-sk

Słup powitalny w Łasku z datą nadania praw miejskich
Fragment rękopisu Vita sancti Adalberti zawierający nazwę Gdańska ze zlatynizowaną formą końcówki -sk: urbs Gyddanyzc (ok. 1000 roku)
Nazwa miejscowości Rgielsko zapisana po łacinie jako Erglzko w dokumencie Zbiluta z 1115
Tablica peronowa w Wilczyskach
Nazwa miasta Dolsk na dolskim rynku.
Ulica Zamczysko w Międzyrzecu Podlaskim
Ulica Winiarska w Poznaniu
Tablica powitalna w Brańsku
Rosyjski medal z nazwą Kurska upamiętniający bitwę na łuku kurskim

-sk – przyrostkowy formant przymiotnikowy określający przynależność do czegoś, który charakterystyczny jest dla słowiańskich nazw przestrzennych i miejscowych oraz polskich nazwisk.

Formy oraz pochodzenie

Formant -sk jest kontynuatem prasłowiańskiego *-ьskъ i występuje w wielu językach słowiańskich, w tym również w języku polskim. Wywodzony jest pierwotnie z praindoeuropejskiego sufiksu *-iskos[1][2] i znany jest również w językach germańskich (pgerm. *-iskaz > ang. -ish, niem. - -isch, skand. -(i)sk[2]) oraz bałtyckich[3].

Wywodząc się z pierwotnej formy bezosobowej -sk przyjmuje w polskim nazewnictwie również odmiany rodzajowe. Występuje w niezłożonej formie rodzaju nijakiego -sko, a także rodzaju męskiego -ski oraz żeńskiego -ska. Użyty jest on również w samych nazwach wymienionych rodzajów „-ski” oraz „żeń-ski” od prasłowiańskich *mąž-ьskъ-jь oraz *žen-ьskъ-jь [3]. W języku polskim przyrostek ten ma wiele oboczności, np. -ck, -cko, -zk, -zko, -sc, -zc itp.[4].

Procesy lingwistyczne spowodowały dużą produktywność formantu -sk we wszystkich językach słowiańskich[5]. Występuje on w licznych nazwach, formach i odmianach, na przykład:

  • -owski: andrzejowski, doktorowski (XV wiek)
  • -iński: dzieciński (dziecinny), macoszyński (macoszyn)
  • -ański: afrykański, zakopiański (zamiast **zakopański)
  • -ajski: hawajski, jawajski
  • -ejski: dantejski, europejski
  • -ijski: monachijski, chilijski
  • -eński: genueński, budapeszteński[3].

Przystające etymologicznie formanty w językach germańskich cechuje mniejsza produktywność, a ich użycie zawężone jest obecnie do derywacji przymiotnikowej (por. np. ang. Danish „duński” < Dane „Duńczyk” + -ish, niem. deutsch „niemiecki; dawn. ludowy, wspólny, powszechny” < pgerm. *þeudō „lud” + *-iskaz[6]). Rzeczownikowe nazwy przestrzenne, analogiczne do polskich formacji z sufikem -isko i podobnych są już etymologicznie nieprzejrzyste (por. ang. marsh „bagno” < pgerm. *mariskaz „miejsce, gdzie kiedyś stała woda” < *mariz „jezioro, morze” + *-iskaz[7]).

Zastosowanie

Formant -sk oraz jego trzy odmiany rodzajowe (-ski, -ska, -skie) stosuje się w języku polskim do tworzenia przymiotników przynależnościowych określających zależność wobec słowa źródłowego, pełniącego w utworzonym wyrazie funkcję nadrzędną wobec tej końcówki. Za pomocą tego przyrostka tworzy się słowa określające przymioty oraz cechy przedmiotów. Dodawane do rzeczowników tworzą z nimi przymiotniki, jak np. „modelar-ski”, „zielar-ski”, „lniar-ski”.

