Żywot protopopa Awwakuma, przez niego samego nakreślony

Bojarynia Morozowa odwiedza Awwakuma Pietrowa w więzieniu. W czasie osadzenia protopopa pisał on m.in. Żywot...

Awwakum udaje się z rodziną na zesłanie na Syberię. Jeden z epizodów opisanych w Żywocie...

Żywot protopopa Awwakuma, przez niego samego nakreślony (ros. Житие протопопа Аввакума им самим написанное) – zabytek literatury staroruskiej, autobiograficzny utwór protopopa Awwakuma Pietrowa, jednego z przywódców ruchu staroobrzędowego, sprzeciwiającego się reformom liturgicznym patriarchy Nikona. Powstał w czasie uwięzienia autora w więzieniu w Pustoziersku, gdzie trafił on w związku z działalnością opozycyjną wobec patriarchy Moskwy. Witold Jakubowski nazywa go „pierwszym w dziejach literatury rosyjskiej utworem ześrodkowującym uwagę czytelnika na indywidualności autora”^[1].

Okoliczności powstania utworu

Czas powstania

Żywot protopopa Awwakuma... zachował się do naszych czasów w trzech redakcjach, z których wszystkie są dziełami jednego autora, protopopa Awwakuma Pietrowa^[2]. Co najmniej jedna wersja utworu nie zachowała się^[2]. Na podstawie analizy tekstologicznej ustalono datowanie redakcji pierwszej na drugą połowę roku 1672, najpóźniej zaś na pierwszą połowę roku następnego^[3]. Druga wersja powstała najprawdopodobniej natychmiast po zakończeniu prac nad pierwszą, a zatem również w okresie 1672–1673^[4]. Redakcję trzecią Awwakum sporządził najprawdopodobniej po 1673, ale przed 1675^[5].

Żadna z wersji utworu nie zawierała odautorskiego tytułu. Tytuł, pod którym dzieło jest wydawane, pochodzi od jego pierwszych wydawców^[6].

Treść

Żywot protopopa Awwakuma zachowuje zasadniczo tradycyjną dla hagiografii ruskiej trójczłonową budowę – podniosły wstęp do biografii świętego, właściwa relacja dotycząca jego życia oraz opis cudów, jakie dokonały się za jego wstawiennictwem^[7].

Wstęp Żywota... napisany został w języku cerkiewnosłowiańskim. Rozpoczyna go modlitwa. Następnie Awwakum w dłuższym wywodzie teologicznym krytykuje poglądy zwolenników reform Nikona oraz zapowiada rychłe nadejście końca świata. Całość kończy wyznanie wiary. W trzeciej redakcji Awwakum poszerzył treści teologiczne, cytując Pięcioksiąg i kazania św. Jana Chryzostoma^[7].

Druga część tekstu napisana została w języku cerkiewnosłowiańskim, który w toku utworu przechodzi w mówiony język ruski. We fragmencie tym motywy przypisywane większości świętych mieszają się z indywidualnymi przeżyciami Awwakuma. Relacjonuje on wybrane epizody z młodości, następnie w szczegółach opowiada o swoich staraniach na rzecz naprawy obyczajów cerkiewnych i walce z reformami Nikona. Chronologiczny tok narracji ulega częstym zaburzeniom. Narrator nie uznaje wszystkich etapów swojego życia za równie istotne. W szczegółach opisuje zwłaszcza prześladowania, z jakimi spotykał się ze strony lokalnych władz. W realistyczny tok opowieści wplata opisy cudów i widzeń, przy czym tylko w ograniczonym stopniu przypisuje samemu sobie nadprzyrodzone możliwości^[8].

Funkcję tradycyjnej trzeciej części utworów hagiograficznych odgrywa w Żywocie... przytoczona na końcu seria przykładów dokonanych przez niego egzorcyzmów, uzupełniona w trzeciej redakcji o kolejne ustępy polemiczne^[9].

