13 Eskadra Myśliwska

13 Eskadra Myśliwska

2 Wielkopolska eskadra lotnicza

Godło eskadry
Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1919
Rozformowanie	1925
Tradycje
Kontynuacja	111 eskadra myśliwska 131 eskadra myśliwska
Dowódcy
Pierwszy	rtm. pil. Tadeusz Grochowalski
Ostatni	por. pil. Oskar Müller
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka
Organizacja
Dyslokacja	Poznań-Ławica
Rodzaj wojsk	lotnictwo
Podległość	V dywizjon myśliwski

Pierwszy personel latający 2-ej Wielkopolskiej eskadry w marcu 1919

Uroczystość wręczenia sztandaru 2 eskadrze wielkopolskiej w Nowym Mieście nad Wartą 5 maja 1919

Samolot i piloci z 2 eskadry wielkopolskiej na froncie pod Jarocinem

13 eskadra myśliwska - na lotnisku Siekierki pod Warszawą w sierpniu 1920

13 eskadra po dekoracji orderem Virtuti Militari przez gen. Rydza-Śmigłego w październiku 1920 w Lidzie

13 eskadra myśliwska – pododdział lotnictwa myśliwskiego Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

Eskadra sformowana została w lutym 1919 jako 2 Wielkopolska eskadra lotnicza. Brała udział w walkach o Wielkopolskę, a następnie w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1921 weszła w skład 3 pułku lotniczego. W 1925 przemianowana na 111 eskadrę myśliwską, a w 1928 na 131 eskadrę myśliwską.

Godło eskadry^[1]:

• „czerwona błyskawica na tle białego kręgu”

Formowanie, zmiany organizacyjne i walki

2 Wielkopolska eskadra lotnicza

14 lutego 1919 rozpoczęto na Ławicy formowanie 2 Wielkopolskiej eskadry lotniczej^[2]. Jej organizatorem i pierwszym dowódcą został rtm. pil. Tadeusz Grochowalski^[3]. Według etatu, w skład eskadry wchodziło 6 pilotów, 4 obserwatorów, 2 strzelców pokładowych, 20 podoficerów i 115 szeregowych różnych specjalności^[4]. Personel latający składał się z absolwentów kursów lotniczych organizowanych we własnym zakresie przez stację Ławica ^[3]. Eskadra została wyposażona w samoloty rozpoznawcze Halberstadt CL.II, CLV i myśliwskie Albatros D.III^[1][2]. Liczyła 170 żołnierzy w tym 5 pilotów i 6 obserwatorów^[5]

Już 2 kwietnia eskadra odjechała na Front Wielkopolski, na lotnisko Klęka, w pobliże granicy zachodniej zagrożonej przez oddziały niemieckiego Grenzschutzu. Wykonywała tam loty rozpoznawcze, patrolujące i propagandowe, zrzucając między innymi ulotki adresowane do ludności cywilnej^[1]. W tym czasie podlegała bezpośrednio Dowództwu Głównemu w Poznaniu^[2]. W czerwcu eskadra przeniosła się na lotnisko pod Kruszwicą i prowadziła loty rozpoznawcze w ramach akcji zajmowania Pomorza przez oddziały Wojska Polskiego. 23 czerwca, podczas jednego z lotów bojowych w rejonie Nowego Miasta, polegli sierż.pil. Łukasz Durka i sierż. obs. Stanisław Kruszona^[1].

W tym czasie ofensywa bolszewicka zbliżała się do Mińska. Z uwagi na szczupłość sił lotniczych w tamtym rejonie, zdecydowano się przydzielić 2 eskadrę do 4 Armii gen. Stanisława Szeptyckiego. Na front wschodni eskadra przegrupowana została transportem kolejowym. 4 sierpnia osiągnęła lotnisko Chorzewo koło Mołodeczna. Wykonywała tam loty rozpoznawcze i bombardierskie. 6 sierpnia pięć samolotów zbombardowało stację w Mińsku niszcząc dwa parowozy,uszkadzając pociąg pancerny i zrywając tory. W akcji tej załoga bolszewickiego pociągu pancernego zestrzeliła samolot sierż. pil. Władysława Filipiaka i sierż. obs. Kostro. Obaj lotnicy po kilku dniach powrócili do eskadry Z chwilą zajęcia Mińska przez oddziały polskie, eskadra przeniosła się na lotnisko Serebrianka i stamtąd działała na kierunku twierdzy Bobrujsk^[2]. We wrześniu została przesunięta do Bobrujska, skąd operowała na korzyść 1 Dywizji Strzelców Wielkopolskich^[1]. Wykorzystując względny spokój na froncie, w okresie jesienno–zimowym eskadra prowadziła szkolenie personelu lotniczego i uzupełniała stany^[a]. Na dzień 1 lutego 1920 wchodziła w skład VII Grupy Lotniczej, posiadała 9 pilotów, 6 obserwatorów i 9 samolotów^[7].

