Żydzi chazarscy

Zdjęcie pergaminowego Listu Kijowskiego z angielskim tłumaczeniem.

Żydzi chazarscy, żydzi wschodnioeuropejscy, żydzi ruscy – wyznawcy judaizmu rabinicznego mieszkający początkowo w państwie Chazarów, od IX–X wieku obecni na Rusi Kijowskiej, a od XII wieku osiedlający się na stałe także w granicach Litwy i Polski.

W Chazarii

Od VII wieku liczni zbiegowie żydowscy z niedalekiego perskiego imperium Sasanidów oraz Bizancjum osiedlali się na południu Chazarii, głównie na Krymie, Półwyspie Tamańskim i Kaukazie, mieszając się z tubylcami, co powodowało stopniowe zapominanie dawnych praw i obyczajów. W VIII wieku pozostało z nich jedynie obrzezanie oraz świętowanie soboty. Ponadto przez to państwo przechodziły ważne szlaki handlowe, po których poruszali się żydowscy kupcy, korzystający z szerokiej sieci współwyznawców osiedlonych na ich trasie w Europie. Okoliczności i społeczny zasięg judaizacji Kaganatu Chazarskiego są zagadkowe i dość zawikłane. Pierwszy etap konwersji odbył się w latach 786–809, za panowania Bulana. Początkowo objął tylko warstwę przywódczą z otoczeniem kagana, podobnie jak w innych państwach na podobnym poziomie rozwoju społeczno-politycznego, np. na Morawach (833), w Bułgarii (866), w Polsce (966), na Węgrzech (973) czy Rusi (988). Było to wydarzenie wielkiej wagi, ze względu na to, że w historii nie odbyło się nigdy wcześniej wprowadzenie religii jako państwowej w kraju tak wielkim i znaczącym w Europie, jeżeli była dyskredytowana i prześladowana w sąsiednich państwach. Drugi etap przypada na lata 900–920, kiedy w procesie centralizacji państwa, organizowania nowego systemu rządów i instytucjonalizowania religii, została ona wprowadzona przymusowo i spowodowała bunt prowincjonalnych władców (kaganat był federacją wielu plemion) oraz przedstawicieli innych wyznań: pogan, muzułmanów i chrześcijan. W latach 20. X w. rozgorzała okrutna wojna domowa, która pomimo tego, że została wygrana przez kagana i skończyła się utwierdzeniem nowych porządków, była początkiem końca tego kraju. Niedobitki siedmiu plemion zbuntowanej części ludności chazarskiej (tzw. Kabarowie, Chabarowie lub Kozarowie) uszła do koczujących w granicach państwa chazarskiego Madziarów, a na północy rozpoczynała się ekspansja Rusinów[1][2][3][4].

Na Rusi Kijowskiej

Żydzi chazarscy pojawili się w trakcie procesu powstawania Rusi na ziemiach Słowian wschodnich w roku 885, w wyniku oderwania przez księcia Olega Mądrego części ziem Kaganatu Chazarskiego: Polan kijowskich, Wiatyczów, Siewierzan, Radymiczów i Krywiczów. Jego następca Igor Rurykowicz przyłączył plemiona Tywerców i Uliczów, a jego syn Światosław I w 965 roku ostatecznie rozbił Chazarów i zburzył ich stolicę rozciągając swoje panowanie aż nad Morze Azowskie. Na zajętych terytoriach istniało stałe osadnictwo żydów chazarskich i Rusini, zajmując dany rejon, przejmowali je pod swoje panowanie[5][6].

Żydzi chazarscy byli później obecni na terenie całej Rusi. Według Nestora[4], przed przyjęciem chrześcijaństwa przez Włodzimierza Wielkiego w 988 roku usiłowali namówić go na przyjęcie judaizmu jako religii państwowej. Wielki książę Światopełk sprzyjając rozwojowi kupiectwa, brał pod swoją opiekę chazarskich żydów przybywających z Krymu. W roku 1113 lub 1124 odbyły się pierwsze pogromy żydów w Kijowie, a w 1158 zostali z niego wygnani przez Włodzimierza Monomacha, za nadużycia przy lichwie. Podbój Rusi przez Mongołów zmusił do emigracji część ruskich żydów do Halicza, na tereny dzisiejszej Białorusi i Litwy[7]. Za czasów panowania mongolskiego, a później tatarskiego w XIII–XV wieku zajmowali się nie tylko lichwą i handlem, ale także zbieraniem podatków. Ślady ich migracji z Rusi do Polski i na Litwę możemy prześledzić patrząc na wędrówki karaimów zwanych też karaitami[8][9][10][11][12].

