1 Pułk Artylerii Ciężkiej (II RP)

1 Pułk Artylerii Ciężkiej

Odznaka 1 pac
Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1921
Rozformowanie	1939
Tradycje
Święto	7 września
Rodowód	„wojenne” 8 pac i 18 pac
Dowódcy
Ostatni	ppłk dypl. Edward Bagieński
Działania zbrojne
kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	Twierdza Modlin
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	artyleria
Podległość	1 Grupa Artylerii

Tereny działań bojowych 8. i 18 dywizjonu artylerii ciężkiej w latach 1919-1920

1 Pułk Artylerii Ciężkiej (1 pac) – oddział artylerii ciężkiej Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

Pułk został sformowany 7 września 1921, na bazie 8. i 18 dywizjonu artylerii ciężkiej. Do 1939 stacjonował w Twierdzy Modlin (Okręg Korpusu Nr I) i podlegał dowódcy 1 Grupy Artylerii. W kampanii wrześniowej między innymi bronił Modlina.

Formowanie i zmiany organizacyjne

„Wojenny” I dywizjon 8 pułku artylerii ciężkiej (przemianowany na 8 dac) swój szlak bojowy zakończył na Podolu^[1].

W tym czasie w twierdzy Modlin odtwarzał się „wojenny” 18 pułk artylerii ciężkiej, a jego 4 bateria wcielona została do 18 pułku artylerii polowej. Reorganizacja artylerii nie przewidywała odtwozrenia 1 pac. 15 grudnia z I dyonu i resztek II dyonu utworzono samodzielny 18 dywizjon artylerii ciężkiej w Modlinie^[2].

W 1921 gruntownie zreorganizowano polską artylerię. Powstawały między innymi nowe pułki artylerii ciężkiej. Na mocy decyzji Naczelnego Dowództwa WP z 7 września 1921 rozpoczęto formowanie „pokojowego” 1 pułku artylerii ciężkiej. W jego skład weszły: „wojenny” 8 dac oraz utworzony 15 grudnia 1920 z „wojennego” 18 pułku artylerii ciężkiej – 18 dac^[3][4].

Kawalerowie Virtuti Militari

Żołnierze dywizjonów odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari:

kpt. Mieczysław Karaszewicz,

ognm. Zygmunt Gackowski,

Ponadto 13 oficerów i 27 szeregowych zostało odznaczonych Krzyżem Walecznych^[5].

1 pac w Modlinie

Święto artylerii konnej w Warszawie - defilada 1 pac z Modlina przed Belwederem; październik 1929

Obchody Święta Niepodległości na Polu Mokotowskim w Warszawie - bateria 1 pac podczas defilady; 11 listopada 1930

Uroczystości Święta 3 Maja - defilada na Placu Saskim w Warszawie - 120 mm armata polowa mle 1878 De Bange

W latach 1924-1925 w strukturze pułku funkcjonowała na prawach dywizjonu detaszowanego 1 kompania artylerii pieszej^[6].

19 maja 1927 Minister Spraw Wojskowych zatwierdził dzień 7 września świętem pułkowym^[7]. Święto obchodzono w rocznicę połączenia 8 i 18 dywizjonów artylerii ciężkiej w 1921^[8].

Pułk był podporządkowany szefowi Artylerii i Służby Uzbrojenia Okręgu Korpusu Nr I (1921–1926), szefowi 1 Okręgowego Szefostwa Artylerii (1926–1928) i dowódcy 1 Grupy Artylerii (1929–1939).

Do 1934 oddział składał się z trzech dywizjonów po dwie baterie. Na wyposażeniu 1., 4. i 7 baterii znajdowały się armaty kal. 105 mm, a w bateriach 2., 5. i 8. haubice kal. 155 mm.

Rozkazem Departamentu Artylerii z 20 listopada 1934 doszło do częściowej reorganizacji pułku. Jednocześnie na uzbrojenie pułku trafiły 120 mm armaty wz. 78/09/31, będące do tej pory na wyposażeniu 1 pułku artylerii najcięższej z Góry Kalwarii.

Kultura i oświata w pułku

Życie kulturalne pułku w znacznej mierze skoncentrowało się w Domu Żołnierza w Modlinie. Organizowano tu występy teatralne, gry, zabawy, 2-3 razy tygodniowo wyświetlano filmy. Dla absolwentów szkoły podoficerskiej organizowano co roku wycieczkę oświatowo-turystyczną do Warszawy^[9]. Kadra organizowała też popularne majówki. Cena takiej imprezy wraz z żywnością wynosiła średnio 3 zł od osoby, przy czym transport dostarczał nieodpłatnie pułk. Pułk starał się utrzymywać kontakt z oficerami rezerwy zapraszając ich na tradycyjne święto artylerii w dniu świętej Barbary^[9].

Pułk w okresie przewrotu majowego

13 maja 1926 dowódca OK I gen. bryg. Jan Wróblewski swoim telegramem poinformował dowódcę pułku o przejęciu władzy przez marszałka Józefa Piłsudskiego. Polecał on jednocześnie przysłanie do dyspozycji stacjonującego W Warszawie 36 pułku piechoty Legii Akademickiej jednej baterii. Dowodzący w owym czasie ppłk szt. gen. Karol Matkowski wyznaczył do tego celu 2 baterię kpt. Wojciecha Pluty. Baterię zaprowiantowano na 2 dni, pobrano z magazynów amunicję w ilości 30 granatów stalowo-surówkowych, po 100 naboi do kb i po 2000 na ckm. Brakujący sprzęt uzupełniono z innych pododdziałów. Po przybyciu do Warszawy bateria zakwaterowana została w koszarach 36 pp. W starciach nie uczestniczyła, ale do garnizonu powróciła dopiero 18 maja^[10].

