Żyto zwyczajne

Żyto zwyczajne
Ilustracja
Żyto zwyczajne
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

wiechlinowce

Rodzina

wiechlinowate

Rodzaj

żyto

Gatunek

Żyto zwyczajne

Nazwa systematyczna
Secale cereale L.
Sp. pl. 1:84. 1753
Synonimy
  • Secale fragile M.Bieb.
  • Triticum cereale (L.) Salisb.
  • Secale turkestanicum Bensin
Łan żyta zwyczajnego
Kłosy żyta zwyczajnego

Żyto zwyczajne (Secale cereale) – gatunek zbóż z rodziny wiechlinowatych, najważniejszy pod względem gospodarczym przedstawiciel rodzaju żyto. Pochodzi z Bliskiego Wschodu[3], ale uprawiany jest głównie w północno-wschodniej, wschodniej i środkowej Europie[4]. Gatunek uprawiany jest jako jednoroczna roślina ozima, rzadziej jara. Uprawiana na glebach lekkich. Cechuje się dużą odpornością na mróz i małymi wymaganiami glebowymi i cieplnymi. Rozmieszczenie upraw związane jest z tradycją upraw, wykorzystaniem żyta jako paszy dla zwierząt gospodarskich oraz spożyciem żytniego chleba. Po jego skrzyżowaniu z pszenicą uzyskano pszenżyto[5].

Morfologia

Ziarna żyta zwyczajnego
Pokrój
Trawa silnie krzewiąca się, o długich źdźbłach, łatwo wylegających, płytko zakorzeniona[3].
Kwiaty
Zebrane w 4-kanciasty kłos złożony. Kłoski zwykle 2-kwiatowe[3].
Owoce
Ziarniaki nieoplewione, szarozielone[3].

Uprawa

Żyto uprawiane jest w chłodniejszych częściach Europy północnej i środkowej, a także w Rosji, Argentynie, Afryce Południowej, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych[6]. Jest jednym z najbardziej odpornych zbóż, można je uprawiać na wszystkich rodzajach gleb, a rodzaj gleby nie wpływa znacząco na plony. Żyto można uprawiać na glebach bardzo lekkich nawet w monokulturze. Odporne jest również na susze i zimne temperatury. Najkorzystniejsze temperatury: od siewu do kiełkowania to 10–13 °C, w czasie wegetacji wiosennej – średnia dobowa temp., czyli ok. 7–8,3 °C, lecz roślina może również przetrwać pewien czas pokryta śniegiem. Przyjmuje się, że optymalnym rozwiązaniem jest, kiedy od momentu siewu żyto ma do dyspozycji około 50 dni na odpowiednie przygotowanie się do nadejścia niskich temperatur. Celem minimum jest natomiast rozpoczęcie procesu krzewienia przed przejściem w stan zimowego spoczynku[7]. Pola obsiane żytem nie muszą być silnie nawadniane (najwięcej wody potrzebne jest w początkowej fazie wzrostu, tj. od zasiania do wykiełkowania), gdyż sama roślina, ze względu na dobre ukorzenienie oraz mniejsze ulistnienie, potrzebuje mniej wody niż inne zboża[8].

Choroby

Żyto jest bardzo podatne na rozwój sporysza powodowanego przez grzyb – buławinkę czerwoną. Spożycie zarażonego nim żyta przez człowieka lub zwierzę może powodować ergotyzm. Ergotyzm może wyrządzać zarówno szkodę fizyczną, jak i psychiczną, w tym drgawki, poronienia, martwice palców, omamy, a nawet śmierć. W przeszłości w krajach północnych, w których jako zboże głównie uprawiano i spożywano żyto, zdarzały się okresowo masowe przypadki ergotyzmu[9].

Zastosowanie

Roślina wykorzystywana jest w całości, ew. słoma lub ziarno, jako pasza. Mąka żytnia może być używana do produkcji pieczywa żytniego, razowego i chleba na zakwasie[3], lecz ciasto jest mniej elastyczne niż pszeniczne i trzyma mniej dwutlenku węgla. Żytni chleb posiada więcej smaku niż pszeniczny, ma mniej kalorii i wyższą zawartość minerałów. Żyto również jest używane w Stanach Zjednoczonych do robienia whisky, ginu w Holandii, a w Rosji do produkcji piwa. W Polsce jest składnikiem bimbru o nazwie Żytko jako produkt regionalny produkowany na terenach zamieszkałych przez Białych Górali. Dojrzała słoma rośliny ma zastosowanie w produkcji strzechy, pościeli, papieru i słomianych kapeluszy[6].