13 eskadra myśliwska

W lutym 1920 jednostka otrzymała nowe samoloty myśliwskie Albatros D-III. W tym czasie przemianowano ją na eskadrę myśliwską, a w kwietniu na 13 eskadrę myśliwską^[1].

Z końcem marca, na Froncie Litewsko-Białoruskim stacjonowały dwa dywizjony lotnicze:1 dywizjon lotniczy w składzie 1., 4. i 8 eskadra wywiadowcza oraz wielkopolski dywizjon składający się z 12. i 14 eskadry wywiadowczej oraz 13 eskadry myśliwskiej. Jeszcze w kwietniu lotnictwo Frontu zostało wzmocnione przez 4 dywizjon lotniczy w składzie 11. i 18 eskadry wywiadowczej. W maju w rejon frontu przybyły 10 eskadra wywiadowcza i 19 eskadra myśliwska. Naczelne dowództwo przydzieliło 4 Armii pięć eskadr, 1 Armii – trzy eskadry, a do 7 Armii włączono tylko jedną eskadrę^[8]. W kwietniu eskadra wchodziła w skład 7 dywizjonu lotniczego, dysponowała 9 samolotami, z czego jedynie 5 było sprawnych. Taktycznie podporządkowana była 14 Dywizji Piechoty^[9]. Od 31 kwietnia do 5 maja działała dwoma samolotami z lotniska w Żodzinie, ubezpieczając akcje bombardierskie 14 eskadry wywiadowczej przed atakami myśliwców nieprzyjacielskich. Mimo wielokrotnych startów na przechwycenie wrogich maszyn, nie doszło w tym czasie do walk powietrznych. W działaniach wzięli udział plut. Antoni Smętowski i kpr. Ludwik Patalas, a także jeden z pilotów 14 eskadry – plut. Bartkowiak. Piloci latali wówczas na samolotach Oeffag D.3. Od 14 do 18 kwietnia eskadra wykonała 18 lotów, głównie wywiadowczych. Podczas jednego z nich, w trakcie ataku na stanowiska sowieckiej artylerii, został zestrzelony i dostał się do niewoli ppor. Władysław Filipiak. Jednakże wkrótce zbiegł i dołączył do eskadry^[10].

Na początku maja dowódca 4 Armii gen. Stanisław Szeptycki odwołał podporządkowanie taktyczne eskadr i podporządkował je bezpośrednio sobie. Wyznaczył też rejony działania eskadr. 13 eskadra myśliwska, wspólnie z 12 eskadrą operować miała w rejonie Bobrujska^[9]. Jeszcze przed wycofaniem się 14 Dywizji Piechoty z Bobrujska, do obrony Mińska został oddelegowany klucz myśliwski^[11]. Czerwiec dla eskadr 7 dywizjonu rtm. Buckiewicza był okresem stosunkowo spokojnym. Na linii Berezyny walki ustały. W tym czasie 13 eskadra w Kisielewiczach koło Bobrujska^[12]. Zachowywała przy tym dość dużą wartość bojową. Od 12 do 20 czerwca wspólnie z 12 eskadrą przeprowadziła 15 lotów bojowych, a do końca czerwca prawie 30. Ostatnim dniem aktywnej akcji lotniczej na linii Berezyny był 29 czerwca, gdy załogi 13 i 12 eskadry przeprowadziły łącznie siedem lotów wywiadowczych i szturmowych w rejonie przyczółków i przepraw nieprzyjaciela. W końcu czerwca rozpoczęło się natarcie oddziałów sowieckich na linii Berezyny, a wobec przewagi przeciwnika, nastąpił odwrót wojsk polskich. Błyskawicznie prowadzonych przez bolszewików działania ofensywne zmusiły eskadrę do wycofania się z bezpośrednio zagrożonej strefy^[12]. Eskadra zmuszona była do częstych przegrupowań^[13]. Czyniono je na tyle sprawnie, że lotnicy zawsze mogli wspierać walczącą 14 Dywizje Piechoty aż do rejonu Białegostoku^[14]. W pierwszych dniach lipca eskadra opuściła lotnisko Serebrianka i ruszyła do Baranowicz. W tym czasie dysponowała tylko dwoma samolotami. W Baranowiczach najczęściej latali na nich: dowódca eskadry por. Edmund Norwid-Kudło oraz sierż. Antoni Smętkowski, sierż. Władysław Filipiak i sierż. Ludwik Patalas^[15]. 16 lipca eskadra opuściła Baranowicze i wycofała się do Hajnówki. Z Hajnówki przez Siemiatycze dotarła 27 lipca do Siedlec. Stąd wykonała kilka lotów na rozpoznanie rejonu Brześcia i przepraw nieprzyjaciela organizowanych na Bugu. Następnie odleciała do Warszawy i zainstalowała się na lotnisku w Siekierkach. Tam eskadra ta została przydzielona do dyspozycji nowo utworzonej 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego. Jeszcze 1 i 3 sierpnia wykonała loty wywiadowcze w trójkącie Pułtusk – Nasielsk – Ciechanów. Te działania wyczerpały jednak siły eskadry do tego stopnia, że w pierwszej dekadzie sierpnia zmuszona był zaprzestać działań bojowych^[15][16].

