13 Eskadra Towarzysząca

13 Eskadra Obserwacyjna

13 Eskadra Towarzysząca

Godło malowane na samolotach eskadry
Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1 lutego 1934
Rozformowanie	wrzesień 1939
Tradycje
Święto	19 maja[a]
Rodowód	13 eskadra liniowa
Dowódcy
Pierwszy	kpt. obs. Edward Młynarski
Ostatni	kpt. obs. Lucjan Fijuth
Działania zbrojne
kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	Warszawa-Okęcie We wrześniu 1939: Wierzbowo (Czerwony Bór) Folwark Dobra Wielka Krynki Jabłonka Pobikry Łysów Jeleniec Hołoby Górka Połonka Stasin Piadyki
Rodzaj sił zbrojnych	Wojsko[b]
Rodzaj wojsk	Lotnictwo
Podległość	I dywizjon liniowy VI/1 dywizjon towarzyszący SGO „Narew”

13 eskadra towarzysząca – pododdział lotnictwa Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

13 eskadra towarzysząca sformowana została na bazie 13 eskadry liniowej w 1934 na lotnisku Okęcie.
Godłem eskadry był zielono-żółty świerszcz na tle jasnoniebieskiego koła ze srebrną obwódką^[1][2]. Numery taktyczne: dowódca eskadry−22, I pluton od 23 do 25, II pluton od 26 do 28, III pluton od 29 do 31, IV pluton od 32 do 34, V pluton od 35 do 37^[3].
W czasie kampanii wrześniowej 1939 eskadra walczyła w składzie Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”^[4], operując z lotnisk Wierzbowo, Dobra Wielka, Krynki, Jabłonka, Łysów.
1 września eskadra posiadała 7 samolotów RWD-14b Czapla. W toku działań utraciła 5 samolotów, poległo 3 członków personelu latającego, 3 zostało rannych, 5 uznano za zaginionych. Załogi eskadry wykonały 45 zadań bojowych, w tym 10 łącznikowych.

13 eskadra towarzysząca w okresie pokoju

Rozkazem Departamentu Aeronautyki MSWojsk. w drugiej połowie 1930 zorganizowany został tzw. pluton towarzyszący^[c] podległy dowódcy I dywizjonu liniowego z 1 pułku lotniczego. Na bazie plutonu prowadzono ćwiczenia doświadczalne polegające na współdziałaniu z wojskami lądowymi. Ćwiczenia wykazały dużą przydatność tego typu formacji, szczególnie w zakresie zwiadu lotniczego i łączności. Bazując na wynikach ćwiczeń, rozkazem MSWojsk. B.Og.Org. L. 4349/tj. z 19 stycznia 1934, rozwiązano 13 eskadrę liniową, a na jej bazie utworzono 13 eskadrę towarzyszącą w składzie pięć plutonów po trzy samoloty^[5]. Wyposażenie eskadry stanowiły samoloty Potez XXV, PWS-5 i PZL Ł.2. Nowy pododdział wszedł w skład I dywizjonu liniowego 1 pułku lotniczego stacjonującego na lotnisku Okęcie w Warszawie^[6]. W końcu maja 1934 wszystkie plutony osiągnęły zdolność bojową. W 1934 plutony otrzymały samoloty towarzyszące Lublin R.XIII. W sierpniu eskadra przebywała na poligonie Trauguttowo w okolicach Brześcia. Po ukończeniu programu ćwiczeń plutony rozpoczęły działalność na rzecz innych rodzajów wojsk: I/13 współdziałał z 10 Grupą Artylerii podczas szkoły ognia na poligonie Krzątka Bojanów, II/13 z Brygady Kawalerii „Białystok”, III/13 uczestniczył w szkole ognia 1 Grupy Artylerii na poligonie Czerwony Bór, IV/13 brał udział w ćwiczeniach Szkoły Podchorążych Piechoty, V/13 wykonywał zadania na korzyść sztabu 2 Dywizji Kawalerii^[6]. Latem 1934 trzy plutony eskadry przebywały na koncentracji i ćwiczeniach lotnictwa na węźle lotniskowym Gniezno. Koncentrację zakończono zlotem na lotnisko Okęcie i defiladą powietrzną nad Warszawą.

