17 Wielkopolska Dywizja Piechoty

17 Wielkopolska Dywizja Piechoty (17 DP) - wielka jednostka piechoty Armii Wielkopolskiej i Wojska Polskiego II RP.

Geneza

6 czerwca 1919 Dowództwo Główne Sił Zbrojnych Polskich w byłym zaborze pruskim wydało rozkaz o sformowaniu 3 Dywizji Strzelców Wielkopolskich, w składzie:

• Dowództwo
  • dowódca - gen. ppor. Wincenty Odyniec do 24 VI 1920
  • szef łączności - por. łącz. Jan Kaczmarek
• I Brygada (XXXIII Brygada Piechoty)
• II Brygada (XXXIV Brygada Piechoty)

Pułki 69 i 70 powstały w trakcie walk na froncie południowym powstania, a 68 pułk Piechoty Wielkopolskiej z poznańskich oddziałów 1 pułku rezerwowego.

1 lutego 1920 po zjednoczeniu Armii Wielkopolskiej z Wojskiem Polskim 3 Dywizja Strzelców Wielkopolskich została przemianowana na 17 Dywizję Piechoty Wielkopolskiej. Pułki strzelców wchodzące w skład dywizji przemianowane zostały odpowiednio na: 67, 68, 69 i 70 pułki Piechoty Wielkopolskiej. Brygady piechoty otrzymały rzymską numerację: XXXIII i XXXIV.

17 Wielkopolska Dywizja Piechoty w latach 1921-1939

17 DP w 1938

Sztab dywizji stacjonował w Gnieźnie^[1]. W 1921 wydzielono z dywizji 67 pułk Piechoty Wielkopolskiej.

Dywizja w kampanii wrześniowej 1939 roku

17 DP wchodziła w skład Armii „Poznań”.

Działania dywizji w kampanii wrześniowej

Bitwa nad Bzurą

Późnym wieczorem 12 września gen. Knoll-Kownacki wydał swoim wojskom rozkaz odwrotu na północny brzeg Bzury. Oddziały grupy rozpoczęły przegrupowanie na linii Łęczyca – Sierpów. Dowódca 17 DP płk Mozdyniewicz postanowił wykonać przemarsz 17 DP w dwóch kolumnach^[2]:

• kolumna zachodnia w składzie: 68 pp bez III batalionu, 69 pp bez I batalionu, 5 batalion ckm, 17 pal bez 1 i 3 dywizjonu, 17 dac, 17 bateria artylerii plot., po osi: Modlna – Małachowice – Skotniki – dwór Karsznice – Sługi – dwór Czarne Pole – dwór Ktery,
• kolumna wschodnia w składzie: 70 pp, III/68 pp, 8 bs, oddział rozpoznawczy, I i III/17 pal, po osi: Wypychów – Borowiec – Czerników – Janowice – Goślub – dwór Siemienice,
• 1 batalion 69 pp miał odejść wraz z 56 pp na przeprawę w rejonie Zagaja.

W myśl wcześniejszych rozkazów w poprzek osi ruchu 17 DP, maszerowały tabory 25 DP i grupy kawalerii. Dzięki ogromnemu wysiłkowi organizacyjnemu udało się przerzucić dywizję na północny brzeg Bzury. W południe dywizja ugrupowana była następująco^[2]:

• 68 pp z 5 batalionem ckm, II/17 pal oraz 8 bs organizowały tymczasową obronę wzdłuż Bzury od dworu Ktery do dworu Siemienice
• 69 pp, 17 dac i III/17 pal rozmieszczone były w Strzegocinie,
• 70 pp – jego bataliony rozmieściły się odpowiednio w Malewie, Kucharach i w Marcinowie, a dowództwo w Swiniarach,
• oddział rozpoznawczy w Młogoszynie,
• dowództwo dywizji w Nagodowie

Rozkazem dowódcy GO gen. Knolla-Kownackiego z 13 września 17 DP otrzymała zadanie^[3]:

• zorganizować częścią sił obronę Bzury w granicach: granica zachodnia, jak wschodnia granica grupy kawalerii, tj. Ględzianówek–Strzegocin–Wierzyki, granica wschodnia folwark Gosławice–Garbów–Stradzew, luzując tym samym oddziały 14 DP znajdujące się na przeprawach w rejonie Młogoszyna i Orłowa,
• stworzyć rygiel obronny na rzece Ochni,
• trzymać w rejonie Szewc silny odwód gotowy do przeciwnatarć.