Wartość odżywcza
Żyto zwyczajne, ziarno
(100 g)
Wartość energetyczna1361 kJ (325 kcal)
Białka8,5 g
Węglowodany74,2 g
Tłuszcze2,2 g
Woda14,5 g
Dane liczbowe na podstawie: [11]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[12]

Produkcja żyta zwyczajnego w Polsce i na świecie

W latach 1961–2012 w Polsce wytwarzano średnio 6 milionów ton żyta rocznie. Najwyższy poziom 9 540 277 ton produkcja osiągnęła w roku 1984. Od tego czasu zbiory żyta systematycznie malały, by w roku 2011 osiągnąć minimum 2 600 676 ton[13].

Produkcja żyta w Polsce w latach 1961–2012. Źródło – Faostat

Produkcja zyta zwyczajnego na swiecie.png

Najwięksi producenci, eksporterzy i importerzy żyta zwyczajnego na świecie

Produkcja żyta zwyczajnego na rok 2005.
Najwięksi producenci żyta zwyczajnego – 2005
(mln ton³)
 Unia Europejska9,2
 Rosja3,6
 Polska3,4
 Niemcy2,8
 Białoruś1,2
 Ukraina1,1
 Chiny0,6
 Kanada0,4
 Turcja0,3
 Stany Zjednoczone0,2
 Austria0,2
Łącznie13,3
Źródło: FAO[14]


Najwięksi eksporterzy żyta zwyczajnego – 2012

(tys. ton)

 Polska312,4
 Rosja281,4
 Niemcy214,5
 Kanada167,1
 Łotwa129,0
 Litwa81,3
 Holandia69,8
Źródło: FAO[14]
Najwięksi importerzy żyta zwyczajnego – 2012

(tys. ton)

 Niemcy366,5
 Holandia195,2
 Hiszpania189,4
 Stany Zjednoczone178,8
 Łotwa80,1
 Polska69,9
 Finlandia53,9
Źródło: FAO[14]

Przypisy

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-09-17] (ang.).
  3. a b c d e Słownik botaniczny. Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.). Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 1057. ISBN 83-214-1305-6.
  4. Rye-gene.de.
  5. Botany.Hawaii.edu.
  6. a b Rye – Secale cereale – Overview – Encyclopedia of Life, Encyclopedia of Life [dostęp 2017-03-11] (ang.).
  7. MojaRola.pl, Optymalne terminy siewu żyta ozimego, 2 września 2018 [dostęp 2018-09-02] (pol.).
  8. Żyto zwyczajne (Secale cereale) – PPR, www.ppr.pl [dostęp 2016-02-14].
  9. George J. Wong, Ergot of Rye: History, www.botany.hawaii.edu [dostęp 2017-05-01].
  10. Zbigniew Borecki, Małgorzata Solenberg (red.), Polskie nazwy chorób roślin uprawnych, wyd. 2, Poznań: Polskie Towarzystwo Fitopatologiczne, 2017, ISBN 978-83-948769-0-6.
  11. Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. wydanie II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 351. ISBN 978-83-200-5311-1.
  12. Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.)
  13. FAOSTAT (ang.). [dostęp 2014-05-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-10)].
  14. a b c Statystyki FAO.

Media użyte na tej stronie

Flag of the United States.svg
The flag of Navassa Island is simply the United States flag. It does not have a "local" flag or "unofficial" flag; it is an uninhabited island. The version with a profile view was based on Flags of the World and as a fictional design has no status warranting a place on any Wiki. It was made up by a random person with no connection to the island, it has never flown on the island, and it has never received any sort of recognition or validation by any authority. The person quoted on that page has no authority to bestow a flag, "unofficial" or otherwise, on the island.
Flag of Finland.svg
Flaga Finlandii
2005rye.PNG
(c) Anwar saadat z angielskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0
This bubble map shows the global distribution of rye output in 2005 as a percentage of the top producer (Russia - 3,628,420 tonnes).

This map is consistent with incomplete set of data too as long as the top producer is known. It resolves the accessibility issues faced by colour-coded maps that may not be properly rendered in old computer screens.

Data was extracted on 14th June 2007 from http://faostat.fao.org/site/336/DesktopDefault.aspx?PageID=336

Based on :Image:BlankMap-World.png
Produkcja żyta w Polsce.png
Autor: Jarosław Łukaszewski, Licencja: CC BY-SA 3.0
Produkcja żyta w Polsce w latach 1961-2012. Źródło - Faostat
Produkcja zyta zwyczajnego na swiecie.png
Autor: Stunip, Licencja: CC BY-SA 4.0
Wykres przedstawia jak układały się zbiory żyta zwyczajnego od 1961 roku.
Secale cereale MHNT.BOT.2015.2.40.jpg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 3.0
Secale cereale, seeds
Rye grains.JPG
Autor: Agronom, Licencja: CC BY-SA 3.0
ziarniaki żyta