Zimą 1935 II, III i V pluton działały na korzyść 18 Dywizji Piechoty, a załogi I plutonu współdziałały z 28 Dywizją Piechoty. W dniu 4 lutego 1935, na skutek otwarcia w kabinie spadochronu, zginęła załoga II plutonu: ppor. obs. Zygmunt Piekarski i sierż. pil. Władysław Zieliński^[6].

W kolejnych latach eskadra ćwiczyła walki powietrzne i zwalczanie celów naziemnych na różnych poligonach. Poszczególne plutony współdziałały z wojskami lądowymi. W czasie ćwiczeń miały też miejsce kolejne wypadki lotnicze. W październiku 1935 samolot R-XIII zderzył się z samolotem P-7. Sierż. pil. Jan Kozłowski poniósł śmierć, a sierż. Wolf doznał ciężkich obrażeń. W 1936 w locie treningowym zginął kpr.pil. Gerard Kucharski, a st. szer. Tadeusz Szadkowski uległ ciężkim obrażeniom^[3].

Rozkazem Departamentu Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. L.dz. 4359/tjn. z 19 lipca 1937 dokonano reorganizacji 13 eskadry Towarzyszącej. Na jej bazie utworzono nową 13 eskadrę towarzyszącą oraz 16 i 19 eskadry towarzyszące. Wszystkie nowe eskadry posiadały w swoim składzie dwa plutony i podlegały dowództwu nowo utworzonego VI/1 dywizjonu towarzyszącego^[3].

W czerwcu 1938 13 eskadra przebywała na lotnisku Rakowice koło Krakowa. 5 czerwca w trybie alarmowym przesunięto eskadry VI dywizjonu do Pohulanki koło Wilna. Ten nagły przerzut samolotów na Wileńszczyznę miał związek z zaistniałym polsko–litewskim konfliktem granicznym. 10 czerwca samoloty powróciły na Okęcie. Kilka dni potem wznowiono szkolenie, tym razem na poligonie w Czerwonym Borze^[7].

W maju 1939 eskadra przezbrojona została w samoloty RWD-14b Czapla^[7].

25 sierpnia tego roku, po przeprowadzonej mobilizacji alarmowej, jednostka została przemianowana na 13 Eskadrę Obserwacyjną.

W nocy z 26 na 27 sierpnia rzut kołowy przemieścił się na lotnisko polowe w Czerwonym Borze^[d]. 28 sierpnia na tym lotnisku wylądował rzut powietrzny: 7 samolotów obserwacyjnych RWD-14b Czapla i 2 samoloty łącznikowe RWD-8^[7]. Następnego dnia II pluton odleciał na lądowisko koło folwarku Dobra Wielka, do dyspozycji dowódcy Oddziału Wydzielonego „Suwałki”^[2].

Działania 13 eskadry obserwacyjnej w kampanii wrześniowej

W czasie kampanii wrześniowej 1939 eskadra początkowo walczyła w składzie Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”^[4], a 10 września została przydzielona do dyspozycji dowódcy Frontu Północnego, mimo iż jeszcze przez kilka dni wykonywała zadania dla SGO „Narew”^[8].

W składzie lotnictwa Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”

Rano 1 września, po odprawie u dowódcy Lotnictwa SGO „Narew”, dowódca eskadry kpt. obs. Lucjan Fijuth powiadomił żołnierzy o stanie wojny z Niemcami. Załoga por. obs. Józefa Taraszewskiego z pilotem st. sierż. pil. Romualdem Podwysockim otrzymała zadanie rozpoznania pasa nadgranicznego Myszyniec–Szczucin–Grajewo, a por. obs. Stanisław Świechowski z sierż. pil. Antonim Paszkowskim rejonu Chorzeli. Obie załogi meldowały o przekroczeniu granicy niedużych oddziałów niemieckich. Po południu te same załogi dublowały poranne zadania. W tym czasie, przygotowujący się do lotów, II pluton został zaskoczony nalotem kilku bombowców. Bombardowanie było niecelne i nie uczyniło żadnych strat. Kapitan Seweryn Łaźniewski otrzymał rozkaz przesunięcia samolotów na lądowisko Krynki^[9][10].
2 września przed południem na rozpoznanie w rejon Chorzele–Różan polecieli kpt. obs. Feliks Misiewicz z ppor. pil. Julianem Morawskim. Załoga nie powróciła na lotnisko. To samo zadanie powtarzali por. obs. Józef Taraszewski ze st. sierż. pil. Romualdem Podwysockim. Załoga zameldowała wykrycie dużej kolumny pancerno-motorowej na szosie Chorzele–Różan. Załoga II plutonu, w składzie por. obs. Marian Pęski i kpr. pil. Andrzej Piaskowski, rozpoznawała na korzyść Suwalskiej Brygady Kawalerii w rejonie na północny zachód od Suwałk. W czasie lądowania wyłamano podwozie „Czapli”. Załoga obrażeń nie odniosła, ale samolot następnego dnia musiano spalić^[11][10].
3 września do Czerwonego Boru przyleciał rzut powietrzny II plutonu. Wykonująca lot rozpoznawczy załoga: kpt. obs. Seweryn Łaźniewski i por. pil. Eugeniusz Chojnacki, została zaatakowana przez Messerschmitty i zestrzelona^[12]. W kolejnym wylocie poleciał dowódca eskadry ze st. sierż. pil. Wawrzyńcem Madalińskim. Załoga wykryła kolumnę broni pancernej na szosie Chorzele–Różan. W czasie prowadzenia rozpoznania została zaatakowana przez niemieckie myśliwce. Skutecznie ratowała się ucieczką. Po południu załoga por. Taraszewski i st. sierż. Podwysocki poleciała w rejon Chorzele–Przasnysz–Myszyniec. W locie powrotnym ostrzelała z lotu koszącego jadącą kolumnę zmotoryzowaną, zadając przeciwnikowi duże straty. Z lekką raną ręki por. Taraszewski wylądował na podziurawionej pociskami „Czapli”^[13][10].
4 września por. obs. Edward Hubicki i kpr. pil. Edward Sadoczyński śledzili marsz wykrytej wcześniej kolumny pancernej. W rejon Różana polecieli ppor. obs. Franciszek Rudnicki i kpr. pil. Mieczysław Piwko. Po południu 4 klucze Heinkli 111 zbombardowały lotnisko eskadry. Bomby uszkodziły 1 samochód ciężarowy. Dowódca eskadry otrzymał rozkaz odejścia na lądowisko Jabłonka^[13].
5 września załogi eskadry wykonały 4 loty rozpoznawcze celem ustalenia kierunków marszu jednostek pancernych wroga. Z jednego lotu nie powróciła załoga por. obs. Hubicki i kpr. pil. Piaskowski^[e], a do jednostki dołączył zaginiony kpt. Misiewicz^[f]. Po południu załoga por. obs. Taraszewski i sierż. pil. Podwysocki wykonała lot łącznościowy do komendanta Bazy Małaszewicze i z powrotem^[15][16].
6 września eskadra nadal rozpoznawała i ustalała kierunki marszu nieprzyjacielskich oddziałów pancernych. Dowódca eskadry tak charakteryzuje te działania^[14]:

Podczas wykonywania zadania rozpoznawczego, samolot ppor. obs. Jana Gerstela i kpr. pil. Jana Bahanka został trafiony ogniem obrony przeciwlotniczej. Po wylądowaniu kpr. Bahanka odwieziono do szpitala, a „Czapla” została uszkodzona.Tego dnia ppor. obs. Piotr Kotonowicz poleciał z sierż. Antonim Paszkowskim do Warszawy w celu doręczenia poczty Naczelnemu Wodzowi. Przed wieczorem rzut powietrzny eskadry odleciał na lądowisko Pobikry^[14][16].
7 września latano na rozpoznanie w obszarze Ostrów Mazowiecka i Małkinia, a por. Taraszewski wystartował do Warszawy na RWD-8, by doręczyć pocztę dowódcy SGO „Narew”. Dołączyła do eskadry załoga por. Hubicki i kpr. Piaskowski^[14].
8 września wykonano 3 loty rozpoznawcze. Załoga por. Taraszewskiego wróciła z Warszawy nie RWD-8, a „Karasiem”. Niestety, maszyny ostrzelanej w czasie przelotu nie udało się naprawić.
9 września prowadzono rozpoznanie na drogach Wyszków – Małkinia. Ubezpieczano też m.p. sztabu SGO „Narew” rozmieszczonego w Wysokim Mazowieckim oraz poszukiwano terenów pod przyszłe lotniska eskadry.
10 września załogi por. Hubickiego i ppor. Kotonowicza wykryły obecność niemieckich oddziałów pancernych w Sokołowie Podlaskim i Węgrowie. Rozpoczęto przegrupowanie eskadry do Łysowa. Rzut kołowy odjechał w nocy, a o świcie odleciały samoloty. W tym dniu utracono też łączność ze sztabem SGO „Narew”^[17].

Pod rozkazami Naczelnego Dowódcy Lotnictwa

11 września eskadra nadal nie miała łączności ze sztabem SGO „Narew”. Wobec powyższego kpt. Lucjan Fijuth wysłał oficera łącznikowego do Naczelnego Dowódcy Lotnictwa w Brześciu, prosząc o rozkazy. W dniu następnym ppor. Kotonowicz przywiózł rozkaz, zgodnie z którym z dniem 13 września eskadra przeszła do dyspozycji dowódcy Frontu Północnego gen. Dąb-Biernackiego. Eskadra ma przegrupować się do Wojcieszkowa, a dowódca eskadry zameldować się u dowódcy frontu w Siedlcach lub Kałuszynie^[16].
12 września w rejonie Huszlewa zorganizowany oddział 12 ludzi zdobył w zasadzce 4 niemieckie czołgi rozpoznawcze (sic!). Wieczorem rzut kołowy wyruszył na nowe lotnisko. Do eskadry dołączył też rzut kołowy II/13 plutonu^[17].
13 września rzut powietrzny przesunął się na lądowisko Jeleniec. W trakcie przelotu zaginęła załoga kpt. obs. Misiewicz i kpr. pil. Sadoczyński^[g]. W godzinach przedwieczornych ewakuowano lotnisko Jeleniec, a eskadra przeszła na lotnisko Hołuby. Podczas zmiany lotniska zostały ostrzelane załogi por. Pęskiego i por. Taraszewskiego. Ranny por. Taraszewski dostał się do niewoli, a postrzelana „Czapla” por. Pęskiego lądowała przymusowo w okolicach Hrubieszowa, a po usunięciu uszkodzeń odleciała do Hołub^[18]. W tym czasie dowódca eskadry kpt. Fijuth odnalazł kwaterę gen. Dąb-Biernackiego w Lubartowie i otrzymał rozkaz przerzucenia eskadry do Świerży. Po przybyciu na lotnisko Jeleniec nie zastał już tam eskadry. W majątku Ciecierzyn spotkał część rzutu kołowego dowodzonego przez ppor. Kotonowicza. Podporucznik Kotonowicz wysłany został do Hołub z rozkazem dla rzutu powietrznego przelotu na lądowisko Świerże. W drodze do Hołub ppor. Kotonowicz dostał się do niewoli niemieckiej i rozkazu nie przekazał^[19].
W dniach 15-16 września dwie „Czaple” zostały przeniesione na lądowisko Górka Połonka. Tutaj wykonano kilka lotów rozpoznawczych i łącznościowych na korzyść dowódcy obrony Łucka, po czym samoloty odleciały na lotnisko Stasin. Tam weszły w skład formującego się dywizjonu obserwacyjnego. Kpt. Fijuth, nie doczekawszy się przylotu samolotów do Świerży, wyjechał samochodem do Hołub, a dowodzenie rzutem kołowym objął ppor. Gerstel.
17 września załogi wykonały 2 loty łącznościowe oraz rozpoznanie granicy wschodniej, a dowódca eskadry, nie znajdując jednostki w Hołubach, udał się do Wielicka, skąd samolotem PZL.46 „Sum“ odleciał do Kołomyi, a następnie przekroczył granicę i wylądował w Czerniowcu^[19].
18 września dwie załogi eskadry, w składzie innych samolotów dywizjonu, odleciały do Czerniowiec, a rzut kołowy podążał z Łucka do Kołomyi. W drodze por. Gerstel podporządkował się oddziałowi por. pil. Edmunda Piorunkiewicza z eskadry sztabowej.
25 września 1939 por. pil. Edmund Piorunkiewicz uzyskał zgodę gen. bryg. Franciszka Kleeberga na zorganizowanie 13 eskadry szkolnej^[19]. Wymieniona jednostka do 6 października 1939 działała w składzie Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”.

Żołnierze eskadry

Wypadki lotnicze

• 4 lutego 1935 na skutek otwarcia się spadochronu pilota, który został wyciągnięty z samolotu, a ten spadł na ziemię zginęła załoga w składzie sierż. pil. Władysław Zieliński oraz ppor. obs. Zygmunt Piekarski. Załoga była z plutonu II/13^[6].
• 9 października 1935 podczas podchodzenia do lądowania samolotu Lublin R-XIII z załogą sierż. sierż. pil. Jan Kozłowski i Hugon Wolf, uderzył w niego lądujący samolot PZL P-7. Sierż. Kozłowski poniósł śmierć, natomiast sierż. Wolf doznał ciężkich obrażeń^[3].
• 15 czerwca 1936 podczas lotu treningowego śmierć poniósł kpr. pil. Gerard Kucharski, a ciężkim obrażeniom uległ st. szer. Tadeusz Szadkowski^[3].

Samoloty eskadry

We wrześniu 1939 na uzbrojeniu eskadry znajdowało się 7 samolotów RWD-14 Czapla^[28].

• 

  PWS-5

• 

  PZL Ł.2

• 

  Potez XXV

• 

  Lublin R.XIII
  (1934–1939)

• 

  RWD-14 Czapla
  (1939)

• 

  RWD-8
  (łącznikowy)

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Przemysław Dymek: Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew” 1939 w polskiej historiografii wojskowej. Poznań: Wydawnictwo Sorus, 1999. ISBN 978-83-87133-54-2.
• Izydor Koliński: Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego (lotnictwo). Formowanie, działania bojowe, organizacja i uzbrojenie, metryki jednostek lotniczych. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Cz. 9. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
• Hubert Kazimierz Kujawa: Księga lotników polskich poległych, zmarłych i zaginionych w latach 1939–1946.. T. I: Polegli w kampanii wrześniowej, pomordowani w ZSRR i w innych okolicznościach podczas okupacji. Wydanie II poprawione i uzupełnione. Na prawach rękopisu.
• Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
• Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1982. ISBN 83-206-0281-5.
• Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0795-7.
• Adam Kurowski, Lotnictwo polskie w 1939 roku, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1962, wyd. I
• Polskie Siły Powietrzne w II wojnie światowej. Ostatni lot „Czapli” 13 eskadry obserwacyjnej. [dostęp 2019-08-25].