stegna, po lewej znajduje się punkt z opisem „Żuławki”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa pomorskiego
Mapa konturowa województwa pomorskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Żuławki”
Położenie na mapie powiatu nowodworskiego
Mapa konturowa powiatu nowodworskiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Żuławki”
Ziemia54°17′05″N 18°58′17″E/54,284722 18,971389

Żuławki (kaszb. Żëławké, niem. Fürstenwerder) – wieś w Polsce położona w województwie pomorskim, w powiecie nowodworskim, w gminie Stegna na obszarze Żuław Wiślanych. Wieś jest siedzibą sołectwa Żuławki w którego skład wchodzi również miejscowość Książęce Żuławy.

Wieś królewska położona była w II połowie XVI wieku w województwie malborskim[2]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa elbląskiego.

Wieś w 2015 r. trafiła na listę „50 najciekawszych wsi w Polsce”, która została przygotowana przez Polską Sieć Rozwoju i Odnowy Wsi[3] pod auspicjami Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Głównym powodem wyróżnienia Żuławek było zachowanie dużej liczby obiektów zabytkowych charakterystycznych dla architektury chłopskiej Żuław Wiślanych z XVIII i XIX wieku.


Dom podcieniowy nr 32/33
Dom podcieniowy nr 6 w Żuławkach, tzw. Danziger Kopf

Historia

Lokacja wsi Żuławki została dokonana przez Wielkiego Mistrza Krzyżackiego Winricha von Kniprode w 1352 na prawie chełmińskim. Znane jest nazwisko pierwszego osadnika – Hansa von Symonsdorfa. Po 1466 Żuławki weszły w skład województwa malborskiego – jednostki administracyjnej Prus Królewskich. W 1565 Żuławki wraz z Niedźwiedzicą i Nową Kościelnicą zostały nadane przez Zygmunta Augusta mieszczaninowi gdańskiemu Reinholdowi Krokowskiemu[4]. Jedną z pierwszych decyzji Krokowskiego było sprowadzenie na teren swej dzierżawy mennonitów[5].

W końcu XVI wieku Żuławki należą do diecezji pomezańskiej. Poza kościołem katolickim odnotowano w dokumentach świątynie luterańską i mennonicką[6].

Po drugim rozbiorze Polski w 1773 r. Żuławki weszły w skład państwa Pruskiego pod prawem zwierzchnim Gdańska. Ostatnia właścicielka dzierżawy Krokowskiego, Elżbieta Luiza Rexinowa, za ustąpienie z niej otrzymała 12 000 talarów. Na początku XIX wieku wieś w wyniku nowych podziałów administracyjnych znalazła się w obrębie powiatu malborskiego w Rejencji Gdańskiej. W 1920 r. Żuławki weszły w skład administracji Wolnego Miasta Gdańska[7].

W czasach państwa pruskiego znacznie pogorszyła się sytuacja mennonitów. Obciążenia podatkowe oraz kary za niepoddawanie się obowiązkowej służbie wojskowej spowodowały liczna emigrację na tereny Rosji w 1853 r. Kluczową osobą w rozmowach z administracją rosyjską na temat nowego osadnictwa był sołtys Żuławek – Claas Epp. Jego dzieło dokończył urodzony w Żuławkach syn, Claas Epp Junior[8][9]

W 1859 r. w Żuławkach powstała pierwsza szkoła wiejska[7].

Obecny kształt przestrzenny Żuławek został ustalony w XIX w. Zabudowa wsi rozciągała się na długości blisko 5 km. w 1864 r. wieś liczyła 787 mieszkańców. Budowa przekopu Wisły w latach 1889–1896 w zasadniczy sposób zmieniła jej wygląd. Zniknęła cała północna strona, za to zagęściła się część centralna. Kolejna zmiana nastąpiła w okresie międzywojennym, kiedy to zabudowano obszar po obu stronach drogi do Drewnicy. Lata wojny nie przyniosły wielu zniszczeń, a okres powojenny nie wprowadził istotnych zmian w układzie przestrzennym wsi, dzięki czemu zachował się unikalny ruralistyczny układ wsi, jak i również typowe dla Żuław drewniane budownictwo wiejskie[10].

Zabytki

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisany jest[11]:

