120 mm armata okrętowa wz. 36 Bofors
Armata morska 120 mm wz. 36 L/50 Bofors – działo okrętowe kal. 120 mm, będące podstawowym uzbrojeniem polskich niszczycieli ORP Grom, ORP Błyskawica oraz stawiacza min ORP Gryf.
Armata stanowiła ogniwo w łańcuchu rozwojowym dział 120 mm w firmie Bofors. Rozwijano go od lat dwudziestych. Już działa w katalogu firmy Bofors z 1932 r. miały ogólne dane techniczne identyczne z późniejszymi działami polskimi. Ostateczna wersja dział dla Polski powstała w 1934 r. w związku z zamówieniem dział dla ORP „Gryf”. W późniejszej umowie na uzbrojenie kontrtorpedowców, dla standaryzacji, strona polska podkreślała, że mają to być działa identyczne do tych dla „Gryfa”, więc takie same otrzymały kontrtorpedowce ORP „Grom” i ORP „Błyskawica”. Dopiero co do dział zamówionych dla nowych niszczycieli typu „Huragan” oczekiwano obniżenia wysokości dział na czopach o 10 cm, dla poprawienia stateczności[1][2].
Armaty zamontowane na podstawach morskich, miały lufy monoblokowe samowzmocnione, wyposażone były w zamek klinowy horyzontalny. Amunicja zespolona miała znaczne wymiary i masę. W zestawach podwójnych były działa prawe i lewe, czyli przystosowane do obsługi z prawej lub lewej strony, zaś w zestawie pojedynczym takie jak działo prawe. W zestawie podwójnym obydwa działa osadzone były na wspólnych czopach kołyski i miały wspólny mechanizm podniesień. Było to rozwiązanie korzystne z punktu widzenia wielkości i masy stanowisk dział zdwojonych. Oprócz zalet miało jednak i wady, jak np. to że w wypadku awarii mechanizmu podniesień z akcji wyłączały się od razu dwa działa, oraz jednoczesne wystrzelenie pocisków mogło spowodować spadek celności w wyniku oddziaływania interferencyjnego. Bliskość obsad zamków dział miała też wpływ na ładowniczych podczas ładowania. Ładowanie mogło odbywać się przy każdym położeniu lufy, ale najwygodniejsze było przy +15 stopni[1][2].
Podawany niekiedy kąt podniesienia luf od -3 do +30 stopni jest nieprawdziwy i w rzeczywistości wynosił -10 do +30 stopni.
Po ćwiczeniach artyleryjskich przeprowadzonych na niszczycielu ORP „Grom” w styczniu 1938 r. dowódca Floty w meldunku do szefa KMW informował, że „…platformy wraz z relingami przy działach 120 mm podwójnych są złe, tak że utrudniają i opóźniają ładowanie tych dział…”. W wyniku modernizacji usunięto większość relingów od tyłu, pozostawiając niewielkie fragmenty po bokach, przy stanowiskach zamkowych. Tylna część platform i górne części masek dział zostały jednak usunięte dopiero w Anglii podczas prac nad poprawieniem stateczności okrętu, kiedy to usuwano zbędne elementy[2].
Wbrew informacjom w niektórych źródłach działa nie były zainstalowane w wieżach artyleryjskich, gdyż posiadały maski przeciwodłamkowe, tylko w części przedniej a platformy do obsługi i ładowania posiadały tylko podstawy dwudziałowe. Najważniejsze jednak, że podnośniki amunicji znajdowały się za stanowiskami dział i nie były wbudowane w podstawę. W rzeczywistości na kontrtorpedowcach za stanowiskami dział znajdowały się podnośniki amunicji a przy stanowiskach dział 1, 2 i 3 po dwa parki amunicyjne po 15 naboi każdy. Przy stanowisku dział zdwojonych nr 4 były 3 parki amunicyjne po 10 naboi. Amunicję trzeba więc było donosić do stanowisk dział, co było zresztą zwykłą praktyką na ówczesnych okrętach tej wielkości.. Kontrtorpedowce miały po 4 komory amunicyjne, czyli dla każdego stanowiska dział 120 mm po jednej, i każdą obsługiwała jedna winda amunicyjna. Na szkolnym okręcie minowym ORP "Gryf" parków amunicyjnych nie było. Jednostka miała tylko dwie komory amunicyjne dla dział dziobowych i rufowych, ale w każdej po dwa podnośniki amunicji 120 mm. Na dodatek, tylko górne pojedyncze stanowiska dział 120 mm (nr 2 i 3) miały podnośniki amunicyjne w bezpośredniej bliskości za stanowiskiem działa. Zdwojone dział na stanowiskach 1 i 4 miały podnośniki amunicyjne, co prawda na tym samym poziomie, ale w nadbudówkach. Szczególnie przedni podwójny zestaw dział nr 1 miał najdłuższą drogę donoszenia amunicji[1][2].