Podpis tureckim pismem runicznym na Liście Kijowskim.

Posługiwali się językiem chazarskim równocześnie z hebrajskim, czego dowodem jest odnaleziony w 1962 roku w genizie kairskiej, tzw. List Kijowski lub List Golbena (od nazwiska profesora Uniwersytetu w Chicago – Normana Golba), opublikowany w 1982 roku. To pergaminowe pismo rekomendacyjne, napisane po hebrajsku przez zwierzchników gminy żydowskiej w Kijowie, zostało oznaczone lub podpisane chazarskimi runami oznaczającymi słowo przeczytałem lub czytałem (hoqurüm). Hipotetyczne imiona żydów podpisujących po hebrajsku dokument to: Gostata (GWSTT), Kyabar (KYBR), Manas, Manar i Kofin uważane są przez część naukowców za chazarskie w sensie językowym. Większość uczonych datuje jego napisanie na około 930 rok. Jest to jedyny istniejący zabytek piśmiennictwa chazarskiego, a jednocześnie dowód dość szerokiego zasięgu judaizmu wśród Chazarów. Nie można jednoznacznie stwierdzić, czy chazarscy żydzi to sturczeni Żydzi, czy też zjudaizowani Turcy[1][2].

Na Litwie

Żydzi chazarscy, a dla Litwinów właściwie już zapewne żydzi ruscy, gdyż stamtąd przybywali, pojawili się przed 1171 rokiem w Ejszyszkach niedaleko Wilna. Świadczy o tym odnaleziona w 1798 roku macewa z datą śmierci jednego z nich. W tym czasie zaczęli osiedlać się też w Grodnie, Brześciu, Włodzimierzu, Trokach, Łucku i Lwowie. Ze względu na bardzo niski poziom oświaty wśród nich, zajmowali się tam wyłącznie drobnym handlem i lichwiarstwem. Uciskani i prześladowani przez pogańskich Litwinów, tłumnie emigrowali do Polski, wyludnionej z powodu powtarzających się mongolskich napaści. Często zdarzało się, że wracali na Litwę w postaci brańców wojennych-niewolników. Za panowania Giedymina mieli już swoje oddzielne getto w Wilnie zwane czarnym miastem[7]. Wspominają o nich dokumenty żydowskie z 1356 roku, a już w 1388 roku, w Łucku, wielki książę Witold nadał wszystkim żydom zamieszkującym podległe mu ziemie oddzielny statut, tzw. przywilej lwowski, uzupełniony później przez Aleksandra Jagiellończyka o obowiązek dostarczenia 1000 konnych zbrojnych. Obowiązek ten został zniesiony przez Zygmunta Starego w Mielniku w 1514 roku[8][9][10][13].

Na ziemiach polskich

Najstarsza stała chazarsko-żydowska wspólnota istniała krótko w Przemyślu około 1069 roku na terenie Grodów Czerwieńskich, będących w posiadaniu Bolesława Śmiałego. Została wspomniana przez żydowskiego pisarza Jehudę ha-Kohena z Moguncji, który napisał, że wszystkich jej mieszkańców uprowadzili nieznani napastnicy[8][14]. Żydzi ruscy pojawiali się w Polsce w latach 1113 i 1124 zmuszeni do ucieczki z Kijowa przez rozruchy miejskie, a także po ich wygnaniu z tego miasta w roku 1158, lecz po kilku latach częściowo zawsze tam wracali. W XIII wieku, w wyniku najazdu imperium mongolskiego, nastąpiła kolejna migracja ruskich żydów w granice Polski, a kiedy Kazimierz III Wielki w wojnie o księstwo halicko-włodzimierskie w 1349 roku zajął Lwów i Przemyśl, zastał tam dwie stałe gminy rusko-żydowskie. Nadał im też, na ich życzenie, tzw. przywilej lwowski w 1356 roku oparty na prawie magdeburskim, który odróżnił na krótki okres żydów wschodnioeuropejskich od zachodnioeuropejskich, posiadających statut kaliski. W roku 1364 przywilej ten zmodernizowano na prośbę ruskich żydów ze Lwowa na podstawie przywileju bolesławowskiego i od tego momentu wszelkie różnice między żydami w Polsce uległy zatarciu[8][9][10][15], tym bardziej że liczba wyznawców judaizmu była dość nieznaczna i stale się zmniejszała, np. w wieku XVI początkowo szacuje się ich liczbę na ok. 25–30 tys. ludzi[8][16][17], w roku 1579 ich liczbę obliczono na podstawie płaconego podatku pogłównego na 13 tys.[18], a w latach 1613–1630 zaledwie 3000 osób w całej Rzeczypospolitej Obojga Narodów[19].