  • układ ruralistyczny wsi[4]
  • zespół kościoła Narodzenia NMP – neogotycka budowla 1841 r. wybudowana w miejscu rozebranego kościoła gotyckiego. We wnętrzu zachowane barokowe i klasycystyczne wyposażenie (najcenniejszy obraz z ołtarza głównego „Zwiastowanie” z 2 poł. XVII w.). Wokół kościoła znajduje się cmentarz w zabytkowymi płytami historycznymi (najstarsza z 1798 r.) oraz dwa dzwony z XVI i XIX w., oba odlane przez ludwisarzy z Gdańska.
  • Kaplica i cmentarz ewangelicki powstały w latach 90. XIX w., kapliczka neogotycka, murowana z cegły[10].
  • dom podcieniowy nr 6 (tzw. „Danziger Kopf” z uwagi na detale architektoniczne domu nawiązujące do zwieńczeń mebli gdańskich), jeden z najlepiej zachowanych domów podcieniowych na Żuławach. Dom z XVIII w., przebudowany w 1825 r. o czym świadczy data na belce nadproża drzwi wejściowych „Peter Epp Bauherr AK BM Anno 1825”. Dom drewniany, wzniesiony w konstrukcji wieńcowej, frontowy podcień ryglowy wsparty na 6 słupach. Zachowany układ wnętrza, wyposażenie sieni, stolarka, szafy w zabudowie, holenderskie flizy oraz fajanse z Delftu. Dom został w pełni odrestaurowany i wyposażony w historyczne meble i sprzęty (w tym meble elbląskie z XVIII w.)[12].
  • dom podcieniowy nr 32/33, wzniesiony w 1797 r., przebudowany w 1851 r., świadczą o tym napisy na dekoracyjnych deskach na poddaszu „Cornelius Froese Bauherr Anno 1797” i „Jacob Dick Renovatum 1851”[10]
  • dom podcieniowy nr 64 – wzniesiony w 1721 r., podcień z 1803 r. dobudowany przez Petera Loewena. Na podciągu podcienia widnieje napis „Isaac Schultz Bauherr Anno 1803, Peter Loewen Baumeister”[10].
  • dom podcieniowy nr 75 – dom z 1859 r. (napis na nadprożu drzwi wejściowych „18 CC 59"), wzniesiony w konstrukcji wieńcowej, podcień na 6 drewnianych kolumnach, zachowana bogata dekoracja sznycerska szczytów[10].
  • dom nr 37 – dom gburski z zespołem parkowym 1843 r. Konstrukcja wieńcowa na kamiennej podmurówce, górna kondygnacja ryglowa. Dom otoczony zabytkowymi budynkami gospodarczymi oraz parkiem ze stawem[5].
Dom podcieniowy nr 6 w Żuławakach, strefa wejściowa
Dom podcieniowy nr 32 w Żuławkach
Dom gburski nr 37 w Żuławkach

Żuławki w literaturze

Żuławki pojawiają się wielokrotnie w literaturze wspomnieniowej. Do najbardziej znanych należy „Dziennik żuławski 1878” Henricha Dycka oraz „Żuławiacy – wspomnienia osadników żuławskich”. W 2017 r. wydano książkę pt. „Ona i dom, który tańczy” Małgorzaty Oliwii Sobczak, której fabuła toczy się przede wszystkim w Żuławkach i Drewnicy[13]. We wsi kręcono też sceny do serialu telewizyjnego z 1984 r. pt. „Pan na Żuławach”.

Inne hasła o nazwie Żuławki: Żuławka, Żuławy, Żuławy Wiślane, Żuławy Gdańskie, Wielka Żuława, Żuława, Żuławka Sztumska

Zobacz też

Kościół pw. NMP w Żuławkach
Dom podcieniowy nr 75 w Żuławkach
Zespół parkowy w Żuławkach

Przypisy

  1. GUS: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r..
  2. Prusy Królewskie w drugiej połowie XVI wieku : suplement. Cz. 1, Mapy, plany, Warszawa 2021, k. 1.
  3. T. ChudzyńskiI; K. Zietek: Trzy miejscowości z Pomorza na liście najciekawszych wsi w Polsce. Dziennik Bałtycki, 2015-06-24.
  4. a b R. Nielubszyc, Wsie Żuławki i Drewnica, dokumentacja historyczno-ryralistyczna, PKZ Gdańsk, 1978.
  5. a b Marta Gawryluk, Drewnica i Żuławki, 1997.
  6. Mieczysław Józefczyk, Z dziejów religijnych Pomezanii w XVIII wieku, 2015.
  7. a b Marek Koszelak, Drewnica i okolice, 2009.
  8. Bartsch, Franz i Richard D. Thiessen: Epp, Claas (1838-1913). [w:] Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online [on-line]. 2005-04. [dostęp 2017-12-12]. (ang.).
  9. Claas Epp, Die entsiegelte Weissagung des Propheten Daniel: und die Deutung der Offenbarung Johannis., 1877.
  10. a b c d e Maria Gawryluk, Drewnica i Żuławki, 1997.
  11. Rejestr zabytków nieruchomych woj. pomorskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 69. [dostęp 2016-03-31].
  12. A. Milkiewicz, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa nr 4540, 1998.
  13. Małgorzata Sobczak, Ona i dom, który tańczy, 2017.

Media użyte na tej stronie

Pomeranian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Pomeranian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 54.92 N
  • S: 53.40 N
  • W: 16.65 E
  • E: 19.75 E
Zespół parkowy w Żuławkach.jpg
Autor: MariuszWisniewski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zespół parkowy w Żuławkach
SM Żuławki 32 Dom podcieniowy (0) ID 777079.jpg
Autor: Sławomir Milejski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Żuławki - dom podcieniowy nr 32/33, 1797, 1851
Dorfpartie (Fürstenwerder).jpg
Autor: Gliwi, Licencja: CC BY-SA 4.0
Dorfppartie in Fürstenwerder in Pommern.
POL Stegna COA.svg
Herb gminy Stegna
Dom podcieniowy nr 6 w Żuławkach.jpg
Autor: MariuszWisniewski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Żuławki - dom podcieniowy nr 6
Dom podcieniowy nr 75 w Żuławkach.jpg
Autor: MariuszWisniewski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Dom podcieniowy nr 75 w Żuławkach
Stegna (gmina) location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa gminy Stegna, Polska
Dom podcieniowy nr 32 w Żuławkach.jpg
Autor: MariuszWisniewski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Dom podcieniowy nr 32 w Żuławkach.
Powiat nowodworski (województwo pomorskie) location map.png
Autor:
OpenStreetMap contributors
, Licencja: CC BY-SA 2.0
Mapa powiatu nowodworskiego, Polska
Dom podcieniowy nr 6 - Żuławki.jpg
Autor: MariuszWisniewski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Żuławki - dom podcieniowy nr 6
Dom gburski nr 37 w Żuławkach - strefa wejściowa.jpg
Autor: MariuszWisniewski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Dom gburski nr 37 w Żuławkach - strefa wejściowa