W ciągu dnia większość oddziałów dywizji odpoczywała, uzupełniała straty. W południe zlikwidowano przedmoście na prawym brzegu Bzury, a II i III/68 pp odeszły za rzekę. Pozostawiono jedynie kawalerię dywizyjną. Jeden z podjazdów kawaleryjskich skierowany na Piątek Niemcy rozbili. Przed wieczorem płk Mozdyniewicz wydał rozkaz operacyjny. W jego wyniku 70 pp wraz z przydzielonymi siłami do godz. 600 14 września zluzował oddziały 14 DP na odcinku Młogoszyn – Orłów, 68 pp obsadził przeprawę w Siemienicach, zamknął przeprawę w Kterach i zorganizował obronę na Ochni od Krzyżanowa do Jagniątek. 69 pp rozlokował się w Szewcach jako odwód. 17 dac zajął stanowiska w rejonie Mateuszów – Waliszew w gotowości do wsparcia obrony na Bzurze, przede wszystkim odcinka 70 pp^[4].

14 września dowództwo 17 DP znajdowało się w Szewcach Nagórnych. Po południu wydano rozkazy do przyjęcia ugrupowania przeciwpancernego. Odwodowy 69 pp maszerował przez Bąków i wieczorem rozlokował się w rejonie Rząśna, a 17 dac przeszedł do Pleckiej Dąbrowy. Dowództwo 17 DP przegrupowało się w Wiskinicy. Oddziały broniące linii Bzury do południa nie miały styczności z nieprzyjacielem. Dopiero po południu czołowe pododdziały niemieckiej 17 DP podeszły pod przeprawę w Kterach. Przeprawy bronił 5 batalion ckm (bez kompanii strzeleckiej i 1 kompanii ckm) wsparty II dywizjonem 17 pal. Na pozostałych odcinkach nawiązano od 16.00 jedynie kontakt z niemieckimi patrolami. O tej samej porze z grupy operacyjnej nadszedł rozkaz dalszego marszu na wschód, do Karsznic. Nad Bzurą miał pozostać oddział wydzielony „Szewce” pod dowództwem płk. Smolarskiego w składzie: 70 pp, 8 bs, 5 batalion ckm, 72 kompania ckm na taczankach, I/17 pal i 7 bateria 3 dywizjonu 17 pal. Oddział podlegać miał bezpośrednio gen. Knollowi-Kownackiemu. Jego zadaniem była obrona przepraw przez Bzurę na odcinku Ktery – Orłów. 68 pp z pododdziałami wzmocnienia wyruszył o 20.00 z rejonu Szewce Nadolne i idąc przez Plecką Dąbrowę o świcie doszedł do Wiskinicy. III/68 pp, obsadzający dotąd przeprawę w Siemienicach pomaszerował przez Młogoszyn –Szewce – Stradzew – Plecką Dąbrowę docierając rano do Sleszyna. Tu zorganizował wymuszony postój, ponieważ żołnierze odmówili dalszego marszu. 69 pp wymaszerował z Rząśna i przez Łaźniki – Złaków Kościelny dotarł do Karsznic^[5]. W czasie kiedy wojska maszerowały na wschód, dowódca oddziału wydzielonego „Szewce” zreorganizował obronę na Bzurze. Odpowiedzialność za obronę przeprawy w Kterach przejął prawdopodobnie 7 bs ze zgrupowania gen. Grzmota-Skotnickiego. W nocy na rozkaz dowódcy dywizji płk Smolarski odesłał dwie kompanie strzeleckie i dwie ckm^[6]. 15 września 68 pp, po krótkim odpoczynku w rejonie Wiskinic maszerował dalej osiągając w południe rejonu Czerniew–Towarzystwo. Kolejny rozkaz nakazywał marsz dywizji w rejon Zofiówka–Cypriany–Cmiszew–Rybno. Marsz miał się rozpocząć o godz. 17:30. Pierwsza wyruszyła kawaleria dywizyjna. Główne siły 17 DP ruszyły o zmroku. 68 pp maszerował dwiema kolumnami po osi Kiernozia–Wejsce–Konstantynów–Rybno. 69 pp szedł w jednej kolumnie do rejonu Cypriany—Ćmiszew. Dowództwo 17 DP przeniosło się z Wiskinic do Rybna^[7].

Ordre de Bataille i obsada personalna 17 DP w kampanii wrześniowej

• Kwatera Główna 17 DP
  • Dowództwo
    • dowódca – płk dypl. Mieczysław Mozdyniewicz
    • dowódca piechoty dywizyjnej - płk dypl. Władysław Smolarski
    • dowódca artylerii dywizyjnej - płk dypl. Czesław Szystowski
    • dowódca kawalerii dywizyjnej - mjr Władysław Kazimierz Szczerbik
  • Sztab
    • szef sztabu - ppłk dypl. Artemi Andzaurow
      • oficer operacyjny - kpt. dypl. Jan Kazimierz Lech
      • kwatermistrz – kpt. dypl. Stefan Dobrowolski
• 68 pułk Piechoty Wielkopolskiej (Września)
• 69 pułk Piechoty Wielkopolskiej (Gniezno)
• 70 pułk Piechoty Wielkopolskiej (Pleszew)
• 17 pułk artylerii lekkiej Wielkopolskiej (Gniezno)
• 17 dywizjon artylerii ciężkiej
• 17 batalion saperów
• bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typ A nr 17 – kpt. Wiktor Borodzicz
• szwadron kawalerii dywizyjnej nr 17 – mjr Władysław Kazimierz Szczerbik
• kompania kolarzy nr 72 - por. Lucjan Gmachowski
• samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 72 – ppor. Bogdan Ginter
• 17 kompania łączności – kpt. Zygmunt Majcherkiewicz
• kompania sztabowa – kpt. Bolesław Jagoszewski
• kompania gospodarcza – por. Franciszek Szeszuła
• 702 kompania sanitarna – mjr lek. dr Józef Pajzderski
• 702 szpital polowy – ppłk lek. dr Jan Małuj
• pluton pieszy żandarmerii nr 17 – kpt. Stanisław Faliszewski
• Ośrodek Zapasowy - ppłk Aleksander Kiszkowski

Obsada personalna dowództwa dywizji w latach 1919-1939

Tablica w kościele garnizonowym w Londynie

Dowódcy dywizji

• gen. ppor. Wincenty Odyniec (do 25 V 1920)
• gen. ppor. Adolf Kuczewski (od 25 V 1920)
• płk piech. Stanisław Taczak (p.o. 23 - 26 VIII 1920)
• gen. ppor. Aleksander Osiński (VII 1920 - I 1921)
• gen. bryg. Stanisław Taczak (22 I 1921 - 31 X 1928)
• gen. bryg. Radosław Dzierżykraj-Stokalski (5 XI 1928^[8] - 15 I 1930)
• gen. bryg. Tadeusz Malinowski (15 I 1930^[9] - III 1936)
• gen. bryg. Maksymilian Milan-Kamski (IV 1936 - VIII 1939)
• płk dypl. Mieczysław Mozdyniewicz (VIII - IX 1939)

Dowódcy piechoty dywizyjnej

• płk piech. Stanisław Thiel (X - XII 1921 → do rezerwy)
• płk piech. Marian Konstanty Burzmiński (1 VI 1922^[10] - III 1927 → w stan spoczynku)
• płk dypl. Rudolf Kawiński (19 III 1927 - 25 X 1931 → pomocnik dowódcy OK X ds uzupełnień)
• płk piech. Roman Witorzeniec (25 X 1931 - XI 1935 → pomocnik dowódcy OK V)
• płk dypl. Tadeusz Alf-Tarczyński (XI 1935 - 1938 → pomocnik dowódcy OK II)
• płk dypl. Władysław Smolarski (1938 - IX 1939)

Szefowie sztabu

• mjr SG (sap.) dr Marian Steifer (1921 – 1 IV 1924 → szef Ekspozytury Nr 3 Oddziału II SG w Poznaniu^[11])
• mjr SG (piech.) dr Bolesław Pikusa (1 VI^[12][13] – 1 VII 1924 → wykładowca WSWoj.^[14])
• kpt. / mjr SG Andrzej Liebich (15 X 1924 - 1925)
• mjr SG Władysław Gadomski (1925 - 31 X 1927 → Generalny Inspektor Sił Zbrojnych)
• ppłk dypl. piech. Jan Korkozowicz (31 X 1927 - 5 XI 1928 → szef Oddziału Ogólnego Sztabu DOK IX)
• mjr dypl. piech. Józef I Biernacki (5 XI 1928 - 23 XII 1929)
• kpt. / mjr dypl. piech. Wacław Józef Domański (23 XII 1929 – 23 III 1932 → Sztab Główny^[15])
• mjr dypl. Witold Barlog (23 III 1932^[15] – X 1935 → dowódca baonu w 72 pp)
• mjr dypl. piech. Leon Wernic (X 1935 – 1937 → dowódca I/31 pp)
• kpt. dypl. art. Antoni Brochwicz-Lewiński (p.o. 1938)
• ppłk dypl. Artemi Andzaurow

Obsada personalna w marcu 1939 roku

Ostatnia „pokojowa” obsada personalna dowództwa dywizji^[1][a]:

Żołnierze Dywizji (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego^[17]

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Piotr Bauer i Bogusław Polak, Armia "Poznań" w wojnie obronnej 1939, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1983, ISBN 83-210-0385-0.
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Waldemar Rezmer: Armia „Poznań” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1992. ISBN 83-11-07753-3.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
• Stefan Konieczny, Zarys historii wojennej 67-go pułku piechoty, Warszawa 1929.
• Kazimierz Plasota, Zarys historii wojennej 68-go pułku piechoty, Warszawa 1929.
• Jan Filary, Zarys historii wojennej 69-go pułku piechoty, Warszawa 1928.
• Józef Englicht, Zarys historii wojennej 70-go pułku Piechoty Wielkopolskiej, Warszawa 1929.