Formacje odzaimkowe i czasownikowe

Za pomocą tego formantu w języku staropolskim oraz gwarach polskich tworzono nieużywane obecnie formacje odzaimkowe np. „moj-ski”, „twoj-ski”, którego pozostałością jest słowo „swoj-ski”. "Sk" czasami używa się również do tworzenia wyrazów odczasownikowych jak np. „wścib-ski” od „wścibiać się”, czyli „wtrącać się w nie swoje sprawy”[3].

Nazwy przestrzenne oraz miejscowe

Za pomocą jednej z odmian zrostka -sk przybierającej formy -isko, -ysko, -iszcze oraz -yszcze w tworach odrzeczownikowych i odczasownikowych tworzy się także terminy oznaczające „miejsce, w którym się coś znajduje/znajdowało” lub „wydarzenie, które się tam odbywa/odbywało”. Derywaty z tymi formantami określają obszary, tereny niezamknięte, charakteryzujące się występowaniem czynności lub stanu powstałego w wyniku zaistnienia jakiegoś procesu np. „ogn-isko” – miejsce gdzie umieszczony jest ogień, „grodz-isko” lub „zamcz-ysko” – miejsce lokalizacji obronnego grodu lub zamku, „pastw-isko” – miejsce wypasania zwierząt gospodarskich, „targow-isko” – miejsce odbywania się targów, „cmentarz-ysko” – miejsce gdzie dawniej grzebano zmarłych, „dworz-ysko” – miejsce gdzie stoi stary dwór, „zwal-isko” – miejsce gdzie zwaliły się skały itp.[8][9].

Oprócz wielu wyrazów archaicznych potwierdzających bardzo dawne zastosowanie formantu -sk w słowotwórstwie metoda ta wykorzystywana jest również współcześnie np. przy tworzeniu stosunkowo niedawno powstałych nazw jak „kartofl-isko” – miejsce sadzenia kartofli, „lądow-isko”, „wodow-isko”, „łow-isko”, „obozow-isko” – „miejsce lądowania, wodowania, łowienia, obozowania”[9]. Za pomocą formantu tworzy się również współczesne XX. wieczne neologizmy np. „rockow-isko”, który stał się nazwą Rockowiska – popularnego festiwalu rockowego odbywającego się w latach 80. w Łodzi. Nazwa ta oznacza gramatycznie „miejsce, w którym gra się rocka” i prawdopodobnie jest humorystycznym nawiązaniem do wcześniej istniejącej nazwy rykowisko – hałaśliwego miejsca godów jeleni.

Nazwy topograficzne

Pierwotnie zrostek -sk znalazł najszersze zastosowanie w tworzeniu nazw miejscowych, które licznie notowane są na terenie Polski już w dokumentach z XII-XIII wieku[10]. W nazewnictwie polskim oraz ogólnosłowiańskim jest to formant produktywny dla nazw topograficznych i dzierżawczych, stanowiąc charakterystyczną cechę polskich geograficznych nazw miejscowych i przestrzennych[11]. Oboczności tego formantu jak -sk, -sko, -ck, -cko oraz -zk, -zko charakterystyczne są dla bardzo dawnych nazw miejscowych nadawanych miejscowościom na terenie Polski, jak ok. 1000 roku – „Gdańsk[12], a także „Bużesk”, „Łańsk”, „Wąchock”, „Rajsko”, „Bielsko”, „Kłodzko”, „Radomsko”, „Sławsko”, „Słupsk” itp[11]. Małopolskie i mazowieckie nazwy z XII wieku (Busk, Płońsk, Połtowsk, Płock) wskazują, gdzie pierwotnie przebiegała granica występowania formantów „-sk” i „-sko”, która pokrywała się z granicą mazurzenia[11]. Bardzo często nazwy miejscowe tworzone z użyciem tego formantu były nazwami odrzecznymi pochodzącymi od rzek np. Słupsk od rzeki Słupi, Bielsk od Białej oraz Busk od Bugu[3].

Występowanie formacji słowotwórczych -sk oraz -sko w nazwach miejscowych na terenie Polski na podstawie średniowiecznych dokumentów badał w dwudziestoleciu międzywojennym polski językoznawca Stanisław Rospond, który zauważył na przykład, że forma -sko w XII-XIII wieku bardziej popularna była na terenie Wielkopolski, podczas gdy formant -sk częściej notowano w Małopolsce. W XIV wieku obecność formy -sko zwiększa się w dokumentach na Małopolszczyźnie stając się dominującą w nazwach miejscowych[13][10].

Oprócz Polski nazwy z końcówką -sk oraz formami pochodnymi -sko, -ska, -ske są charakterystyczną cechą wielu nazw miejscowych w innych krajach słowiańskich. Licznie występują na terenie:

Za pomocą tego przyrostka tworzy się także w języku polskim przymiotniki geograficzne od nazw krajów, regionów, województw, prowincji, miejscowości oraz ulic, na przykład „wło-ski”, „ateń-ski”, „chrzanow-ski”. Przykładem może być również nazwa kraju „Polska”, która wywodzi się od nazwy pola – otwartej przestrzeni znajdującej się na danym terytorium. Składa się z dwóch części: nazwy Pol- – „pole” oznaczającej otwartą przestrzeń lub uprawne pole oraz przyrostkowego formantu przymiotnikowego -ska. Nazwa „Polska” to gramatycznie przymiotnik utworzony od rzeczownika „pole” za pomocą przyrostka -sk[14][15][16]. Końcówka ta występuje także w rodzimych nazwach innych krajów słowiańskich np. w czeskiej i słowackiej nazwie „Czech” i „Słowacji” – Česko i Slovensko. W obu tych językach używa się podobnie skonstruowanej nazwy – Polsko na nazwę kraju „Polska”.

Nazwiska

Początkowo za pomocą formantu -sk tworzono nazwy miejscowe – miast oraz wsi. Dopiero później przymiotniki zawierające ten formant zaczęły służyć do tworzenia polskich nazwisk odmiejscowych. Formant ten w swoich osobowych odmianach rodzajowych – męskim -ski oraz żeńskim -ska – jest obecnie charakterystyczną cechą polskich nazwisk z końcówką -ski. Proces ten zaczął się w późnym średniowieczu i miał początkowo związek z tworzeniem się nazwisk szlacheckich. Za pomocą tej końcówki zaznaczano własność rodowych miast lub wsi. Nazwiska polskiej szlachty jak „Tarnowski”, „Zamojski”, „Sobieski”, „Leszczyński” oznaczały osoby wywodzące się z miejscowości należących do szlachty: Tarnowa, Zamościa, Sobieszyna, Leszna[12][17]. Od XIV wieku nazwy tworzone za pomocą formantu -ski stawały się coraz bardziej powszechne, najpierw w Wielkopolsce, na Pomorzu i Mazowszu[18]. Zjawisko to ustala się jako obowiązująca zasada tworzenia nazwisk polskich w XVI-XVII wieku i początkowo charakterystyczne jest dla polskiej szlachty, a dopiero później upowszechnia się on także w innych stanach społecznych[17].

Zobacz też

Przypisy

  1. Heltberg 1970 ↓, s. 132.
  2. a b Orel 2003 ↓, s. 109.
  3. a b c d e Stanisław Rospond: Gramatyka historyczna języka polskiego z ćwiczeniami. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, s. 114. ISBN 978-83-01-13992-6.
  4. Klemensiewicz 1981 ↓, s. 145, 213-227.
  5. Sussex 2006 ↓, s. 455.
  6. Orel 2003 ↓, s. 422.
  7. Orel 2003 ↓, s. 261.
  8. Klemensiewicz 1981 ↓, s. 215.
  9. a b Gregorczyk 1999 ↓, s. t.II-414.
  10. a b Klemensiewicz 1985 ↓, s. t.I-58.
  11. a b c Klemensiewicz 1981 ↓, s. 227.
  12. a b Klemensiewicz 1981 ↓, s. 213-227.
  13. Stanisław Rospond, Zachodnio-słowiańskie nazwy miejscowe z sufiksem -sk, -sko [w:] „Lud Słowiański” I-IV, Kraków 1929-1938.
  14. Klemensiewicz 1981 ↓, s. 145.
  15. Stanisław Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego z ćwiczeniami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 114, ISBN 978-83-01-13992-6.
  16. Katarzyna Staniewska. Jak powstała Polska. „Wiedza i Życie nr 4”, 2000. Warszawa. 
  17. a b Klemensiewicz 1985 ↓, s. t.II-318.
  18. Stanisław Rospond 1973 ↓, s. 220.