Nad lufą armaty znajdował się hydrauliczny opornik, zaś pod lufą po dwa sprężynowe powrotniki. Na stanowiskach dział z lewej strony zajmował miejsce celowniczy podniesienia a z prawej celowniczy kierunku.
Dwa stanowiska dział 120 mm L/50 wz.36 (w sumie 3 lufy) zostały zdjęte z wraku ORP "Gryf", by utworzyć baterię przeciwdesantową nr 34[3]. Udało się stworzyć jej doraźne stanowiska przed kapitulacją Helu, jednak działa nie wzięły już udziału w walce[2].
Pojawiające się w literaturze i czasopismach informacje, że działa miały oznaczenie wz.34/36 nie znalazły potwierdzenia w dokumentach archiwalnych, ani w informacjach wyrytych na zachowanych egzemplarzach dział[1][2]. W dokumentach broń występuje jako 12 cm SK L/50 M36/P w pisowni szwedzkiej, natomiast w polskich dokumentach, jako Działo 120 mm. L/50. wz.36. Taka sama informacja wyryta jest na płasku obsady zamka działa, czyli: Dz. 120 mm. L/50. wz.36 co jest widoczne na załączonym zdjęciu.
Zestawienie umów zawartych z firmą Bofors na zakupy uzbrojenia w których zamawiano działa 120 mm wz.36 przedstawiało się następująco
| Przedmiot | Numer umowy | Kwota umowy | Czas zawarcia | Czas dostawy | Uwagi |
| 2x120 mm; 2x2 120 mm; 2x2 40 mm; amunicja bojowa, oświetlająca, szkolna + lufy ćwiczebne + transport | 195/34/35; dla ORP Gryf | 1 405 370 koron szwedzkich | 23.V.1934 | Do 23.III.1936 r. | Dostawa do dowolnego portu we Francji _ dostarczone. |
| 6x2 120 mm; 4x2 40 mm; amunicja bojowa, ćwiczebna i oświetlająca; 24 x lufa ćwiczebna do działa 120 mm; | 635/34; dla ORP Grom i ORP Błyskawica | 2 717 020 koron szwedzkich | 20.XII.1934 | do 1.XII.1936 r. | Dostawa do dowolnego portu w Anglii - dostarczone |
| 2x1 120 mm | aneks do poprzedniej umowy; dla ORP Grom i ORP Błyskawica | brak | 12.II.1935 r. | do 1.XII.1936 r. | Dostawa do dowolnego portu w Anglii – dostarczone. |
| 2x 120 mm; 6x2 120 mm; 4x2 40 mm; amunicja i sprzęt pomocniczy | 420/38; dla nowych niszczycieli typu Huragan | 5 143 000 koron szwedzkich (w tym po 240 000 koron za działa podwójne i 150 000 za pojedyncze) | 1.IX.1938 r. | Do 1.IX.1941 r. | Nie dostarczone (miały być niższe na czopach o 10 cm). |
| 2x 120 mm; 4x2 120 mm; 2x2 40 mm; amunicja i sprzęt | w ramach poprzedniej umowy; na modernizację ORP Wicher i ORP Burza | 3 500 000 złotych razem z kosztami ustawienia dział 130 mm w bateriach na Helu, prawdopodobnie koszty zakupu dział są w kwocie podanej w powyższej tabelce (po 240 000 koron za działa podwójne i 150 000 za pojedyncze) i o nie trzeba pomniejszyć tę kwotę. | 1.IX.1938 r. | Do 1.I.1941 r. | Nie dostarczone - Zdjęte działa 130 mm miały być ustawione w fortyfikacjach jako artyleria nadbrzeżna. Jest też wersja, że niszczyciele miały otrzymać nie po 5 a po 6 dział 120 mm i wersja że dział 40 mm miało być 4x2 dla obu, co jest mało prawdopodobne. |
Dane taktyczno-techniczne armaty[1][2]
