Ѣ

Ѣ
Ilustracja
Informacje podstawowe
Majuskuła

Ѣ

Minuskuła

ѣ

Podstawowe pismo

cyrylica

Pochodzenie
Oparty na grafemie

Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Jać. Warto zwrócić uwagę na postać małej litery w kursywie.

Jać (Ѣ, ѣ) (scs. ѣть, ros., ukr. ять, bułg. ят lub е двойно, serb. јат, chorw. jat) – nazwa 32. litery starej cyrylicy oraz głoski oznaczanej tą literą. W transliteracji slawistycznej oznaczana jest literą ě (zapożyczoną z alfabetu czeskiego).

W języku prasłowiańskim jać była samogłoską długą. Przyjmuje się, że realizowana była jako dźwięk [æ:], który pochodził z wcześniejszych głosek [e:], [oj], lub [aj].

Znaczące jest zmieszanie już w najwcześniejszych tekstach głosek jać i jotowanego a. Tłumaczyć to można tym, że w dialektach sołuńskich, na których był oparty język staro-cerkiewno-słowiański, doszło do przesunięcia /æ:/ w /ja/ niezależnego od dialektów północnych i wschodnich. Zmieszanie pogłębiło graficzne podobieństwo litery mały jus (Ѧ) w cyrylicy do litery reprezentującej jać w głagolicy ( – w unikodzie w. 4.1, Glagolitic yat.svg).

Język prasłowiański

W języku prasłowiańskim istniała samogłoska niska, przednia, szeroka (a więc zbliżona w wymowie do ’a), oznacza się ją w transkrypcji znakiem ě.

Pochodzi ona z:

  • PIE ē: PIE *ŭēr- > PS *věra, PIE *sēmens > PS *sěmę
  • PIE ŏĭ, ăĭ poprzez : PIE *genăĭ > *ženoĭ > PS ženě (NAV du f); PIE *ŭlkoi > *vlkoĭ > PS vlcě (L sg m)
  • PIE ŏĭ, ăĭ poprzez : PIE *genāĭ > *ženaĭ > PS ženě (DL sg f)
  • PIE i PS e w grupach TrěT, TlěT: PS *bergъ > SCS brěgъ; PS *melko > SCS mlěko

Rozwój głoski „ě” w językach słowiańskich

W poniższym tekście głoska jest zapisywana pismem pochylonym, litery zaś pismem pogrubionym, przykładowo: jać przechodzi w ie, zapisywane literą ě. Przykłady są podane pismem prostym.

W głagolicy był jeden znak na oddanie dwóch bliskich sobie dźwięków: ě i ja. Cyrylica rozróżniała te dźwięki, zapisując je odrębnymi literami, odpowiednio: ѣ i я. Przykłady: яко, ясти, чаяти, мария, буря, земля, воня, назарянинъ, другая, убояше, вѣдѣти, бѣлъ, тебѣ, рѣка, лѣсъ, женѣ.

Jać przechodzi w polszczyźnie w ’e. Występuje przegłos lechicki – zmiękczające poprzedzającą spółgłoskę ’e powstałe z ě przechodzi przed t, d, n, s, z, ł, r w ’a (również zmiękczające poprzedzającą spółgłoskę). Przykłady: biały: bielić, wiara: wierzyć, źrebię, brzeg, miesiąc, las: leśny, lato: letni, świeca

krótka: e, ie (po spółgłoskach wargowych) zapisywana jako ě, np. sem, seme, les, léto, měřit, svět, věřit.

długa: i: zapisywane jako í, np. bílý, císař, víra

krótka: e, np. sem, semeno, les, leto, merať, mesiac, svet, veriť

długa: ie, np. biely, viera, svieca

wěra, lěs, swět, swětło, běły, lěto

wěra, lěs, swěca, swět, swětło, běły, lěto

Przykłady: вера, лес, светло, белый, лето, ведеть

Przed reformą ortografii: вѣра, лѣсъ, свѣтло, бѣлый, лѣто, вѣдѣть

Przykłady: світ, світло, ліс, білий, літо, віра, відьма

Przykłady: лес: лясы, вера, белы, свет

Przykłady: svet, mesec, leto, bel

  • Język serbsko-chorwacki – występują trzy formy:
    • ekawska (tylko w standardzie serbskim): e, np. cvet, reč, seno, nem, pesma, vešt, deca, sesti, gde
    • jekawska: je (krótka), ije, jē (długa), np. cvijet, riječ, sijeno, nijem, pjesma, vješt, djeca, sjesti, gdje
    • ikawska: i, np. cvit, rič, sino, nim, pisma, višt, dica, sisti, gdi