W ramach przygotowań do operacji znad Wieprza Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego zarządziło koncentrację eskadr polskiego lotnictwa wojskowego w dwóch rejonach: lotnictwa 1. i 5 Armii – na lotniskach warszawskich (Mokotów i Siekierki), a lotnictwa 2., 3. i 4 Armii na lotniskach Radomia, Dęblina, Puław i Lublina^[b][18]. Eskadra nadal wchodziła w skład 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego^[19][20] i stacjonowała na lotnisku Siekierki^[16]. Brak aktywności lotnictwa przeciwnika powodował, że eskadra używana była do zadań szturmowych i rozpoznawczych, głównie w obszarze Pułtusk–Nasielsk–Ciechanów^[21]. 15 sierpnia eskadra przeprowadziła kilka lotów bojowych w rejonie Nasielska. Podczas jednego z tych lotów w ataku na sowiecką kolumnę amunicyjną wyróżnił się ppor. Władysław Zdunik. 16 i 17 sierpnia eskadra współdziałała z wojskami wypierającymi oddziały sowieckiej 3 Armii z Pułtuska. Drugiego dnia walk o to miasto został zestrzelony i zginął pilot eskadry sierż. Kazimierz Jankowski^[22].

18 sierpnia cała eskadra uczestniczyła w walkach o Ciechanów, wykonując tego dnia 8 lotów szturmowych^[22]. W czasie ofensywy wojsk polskich, eskadra atakowała w rejonie Włocławka i Płocka wycofujące się oddziały 3 Korpusu Kawalerii Gaja^[21]. W trakcie tych walk zestrzelony został samolot sierż. Ludwika Patalasa, ale pilot przeciągnął maszynę, lądując już za liniami własnych oddziałów. W bojach o Płock ponownie wyróżnia się ppor. Władysław Zdunik, skutecznie zwalczający sowiecką artylerię i gniazda ciężkich karabinów maszynowych^[22].

25 sierpnia zakończyły się działania pościgowe za rozbitymi oddziałami sowieckimi. Na kilka tygodni nastąpiła stabilizacja linii frontu, a jednostki Wojska Polskiego, w tym lotnicze, przeszły kolejną reorganizację^[23]. Po reorganizacji ugrupowanie wojsk polskich na północnym odcinku frontu składało się z 2. i 4 Armii. Zmienił się przydział lotnictwa do poszczególnych związków operacyjnych. W skład lotnictwa 2 Armii wchodziły: 1., 12. i 16 eskadra wywiadowcza oraz 13 eskadra myśliwska. Eskadry 1. i 13. stacjonowała w Dojlidach, a eskadry 12 i 16 w Markowszczyznie^[24]. W tym czasie w skład lotnictwa 4 Armii wchodziły tylko eskadry: 10. i 17 eskadra wywiadowcza. We wrześniu dołączyła 3 eskadra wywiadowcza i 19 eskadra myśliwska^[25].