Cechy utworu

Przynależność gatunkowa utworu

Żywot protopopa Awwakuma jest dziełem synkretycznym gatunkowo. Utwór nawiązuje do stylistyki hagiograficznej poprzez wprowadzanie do tekstu modlitw, opisów cudów i wizji bohaterów. Równocześnie dzieło zrywa ze staroruską konwencją pisania utworów hagiograficznych według z góry ustalonego schematu – wprowadza prosty język zamiast skomplikowanego, podniosłego stylu przyjętego w żywotach, rezygnuje z języka cerkiewnosłowiańskiego na rzecz mówionego języka ruskiego, przeplata ze sobą elementy wizyjne i teologiczne z treściami realistycznymi^[10]. Dzieło tematycznie jest bliskie autobiografii, będąc pionierskim utworem tego typu w piśmiennictwie ruskim^[11]. W. Gusiew uważał jednak zakwalifikowanie utworu jako autobiografii za uproszczenie, sytuując Żywot... w szerszym kontekście siedemnastowiecznej literatury ruskiej i dopatrując się w utworze syntezy wielu gatunków: żywota świętego, kazania, gawędy ludowej. Gusiew uważa również, że kształt Żywota... jest zapowiedzią przyszłego rozwoju w Rosji gatunku powieści^[12]. Z tezą Gusiewa polemizuje Witold Jakubowski, twierdząc, że Żywot protopopa Awwakuma, w odróżnieniu od powieści, jest dziełem pomyślanym jako rodzaj relacji z wypadków, jakie w rzeczywistości miały miejsce, co uniemożliwia doszukiwanie się ciągłości między dziełem tym a późniejszą powieścią rosyjską^[12]. Jakubowski jest zdania, że Żywot... jest przykładem specyficznego zestawienia szczerej autobiografii z żywotem świętego, co wynika z faktu, że piszący dzieło jest przekonany o własnej wyjątkowości i o realizowaniu w swoim życiu boskiego powołania^[13].

Specyficzną cechą utworu jest wyraźnie zaznaczony udział w jego tworzeniu drugiej osoby – mnicha Epifaniusza, duchowego ojca i przyjaciela Awwakuma, który miał zainspirować powstanie dzieła^[14]. W wielu miejscach tekstu Awwakum wprost zwraca się do Epifaniusza, wprowadzając do niego uwagi wskazujące wręcz na współautorstwo całości, a przynajmniej obecność Epifaniusza w momencie tworzenia i prowadzenie przez niego rozmów z Awwakumem (np. Dopisz coś, ojcze lub Lubiłeś mnie słuchać – opowiedz i ty bodaj trochę)^[15].

Język utworu

W toku całego utworu Awwakum przeplata ze sobą język cerkiewnosłowiański i ludową ruszczyznę, przy czym pierwszy z wymienionych języków dominuje w ustępach teologicznych^[16]. Cechą dzieła jest ogromny ładunek emocjonalny, nasycenie tekstu wykrzyknikami wyrażającymi rozpacz, oburzenie czy strach. Utwór zrywa zupełnie z typowym dla współczesnej literatury religijnej kwiecistym językiem obfitującym w epitety, metafory i alegorie. W dziele przeplata się liryzm z ostrym, często wulgarnym językiem, jakiego Awwakum używa w odniesieniu do swoich wrogów^[17]. Zdaniem Jakubowskiego gawędziarski styl całych ustępów Żywota... wynikał z faktu, że protopop traktował swoją twórczość jako przeznaczoną do lektury ustnej, gdyż większość jego niepiśmiennych zwolenników i tak nie mogłaby samodzielnie poznawać jego tekstu^[18]. Awwakum często pokazuje również swoją erudycję, cytując z pamięci ustępy z literatury hagiograficznej i Biblii^[19].

Inspiracje

Na podstawie Żywota Protopopa Awwakuma powstał trzeci spektakl Ośrodka Praktyk Teatralnych Gardzienice, po raz pierwszy został publicznie zaprezentowany w sierpniu 1983, w małym włoskim kościele St. Antonio al Fonte del Cerro, w regionie Molise^[20].

Przypisy