Bibliografia

  • Rick Derksen: Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon. Leiden: Koninklijke Brill NV, 2008. ISBN 978-90-04-15504-6.
  • Renata Grzegorczyk: Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia t. I,II. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1999. ISBN 83-01-12829-1.
  • Kristine Heltberg: Studies on Slavic Derivation. Odense: Syddansk Universitetsforlag, 1970. ISBN 978-87-7492-001-4.
  • Zenon Klemensiewicz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981. ISBN 83-01-00995-0.
  • Zenon Klemensiewicz: Historia języka polskiego t. I,II,III. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-06443-9.
  • Vladimir Orel: A Handbook of Germanic Etymology. Leiden: Koninklijke Brill NV, 2003. ISBN 90-04-12875-1.
  • Stanisław Rospond: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
  • Roland Sussex, Paul Cubberley: The Slavic Languages. Cambridge: Cambridge University Press, 2006. ISBN 978-0-521-22315-7.

Media użyte na tej stronie

Podlaskie - Brańsk - DW681 Moskwin;Olszewo - Znak powitalny 20110903.JPG
Autor: Krzysztof Kundzicz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Znak powitalny gminy Brańsk przy DW681 między wsiami Moskwin i Olszewo, podlaskie
Miedzyrzec-Podlaski-ul-Zamczysko-10031920-1.jpg
Autor: Grzegorz W. Tężycki, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tablica z nazwą ulicy – „ul. Zamczysko” w Międzyrzecu Podlaskim (pow. bialski, woj. lubelskie, Polska).
AGAD Fundacja klasztoru cystersów w Łeknie Rgielsko.jpg
AGAD Fundacja klasztoru cystersów w Łeknie 1115
Johannes Canaparius (Jan Kanapariusz) Gyddanyzc Gdańsk Danzig.jpg
Autor: Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel, Licencja: CC BY-SA 3.0
Fragment strony 69v rękopisu Vita sancti Adalberti episcopi Pragensis (Żywot pierwszy św. Wojciecha, biskupa praskiego i męczennika), zawierający pierwszą źródłową wzmiankę odnoszącą się do Gdańska wymienionego jako „urbem Gyddanyzc”.
RR5714-0003R.png

Монета Банка России — Серия: Города воинской славы: Курск. 10 рублей, реверс.

... рельефное изображение герба города Курска, по окружности имеются надписи: в верхней части – на ленте "ГОРОДА ВОИНСКОЙ СЛАВЫ", в нижней части - "КУРСК"
Łask - witacz.JPG
Autor: Damianwiszowaty12, Licencja: CC BY-SA 3.0
Łask, witacz
A-Dolsk.jpg
Autor: Stiopa, Licencja: CC BY-SA 4.0
Dolsk, powiat śremski w Wielkopolsce. Rynek i ratusz.
Architektura starych Winiar w Poznaniu (Winiarska street).JPG
Autor: MOs810, Licencja: CC BY-SA 4.0
Stara tablica z nazwą ulicy - relikty starych Winiar w Poznaniu.
Wilczyska - tablica peronowa, 2014-08-19 (Muri WK14).jpg
Autor: Muri, Licencja: CC BY-SA 4.0
To zdjęcie zostało wykonane podczas polskiej Wikiekspedycji kolejowej 2014 zorganizowanej przez
Stowarzyszenie Wikimedia Polska we współpracy z Fundacją Grupy PKP.
Wszystkie zdjęcia z wyprawy możesz zobaczyć w kategorii Wikiekspedycja kolejowa 2014.