Przypisy

  1. ↑ a b Teresa Nagrodzka-Majchrzyk: Chazarowie. W: Hunowie europejscy, Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczyngowie. Wrocław: Ossolineum, 1975, s. 384–472.
  2. ↑ a b Jerzy Strzelczyk: Chazarowie. W: Zapomniane narody Europy. Wrocław: Ossolineum, 2006, s. 191–222. ISBN 978-83-04-04769-3.
  3. ↑ Adam Naruszewicz: Tauryka, czyli Wiadomości starożytne i późniejsze o stanie i mieszkańcach Krymu do naszych czasów. Warszawa: 1805, s. 35–46.
  4. ↑ a b Henryk Paszkiewicz: Początki Rusi. Kraków: PAU, 1996, s. 139–175, 322–323. ISBN 83-86-95608-9.
  5. ↑ Natalia Jakowlenko: Historia Ukrainy. Od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 2000, s. 45. ISBN 83-85854-54-1.
  6. ↑ Ludwik Bazylow, Paweł Wieczorkiewicz: Historia Rosji. Wrocław: Ossolineum, 2005, s. 23–25. ISBN 83-04-04641-5.
  7. ↑ a b Majer Schlezinger: Krótki rys historii Izraelitów. Kraków: 1883, s. 16–18.
  8. ↑ a b c d e Studia z dziejów Żydów w Polsce. Zofia Borzymińska (red.). Warszawa: DiG, 1995, s. 14–26, 32. ISBN 83-85888-79-9.
  9. ↑ a b c Wacław Aleksander Maciejowski: Żydzi w Polsce, na Rusi i Litwie. Warszawa: 1878, s. 8–34.
  10. ↑ a b c Majer Bałaban: Kiedy i skąd przybyli Żydzi do Polski. Warszawa: Menora, 1931, s. 10–17.
  11. ↑ Władysław Andrzej Serczyk: Historia Ukrainy. Wrocław: Ossolineum, 1990, s. 32. ISBN 83-04-00443-7.
  12. ↑ Shlomo Sand: The enigma. The origin of Eastern Europe’s Jews. W: The Invention of the Jewish People. Londyn: Verso Books, 2009, s. 238–249. ISBN 978-1-84467-422-0. (ang.)
  13. ↑ Bernard Dov Weinryb: The Jews of Poland. Filadelfia: Jewish Publication Society, 1973, s. 37–38. ISBN 0-8276-0016-X.
  14. ↑ Piotr Jaroszczak: Problem Rusi we wczesnym okresie dziejów Polski. 2003. [dostęp 2012-01-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-03)].
  15. ↑ Stefania Sempołowska: Żydzi w Polsce. Warszawa: 1906, s. 8.
  16. ↑ Jakub Petelewicz: Dzieje Żydów w Polsce. zydziwpolsce.edu.pl. [dostęp 2012-01-21].
  17. ↑ Antony Polonsky: Poland before 1795 (ang.). The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe. [dostęp 2011-10-03].
  18. ↑ Michał Tyrpa: Żydowska autonomia w dawnej Polsce. wiadomości24.pl, 2007-07-13. [dostęp 2012-01-21].
  19. ↑ Henryk Wisner: Opodatkowanie żydów. W: Rzeczpospolita Wazów. T. 2. Warszawa: PAN, 2004, s. 74–75. ISBN 83-89-72902-4.

Media użyte na tej stronie

Signature Kiev letter.gif
The en:Kievian Letter is an early 10th century (or possibly 11th century) letter written by a Khazarian Jewish community in Kiev. The letter, a Hebrew-language recommendation written on behalf of one member of their community, was part of an enormous collection brought to Cambridge by Solomon Schechter from the Cairo Geniza. It was discovered in 1962 during a survey of the Geniza documents by Norman Golb of the University of Chicago. The letter is dated by most scholars to around 930 CE. Some think (on the basis of the "pleading" nature of the text, mentioned below) that the letter dates from a time frame when Khazars were no longer a dominant force in the politics of the city.
Okurum-Khazar.png
The Kievian Letter is an early 10th century (or possibly 11th century) letter written by a Khazarian Jewish community in Kiev. The letter, a Hebrew-language recommendation written on behalf of one member of their community, was part of an enormous collection brought to Cambridge by Solomon Schechter from the Cairo Geniza. It was discovered in 1962 during a survey of the Geniza documents by Norman Golb of the University of Chicago. The letter is dated by most scholars to around 930 CE. Some think (on the basis of the "pleading" nature of the text, mentioned below) that the letter dates from a time frame when Khazars were no longer a dominant force in the politics of the city.