| Państwo: | Szwecja/Polska | |
| Typ podstawy | 2-lufowa | 1 lufowa |
| Długość całkowita lufy z obsadą zamka: | 6390 mm | 6390 mm |
| Długość lufy: | 5940 mm (z katalogu) | 5940 mm (z katalogu) |
| Długość gwintowanej części lufy: | 4940 mm | 4940 mm |
| Długość komory ładunkowej: | 1071 mm | 1071 mm |
| Liczba gwintów: | 36 (prawostronny rosnący) | 36 (prawostronny rosnący) |
| Głębokość bruzdy gwintu: | 1,5 mm | 1,5 mm |
| Szerokość pola gwintu: | 3,5 mm | 3,5 mm |
| Długość odrzutu: | 550-600 mm | 550-600 mm |
| Długość lufy w kalibrach: | L/50 | L/50 |
| Kąty ostrzału pionowego | od -10° do +30° | od -10° do +30° |
| Ostrzał poziomy: | po 150° w prawo i w lewo | po 150° w prawo i w lewo |
| Ciężar lufy z zamkiem: | 4115 kg (3960 kg z katalogu) | 4115 kg (3960 kg z katalogu) |
| Ciężar podstawy działa: | 9420 kg | 4635 kg |
| Ciężar całkowity działa bez osłon: | 17650 kg | 8850 kg |
| Ciężar 7 mm osłon przeciwodłamkowych: | 2850 kg | 1550 kg |
| Ciężar całkowity dział z osłonami: | 25 000 kg | 10 400 kg |
| Donośność pozioma przy kącie podniesienia 30° : | 19 500 m | 19 500 m |
| Prędkość początkowa pocisków: | 900 m/s | 900 m/s |
| Ciężar naboju: | 42,3 kg | 42,3 kg |
| Ciężar pocisku: zapalającego, burzącego i ppanc. | 17,2 ; 22,7 ; 24 kg (stosowano też pociski oświetlające) | 17,2 ; 22,7 ; 24 kg (stosowano też pociski oświetlające) |
| Ciężar ładunku miotającego: | 8,8 kg | 8,8 kg |
| Ciężar pustej łuski: | 8,3 kg | 8,3 kg |
| Długość naboju: | 1473 mm | 1473 mm |
| Szybkostrzelność stanowiska: | 14-18 strz/min z obu luf | 9 strz/min |
Przypisy
- ↑ a b c d e f Waldemar Nadolny: Artyleria Okrętowa. Wrzesień 1939;. T. 143. Warszawa: WLU, 2018.
- ↑ a b c d e f g h Maciej Tomaszewski, Działa 120 mm L/50 wz.36 Bofors z okrętów ORP Gryf, ORP Grom i ORP Błyskawica. (technika) - army1914-1945, army1914-1945.org.pl [dostęp 2018-08-28] [zarchiwizowane z adresu 2018-08-28] (pol.).
- ↑ Waldemar Nadolny, Roman Bąkowski: Artyleria Nadbrzeżna. Wrzesień 1939; WLU. T. 69. Warszawa: WLU, 2015.
- ↑ Roman Kozak, Piotr Matejuk, Marynarka Wojenna 1918-1939. Współpraca Marynarki Wojennej z firmą Bofors, „Przegląd Morski”.
Media użyte na tej stronie
Autor: Maciek Tomaszewski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pozostałości stanowiska zdwojonego działa 120 mm 34. baterii na półwyspie Hel.
Autor: Maciek Tomaszewski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Faktyczne oznaczenie działa wybite na płasku obsady zamka i potwierdzające się w dokumentach archiwalnych.
Autor: Maciek Tomaszewski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pozostałości stanowiska pojedynczego działa 120 mm z 34. baterii na półwyspie Hel.
Autor: Maciek Tomaszewski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pojedyncze działo 120 mm L/50 wz.36 Bofors eksponowane w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie