13 Pułk Ułanów Wileńskich

13 Pułk Ułanów Wileńskich

Odznaka pamiątkowa 13 puł.
Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1918
Rozformowanie	1939
Tradycje
Święto	23 lipca[a]
Nadanie sztandaru	1919
Rodowód	1 pułk ułanów wileńskich
Dowódcy
Pierwszy	mjr Władysław Dąbrowski
Ostatni	ppłk dypl. Józef Szostak
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka bitwa pod Mołodecznem (1–3 VII 1919) kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	Nowa Wilejka
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	kawaleria
Podległość	Wileńska BK (1937–1939)

13 Pułk Ułanów Wileńskich (13 p.uł.) – oddział kawalerii Samoobrony Litwy i Białorusi, Wojska Litwy Środkowej, Wojska Polskiego II RP oraz Armii Krajowej.

Pułk stacjonował w garnizonie Nowa Wilejka, a jego szwadron zapasowy w garnizonie Wołkowysk.
Święto pułkowe obchodzone było 25 lipca, w rocznicę boju pod Janowem w 1920^[2].

Formowanie i zmiany organizacyjne

27 grudnia 1918, w majątku Pośpieszka pod Wilnem, z oddziałów konnych Samoobrony Litwy i Białorusi, sformowany został 1 pułk Ułanów Wileńskich. Następnego dnia pułk przeniesiony został do garnizonu Wilno, do koszar na Antokolu. W czerwcu 1919 otrzymał numer i nazwę.

Służyło w nim wielu tzw. „zagończyków”, do których zaliczał się także jego pierwszy dowódca mjr Władysław Dąbrowski ps. „Dąb”. Po wcieleniu pułku do odrodzonego Wojska Polskiego, nadano mu nazwę 13 pułku ułanów, pomijając przydomek „wileński”. Pomimo tego od pierwszych dni swego istnienia nosił nieoficjalnie tę nazwę, podkreślając pochodzenie jego żołnierzy.

Wojna polsko-bolszewicka

Następnie pułk wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej, odznaczając się licznymi zagonami i rajdami na tyły przeciwnika. 29 czerwca 1919 gen. Edward Rydz-Śmigły wręczył w Wilnie delegacji, przybyłej z frontu, sztandar pułkowy. Po wyprawie kijowskiej w 1920 w pułku znalazło się wielu ułanów z rozwiązanego Tatarskiego Pułku Ułanów im. płk. Mustafy Achmatowicza, stąd przejął on jego tradycje.

W drugiej dekadzie lipca pułk z półbaterią artylerii konnej osłaniał odwrót 10 Dywizji Piechoty znad Niemna. 24 lipca wyruszył ze Starej Kamionki w kierunku Janowa^[3]. Po forsownym marszu dotarł w nakazany rejon i uzupełniał swoje szwadrony resztkami rozbitego pod Grodnem 113 pułku ułanów^[4]. W trakcie prac organizacyjnych ubezpieczenia zameldowały o nadciągającej kolumnie sowieckiej 15 Dywizji Kawalerii^[5]. Dowódca pułku nakazał wycofanie z miejscowości taborów i artylerii. Ochraniać je miał 3 szwadron. Maszerującą w kierunku na Osowiec kolumnę zaatakowała sowiecka kawaleria. Pierwszą szarżę odparły karabiny maszynowe i artyleria strzelająca na wprost. Równocześnie ppłk Budkiewicz poprowadził na nieprzyjacielskie skrzydło szarżę siłami 1 i 2 szwadronów. Zmusiło to czerwonoarmistów do odwrotu. Późnym popołudniem pododdziały 13 pułku ułanów zaatakowała kolejna brygada sowieckiej 15 DK. Zacięte walki przerodziły się w szereg indywidualnych pojedynków na białą broń. W walce wręcz dowódca polskiego pułku ppłk Butkiewicz pokonał i ciężko ranił dowódcę sowieckiej brygady kawalerii. Także polscy ułani uzbrojeni w lance odnosili duże sukcesy w walce, a przeciwnik wobec tego rodzaju broni był bezradny. Po kilku godzinach zapadający zmrok zmusił obie strony do przerwania walki^[4].

W październiku 1920 roku dowódca pułku, pułkownik Mścisław Butkiewicz, zdecydował się na podjęcie zagonu na tyły litewskie. W tym celu wyruszył z Wornian, dokąd pułk przybył z frontu sowieckiego i przeprawił się mostem kolejowym przez Wilię, po czym w bród przez Zejmianę koło wsi Drużele i podjął marsz na Podkrzyż, Dojlidany, Poszyle, Gieglówkę, przedzierając się przez oddziały litewskie. Koło wsi Helenowo pluton podchorążego Wacława Rusieckiego z 2 szwadronu wykonał szarżę na litewskich huzarów i wziął 8 jeńców i 10 koni^[6].

Kawalerowie Virtuti Militari i odznaczeni Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej

Pułk w okresie pokoju

Muzeum 13 p.uł. w Wilnie; 1931 r.

W końcu 1921 pułk pełnił służbę na granicy z Litwą, a następnie przez krótki czas stacjonował w Głębokiem. Ostatecznie pod koniec 1922 został przeniesiony do Nowej Wilejki, gdzie przebywał do końca istnienia II RP. Pułk Ułanów Wileńskich przodował w wyszkoleniu bojowym, wykształceniu obywatelskim i dyscyplinie wojskowej wśród formacji kawaleryjskich.

19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 30 kwietnia, jako datę święta pułkowego^[11]. 6 czerwca 1928 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zmienił datę święta pułkowego 13. p.uł. z dnia 30 kwietnia na dzień 25 lipca^[12].

18 marca 1930 roku Minister Spraw Wojskowych nadał jednostce nazwę „13 pułk Ułanów Wileńskich”^[13].

Minister Spraw Wojskowych rozkazem z 9 czerwca 1936 nadał 1 szwadronowi nazwę „Tatarskiego”. Od tego roku zaczęto kierować do niego wszystkich poborowych tatarów polskich. Podczas uroczystego składania serca marszałka Józefa Piłsudskiego na cmentarzu wileńskim na Rossie 1 szwadron pełnił honorową asystę. Pierwszym jego dowódcą był rtm. Michał Bohdanowicz; po nim dowodzili nim krótko rtm. Bazyli Marcisz i rtm. Jan Tarnowski. Od 25 października 1938 objął nad nim dowództwo rtm. Aleksander Jeljaszewicz. Obok niego w szwadronie służyli także Tatarzy, absolwenci pułkowej szkoły podoficerskiej. Podczas święta pułkowego 25 lipca 1937 wręczono szwadronowi buńczuk wykonany według wzorów starotatarskich, który ufundowany został przez całą społeczność tatarską Polski.

Wojna obronna 1939

W wojnie obronnej 1939 13 pułk Ułanów Wileńskich pod dowództwem ppłk. dypl. Józefa Szostaka walczył w składzie Wileńskiej Brygady Kawalerii płk. dypl. Konstantego Druckiego-Lubeckiego. Od 2 do 5 września brał udział w walkach pod Piotrkowem Trybunalskim. W dniach 9 i 10 września poniósł dotkliwe straty w czasie przeprawy przez Wisłę, na przyczółku pod Maciejowicami. Następnie walczył na Lubelszczyźnie. Rozbity został na przeprawie pod Tomaszowem Lubelskim koło wsi Suchowola. 1 szwadronowi przypisuje się wykonanie jednej z szarż kawaleryjskich przeprowadzonych we wrześniu 1939. Szarżą dowodził rotmistrz Jeljaszewicz, a wykonana została w okolicach Maciejowic^[16].

Sztandar pułku zakopany przez żołnierzy nie został odnaleziony do dnia dzisiejszego. Po bitwie część ułanów przez jakiś czas błądziła po nieznanym terenie, zachowując przy tym karność i dyscyplinę. Wkrótce weszła w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” gen. Franciszka Kleeberga. Inna grupa na czele z rtm. A. Jeljaszewiczem podążyła ku granicy węgierskiej.

W ramach Armii Krajowej

Poszczególne pododdziały 13 pułku Ułanów Wileńskich AK zostały odtworzone w 1944 w Okręgu Wileńskim AK w kilku ośrodkach: dywizjon konny na terenie Puszczy Rudnickiej, szwadron konny przy 3 Brygadzie Wileńskiej AK, pluton konny przy 4 Brygadzie Wileńskiej AK oraz pluton konny na terenie Puszczy Kampinoskiej.

Symbole pułkowe

Sztandar

29 czerwca 1919, w Wilnie, gen. ppor. Edward Śmigły-Rydz wręczył delegacji pułku, przybyłej z frontu, sztandar ufundowany przez społeczeństwo ziemi wileńskiej.

27 września 1939 por. Tadeusz Batorowicz odjął płachtę sztandaru od drzewca. Pokrowiec, orła i szarfy zakopali ułani w zagajniku. W momencie kapitulacji, na rozkaz dowódcy 4 szwadronu, por. Batorowicz zakopał sztandar przy drodze Medyka- Przemyśl. W latach 1971-1973 aktywną akcję poszukiwania sztandaru pułku podjął mjr Norbert Binder, syn podoficera pułku. 20 października 1979 odnalazł on pod Medyką puszkę grotu sztandaru 13 p.uł., z numerem 13 na przedniej ściance podstawy. Jedyny relikt ze sztandaru 13 pułku trafił do zbiorów Muzeum WP^[26].

Odznaka pamiątkowa

Odznaka zatwierdzona Dz. Rozk. MSWojsk. nr 16, poz. 243 z 24 kwietnia 1924 roku posiada kształt krzyża maltańskiego, którego ramiona pokryte są żłobkowaną różową emalią. Pośrodku krzyża złocony ryngraf z wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej. Oficerska - dwuczęściowa, wykonana w srebrze lub w tombaku srebrzonym i złoconym, na rewersie numerowana^[27].

Żołnierze 1 szwadronu 13 puł nosili na kołnierzu półksiężyc z gwiazdą^[28].

Barwa

Proporczyk	Opis[29]
	Proporczyki na lancach i patkach mundurów były w kolorze różowym z (niebieskim[30]) chabrowym[31] wąskim paskiem pośrodku W 1 szwadronie tatarskim na proporczykach mundurowych dodatkowo pozłacany emblemat w formie półksiężyca z gwiazdą
	proporczyk dowództwa w 1939
	proporczyk dowództwa w 1939 (wersja z symbolami 1 szwadronu tatarskiego)
	proporczyk 1 szwadronu w 1939
	proporczyk 1 szwadronu w 1939 (2. wersja)
	proporczyk 2 szwadronu w 1939
	proporczyk 3 szwadronu w 1939
	proporczyk 4 szwadronu w 1939
	proporczyk 5 szwadronu ckm w 1939
	proporczyk plutonu łączności w 1939
Inne	Opis
	Na czapce rogatywce – otok różowy[32]
	Szasery ciemnogranatowe, lampasy różowe, wypustka różowa[33]
	„Łapka” (do 1921[j]) – karmazynowa[k]

Żurawiejki

Żurawiejki dotyczące szwadronu tatarskiego:

W latach 1918-1921 na melodię „Marsza Pierwszej Brygady” śpiewano:

Nie formowali nas w koszarach.

Nie znaliśmy żołnierski znój.

Nie spaliśmy na twardych narach,

Lecz poszliśmy od razu w bój.

Refren:

My, wileńska jazda,

Półksiężyc i gwiazda.

Walczymy cały czas,

Choć mało nas, choć mało nas.

Wileńscy ułani

Płk dypl. Józef Szostak

Rotmistrz Aleksander Jeljaszewicz, dowódca szwadronu tatarskiego.

Rtm. Stanisław Edward Bazylczuk

Dowódcy pułku^[35]

• mjr Władysław Dąbrowski (XII 1918-I.1920)
• płk Eugeniusz Ślaski (I-VII 1920)
• płk Mścisław Butkiewicz (VII 1920-IV 1922)
• tyt. płk Terencjusz O’Brien de Lacy (IV-VIII 1922)
• tyt. płk Rajmund Brzozowski (VIII 1922 - IX 1924^[36])
• płk Aleksander Kunicki^[l] (II 1925^[38] - XI 1927^[39])
• ppłk / płk dypl. Adam Korytowski (XI 1927 - IV 1930)
• ppłk Czesław Chmielewski (IV 1930-IV 1937)
• płk Kazimierz Żelisławski (IV 1937-III 1939)
• ppłk dypl. Janusz Bokszczanin (III-VII 1939)
• ppłk dypl. Józef Szostak (VII-IX 1939)

Zastępcy dowódcy pułku (od 1938 roku - I zastępca dowódcy)

• ppłk tyt. płk kaw. Czesław Piłsudski^[m] (1924 – II 1927^[40])
• mjr kaw. Gustaw Zawadzki (p.o. II 1927^[41] – I 1928^[42])
• ppłk kaw. Tadeusz Dackiewicz (do XI 1928 → rej. insp. koni w Mołodecznie)
• ppłk dypl. kaw. Konstanty Drucki-Lubecki (XI 1928 - 22 III 1929 → dowódca 2 p.szwol.)
• ppłk kaw. Kazimierz Plisowski (6 VII 1929 - 10 XI 1932 → dowódca 10 psk)
• mjr dypl. kaw. Jerzy Skrzydlewski (od 9 XII 1932)
• mjr dypl. kaw. Jan Schaitter

Żołnierze 13 pułku ułanów - ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[43] oraz Muzeum Katyńskie^[44][n][o].

Tradycje

Tradycje 13 pułku Ułanów Wileńskich kultywuje Kielecki Ochotniczy Szwadron Kawalerii im. 13 Pułku Ułanów Wileńskich, Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej oraz Stowarzyszenie Świętokrzyski Szwadron Kawalerii Ochotniczej im. Henryka Dobrzańskiego „Hubala” w Barwach 13 Pułku Ułanów Wileńskich GRH^[48].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1934.
• Stanisław Aleksandrowicz: Zarys historii wojennej 13-go pułku Ułanów Wileńskich. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Almanach oficerski: praca zbiorowa, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Warszawa 1923.
• Andrzej Dereń: Lista kawalerzystów i artylerzystów konnych odznaczonych Orderem Wojennym „Virtuti Militari”. W: Księga Jazdy Polskiej. Bolesław Wieniawa-Długoszowski (red.) Bronisław Rakowski (red.) Władysław Dziewanowski (red.) Karol Koźmiński (red.) Stanisław Strumph-Wojtkiewicz (red.) Stanisław Ostoja-Chrostowski (red.) Stanisław Haykowski (ilust.). Warszawa: Zakłady Graficzne Instytutu Wydawniczego „Biblioteka Polska”, 1938.
• Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Feniks edytion, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
• Ludwik Głowacki: Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939. Wyd. 2. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1986. ISBN 83-222-0377-2.
• Zygmunt Kosztyła, Szwadron Ułanów Tatarskich, Wojskowy Przegląd Historyczny Nr 4 (118), Warszawa 1986.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon Sp. z o.o., 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-2043299-2.
• Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914-1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
• 13 Pułk Ułanów Wileńskich. Krzysztof Mijakowski (red.). T. 16. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2012, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7769-343-8.
• Program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. [dostęp 2021-08-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-11)].