Przykłady: свет, лето, вера, дедо, цвет, реч

Przykłady: верен: вярна, лято, где, вест, свят: световен

Jać w języku rosyjskim

Urywek przekładu Pana Tadeusza z roku 1902

Jać w języku rosyjskim zlała się całkowicie z e. Niektórzy (W. K. Matthews) twierdzą, że stało się tak już w XI w., a obecność jaci w ortografii aż do XX w. wynikała z wpływu staro-cerkiewno-słowiańskiego jako języka liturgicznego. Jednak wskazuje się, że w dialektach jać różniła się od e (przynajmniej w sylabach akcentowanych) jeszcze w XVIII wieku.

Pozostawienie jaci podczas reformy rosyjskiego alfabetu w 1708 r. wskazuje, że wymowa liter e i ѣ różniła się. Jednak już pod koniec XVIII w., Michaił Łomonosow zauważył, że różnica w wymowie tych liter jest ledwo zauważalna. 100 lat później autor Rosyjskiej ortografii, Grot pisał, że jać wymawia się jak e. W XX w. ślady tej różnicy pozostały tylko w niektórych rosyjskich gwarach.

Latem 1917 r. Rząd Tymczasowy wydał dekret o reformie rosyjskiej ortografii[1], jednak dla jej wprowadzenia w życie potrzebne były jeszcze dwa dekrety bolszewików[2]. Alfabet rosyjski utracił twarde znaki na końcu wyrazu, literę і i jać. Ta ostatnia stała się niemal symbolem „białego” oporu przeciwko bolszewikom oraz wszystkiego, co odeszło w przeszłość wraz z nową władzą. Słowo хлѣбъ (‘chleb’) pisane przez jać stało się źródłem kpin, gdy nastał głód: mówiono, że bolszewicy usunęli jać wraz z chlebem.

Rosyjskie publikacje wydawane poza granicami ZSRR jeszcze długo po II wojnie światowej zachowywały starą ortografię. Rosyjscy inteligenci na emigracji pisali zawzięte obrony jaci, a w samym ZSRR drukarniom odbierano czcionki z „wrogimi” literami. We współczesnej Rosji obserwuje się pewną modę na powrót do używania jaci, szczególnie w znakach towarowych.

Jać w języku serbsko-chorwackim

W języku serbsko-chorwackim jać rozwinęła się trojako, na tej podstawie wyróżnia się trzy rodzaje dialektów:

  • ѣ > e – dialekty ekawskie
  • ѣ > i – dialekty ikawskie
  • ѣ > iјe (długa jać) i ѣ > јe (krótka jać) – dialekty jekawskie

Przykłady:

mlѣko > млеко/mleko, млико/mliko, млијеко/mlijeko
mѣsto > место/mesto, мисто/misto, мјесто/mjesto

Formy ekawskie stanowią podstawę języka serbskiego, jekawskie – chorwackiego, bośniackiego, czarnogórskiego i serbskiego (głównie na terenie Bośni i Hercegowiny). Ikawskie nie są traktowane jako literackie.

Jać w języku bułgarskim

Granica jaci

W języku bułgarskim istnieje tak zwana granica jaci (ятова граница) przebiegająca orientacyjnie z Nikopolu nad Dunajem do Sołunia (Saloniki) nad Morzem Egejskim. Jest to najważniejsza izoglosa języka bułgarskiego. Rozdziela ona obszary wschodnie, gdzie jać jest wymawiana jako ’a albo e (бял – бели) od obszarów zachodnich, gdzie jać jest realizowana tylko jako e (бел – бели) – podobnie jak w języku macedońskim i serbskim.

Usunięcie w roku 1945 jaci z alfabetu bułgarskiego zostało potraktowane przez niektórych jako „zdrada zachodnich dialektów” i sztuczny rozdział od macedońszczyzny. Po roku 1989 proponowano przywrócenie jaci do alfabetu bułgarskiego.