Od 5 września, bazująca na lotnisku Dojlidy, 13 eskadra prowadziła działania w kierunku Białegostoku i Grodna^[19]. Działała przy tym na korzyść oddziałów lądowych 2 Armii gen. Edwarda Rydza-Śmigłego^[19]. W czasie lokalnych walk nad Świsłoczą i pod Odelskiem wspierała własną piechotę^[26]. Podczas walk o Grodno eskadra osłaniała przeprawę własnych wojsk, prowadząc naloty szturmowe w rejonie miasta oraz w obszarze Indra – Odelsk^[21]. Po zdobyciu miasta, przegrupowała się do Grodna^[20]. W następnych dniach 13 eskadra nadal zwalczała nieprzyjaciela na przeprawach przez Swisłocz^[26]

W dniu zakończenia działań 13 eskadra myśliwska stacjonowała w Lidzie^[c][27][28]. W czasie działań wojennych załogi eskadry wykonały 547 lotów bojowych o łącznej ilości 793 godzin^[21][20]. Zginęło 4 lotników^[29].

Eskadra w okresie pokoju

W 1921, będąca w składzie V dywizjonu, 13 eskadra myśliwska przegrupowała się na lotnisko Ławica. Tu weszła w skład formującego się 3 pułku lotniczego^[27].

W pierwszym okresie pobytu w Poznaniu występowały olbrzymie problemy logistyczne. Ogólnie trudna sytuacja finansowa odrodzonego Państwa Polskiego dotknęła dotkliwie i wojsko, a w tym także lotnictwo^[21]. Trudności występowały w zakresie zakwaterowania, wyżywienia, wyposażenia osobistego itp. Tragicznie też przedstawiała się sprawa związana z wyposażeniem w samoloty. Na stanie eskadry było kilka maszyn typu Fokker D-VII, które w ramach ujednolicenia sprzętu były co prawda uzupełniane, ale tylko doraźnie. Stąd szkolenie personelu latającego odbywało się na niskim poziomie^[27].

W wyniku reorganizacji lotnictwa, w marcu 1925, 13 eskadra myśliwska przemianowana została w 111 eskadrę myśliwską^[27]. Jesienią 1928, w ramach uporządkowania nazewnictwa, jednostkę przemianowano na 131 eskadrę myśliwską^[30].

Żołnierze eskadry

Samoloty eskadry

• 

  Halberstadt CL.II

• 

  Albatros D.III

• 

  (c) Julian Herzog, CC BY 4.0

  Fokker D.VII

• 

  Fokker D.VIII

Wypadki lotnicze

W okresie funkcjonowania eskadry miały miejsce następujące wypadki lotnicze zakończone obrażeniami lub śmiercią pilota^[35]:

• 13 czerwca 1919 podczas jednego z lotów bojowych polegli sierż. pil. Łukasz Durka i sierż. obs. Stanisław Kruszona.
• 18 sierpnia 1920 w rejonie Pułtuska wykonując lot bojowy zginął sierż. pil. Kazimierz Jankowski, który pośmiertnie został awansowany do stopnia podporucznika.
• 6 marca 1923 na lotnisku Ławica por. pil. Karol Bieda na samolocie Fokker D-VII wykonując akrobacje lotniczą na skutek utraty prędkości spadł na ziemię ponosząc śmierć.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Sergiusz Abżółtowski (red.): Księga pamiątkowa 3-go pułku lotniczego 1918-1928. Poznań: 3 pułk lotniczy, 1928.
• Ryszard Bartel, Jan Chojnacki, Tadeusz Królikiewicz, Adam Kurowski: Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
• Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281. 
• Krzysztof Hoff: Skrzydła Niepodległej. O wielkopolskim lotnictwie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Poznań: Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodległościowych, 2005. ISBN 83-921347-0-2.
• Łukasz Łydżba. II Wielkopolska Eskadra Lotnicza (13. Eskadra Myśliwska). „Lotnictwo z szachownicą”. 7 (4/2003), s. 22-27, 2003. Wrocław: Wydawnictwo Sanko. ISSN 1643-5702. OCLC 69537539. 
• Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). Walka i demobilizacja. T. II. Oświęcim: Wydawnictwo NapoleonV, 2017. ISBN 978-83-65746-74-0.
• Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
• Jerzy Pawlak: Pamięci lotników polskich 1918–1945. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 1998. ISBN 83-11-08786-5.
• Marian Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
• Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0985-2. OCLC 69498511.