Kodowanie

ZnakѢѣ
Nazwa w Unikodziecyrillic capital letter yat[3]cyrillic small letter yat[4]
Kodowaniedziesiętnieszesnastkowodziesiętnieszesnastkowo
Unikod1122U+04621123U+0463
UTF-8209 162d1 a2209 163d1 a3
Odwołania znakowe SGMLѢѢѣѣ

W LaTeX-ie uzyskanie jaci umożliwia kodowanie X2:

\fontencoding{X2}\selectfont \char120% mała jać

\fontencoding{X2}\selectfont \char88% wielka jać

Przypisy

Media użyte na tej stronie

Cyrillic capital letter byelorussian-ukrainian I with curve at bottom.svg
Autor: Person or Persons Unknown, Licencja: CC BY-SA 4.0
Кириллическая заглавная буква белорусско-украинская И с изгибом снизу.
Glagolitic yat.svg
Autor: MacedonianBoy, Licencja: CC BY-SA 3.0
Round Glagolitic letter yat.
Cyrillic small letter bashkir Ha.svg
Autor: Person or Persons Unknown, Licencja: CC BY-SA 4.0
Кириллическая строчная буква башкирская Ха.
Cyrillic capital letter O with notch at bottom.svg
Autor: Person or Persons Unknown, Licencja: CC BY-SA 4.0
Кириллическая заглавная буква О с зарубкой снизу.
Cyrillic capital letter O with left notch.svg
Autor: Person or Persons Unknown, Licencja: CC BY-SA 4.0
Кириллическая заглавная буква О с зарубкой слева.
Cyrillic letter small capital Je with inverted belt.svg
Autor: Person or Persons Unknown, Licencja: CC BY-SA 4.0
Кириллическая буква капительная Йе с ремешком вверх дном.
Cyrillic letter Ghe with hook (article link).svg
Autor: Szczecinolog, Licencja: CC BY-SA 4.0
Cyrillic letter Ghe with hook (article link for navbox)
Cyrillic letter Yat.svg
Cyrillic letter Yat
Cyrillic letter small capital script U.svg
Autor: Person or Persons Unknown, Licencja: CC BY-SA 4.0
Кириллическая буква капительная рукописная У .
Cyrillic capital letter Je with inverted belt.svg
Autor: Person or Persons Unknown, Licencja: CC BY-SA 4.0
Кириллическая заглавная буква Йе с ремешком вверх дном.
Cyrillic capital letter script U.svg
Autor: Person or Persons Unknown, Licencja: CC BY-SA 4.0
Кириллическая заглавная буква рукописная У.
Cyrillic letter small capital byelorussian-ukrainian I with curve at bottom.svg
Autor: Person or Persons Unknown, Licencja: CC BY-SA 4.0
Кириллическая буква капительная белорусско-украинская И с изгибом снизу.
Cyrillic letter Che with hook (article link).svg
Autor: Szczecinolog, Licencja: CC BY-SA 4.0
Cyrillic letter Che with hook (article link for navbox)
Cyrillic small letter long Es.svg
Autor: Person or Persons Unknown, Licencja: CC BY-SA 4.0
Кириллическая строчная буква долгая С.
Cyrillic capital letter bashkir Ha.svg
Autor: Person or Persons Unknown, Licencja: CC BY-SA 4.0
Кириллическая заглавная буква башкирская Ха.
Cyrillic capital letter long Es.svg
Autor: Person or Persons Unknown, Licencja: CC BY-SA 4.0
Кириллическая заглавная буква долгая С.
Cyrillic letter Ghe with stroke and descender (article link).svg
Autor: Szczecinolog, Licencja: CC BY-SA 4.0
Cyrillic letter Ghe with stroke and descender (article link for navbox)
Cyrillic small letter open at bottom O.svg
Autor: Person or Persons Unknown, Licencja: CC BY-SA 4.0
Кириллическая строчная буква О с зарубкой снизу.
Cyrillic letter Zhe with long middle leg and stroke through descender (article link).svg
Autor: Szczecinolog, Licencja: CC BY-SA 4.0
Cyrillic letter Zhe with long middle leg and stroke through descender (article link for navbox)
Russian letter Yat.svg
Autor: , Licencja: CC-BY-SA-3.0
Graphemes for the Cyrillic letter "yat".
Pan Tadeusz Ru 1902.jpg
Fragment przekładu Pana Tadeusza w języku rosyjskim, w ortografii sprzed 1917 r.
Cyrillic letter Ghe split by middle ring (article link).svg
Autor: Szczecinolog, Licencja: CC BY-SA 4.0
Cyrillic letter Ghe split by middle ring (article link for navbox)
Cyrillic small letter O with left notch.svg
Autor: Person or Persons Unknown, Licencja: CC BY-SA 4.0
Кириллическая строчная буква О с зарубкой слева.
Bgmap yat.png
(c) Zinoviev, CC-BY-SA-3.0
Yat border between the Bulgarian dialects.