Zmiany etatowe w pułku

W 1923 w skład pułku wchodziły: dowództwo, trzy dywizjony artylerii ciężkiej, kadra oddziału łączności i kadra baterii zapasowej^[11]. Na wyposażeniu 1., 4. i 7. baterii znajdowały się armaty kal. 105 mm, a w bateriach 2., 5. i 8. były haubice kal. 155 mm. Rozkazem Departamentu Artylerii z 20 lutego 1934 L. 158/tjn. Og. Org. doszło do reorganizacji pułku i częściowego przezbrojenia 1 pac w 120 mm armaty wz. 78/09/31, będące do tej pory na wyposażeniu 1 pułku artylerii najcięższej. W nowej strukturze pułk składał się z dowództwa, kwatermistrzostwa, plutonów: gospodarczego i łączności, I dywizjonu w składzie trzech baterii po 4 haubice kal. 155 mm, II dyonu w składzie dwóch baterii po 4 armaty kal. 120 mm, III dyonu w składzie dwóch baterii po 4 armaty kal. 105 mm. W związku z tym 5 baterię II dyonu przesunięto do I dyonu i przemianowano na 3 baterię. II/l1 pac uzupełniono przez sformowanie nowej 5 baterii^[3].

W 1937 puk wydzielił ze swojego składu 3-działową baterię haubic kal. 155 mm dla nowo formowanego w Warszawie 28 dywizjonu artylerii ciężkiej. Wydzielił też kadrę do tworzonego w Zambrowie 18 dywizjonu artylerii ciężkiej. Ostatnie zmiany nastąpiły w 1939. Wtedy to przemianowano pluton łączności na baterię łączności, a plutonu gospodarczy na baterię remontów w składzie plutonu gospodarczego i plutonu ujeżdżania koni^[12].

Organizacja pokojowa pułku

• Dowództwo
• I dywizjon (3 baterie po 4 haubice kal. 155 mm)
• II dywizjon (2 baterie po 4 armaty kal. 120 mm)
• III dywizjon (2 baterie po 4 armaty kal. 105 mm)
• kwatermistrzostwo
• pluton gospodarczy (w 1939 - bateria remontów)
• pluton łączności (w 1939 - bateria łączności)

1 pac w kampanii wrześniowej

Artyleria ciężka w 1939 przed wybuchem II wojny światowej

Mobilizacja

Pułk był jednostką mobilizującą. Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” sformował: w sierpniu 1939, w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem "niebieskim":

• dywizjon artylerii ciężkiej typ II nr 8 dla 8 DP
• pluton taborów nr 8 dla 8 DP

od 31 sierpnia 1939, w I rzucie mobilizacji powszechnej:

• Dowództwo 1 pułku artylerii ciężkiej
• I dywizjon 1 pac typ I
• II dywizjon 1 pac typ I
• dywizjon artylerii ciężkiej typ I nr 46 dla Odwodu Naczelnego Wodza

w II rzucie mobilizacji powszechnej:

• Dowództwo 11 pułku artylerii ciężkiej^[b]
• dywizjon artylerii ciężkiej typ I nr 47 dla Odwodu Naczelnego Wodza
• polowy szpital weterynaryjny nr 12
• pluton marszowy artylerii ciężkiej typ I nr 1^[15].

Od 31 sierpnia 1939 dywizjony 1 pac mobilizowały się we wsi Wymysły (I dywizjon) i we wsi Kosewo (II dywizjon). Mobilizacja przebiegła bez zakłóceń. I/1 pac otrzymał 12 nowych armat kal. 105 mm wz. 29, zaś II/1 pac 12 haubic kal. 155 mm wz. 17. Braki wystąpiły w słabej jakości wozów, zabrakło kbk dla części taborytów, dywizjony otrzymały tylko po jednej radiostacji N2. W nocy z 3/4 września pułk zakończył przechodzenie na stopę wojenną^[16].

Działania bojowe pułku

Po zmobilizowaniu 1 pac został podporządkowany dowódcy artylerii płk. Michałowi Gałązce w Armii „Modlin” gen. Emila Krukowicza-Przedrzymirskiego.

4 września pułk wzmocnił przedmoście modlińskie. Poszczególne baterie zajęły stanowiska ogniowe na lewym brzegu Wisły, na południowy wschód od Zakroczymia. Zadaniem pułku było zamknięcie ogniem kierunku północnego w pasie od Zakroczymia do Pomiechówka. 5 września pułk podporządkowany został dowódcy obrony Modlina, płk. Wacławowi Młodzianowskiemu. Do 8 września pułk nie uczestniczył w walkach, a przygotowywał stanowiska ogniowe i punkty obserwacyjne. 1 pac miał wspierać obronę przedmościa Modlina i zamknąć ogniem zagrożone kierunki. W tych dniach stwierdzono działanie silnej dywersji niemieckiej. Dywersanci niszczyli łączność przewodową pomiędzy stanowiskami ogniowymi a punktami obserwacyjnymi. Zorganizowano więc stałe patrole. W jedną z zasadzek zorganizowanych przez patrol wpadło troje dywersantów. Zostali oni rozstrzelani. Dowódcy 1 pac podporządkowano 8 dac. Z zasobów pułku na rozkaz dowódcy AD 5. DP ppłk. Ciałowicza złożono dwie z 6 j.o. na stanowiskach zapasowych na południowym brzegu Narwi przy moście kolejowym. Amunicję tą przejął 8 dac.

Nocą 8/9 września 1 pac zwinął swoje stanowiska i pomaszerował przez Nowy Dwór, Okunin, Janówek do Wieliszewa. 9 września dowództwo pułku przygotowywało się do wsparcia obrony zgrupowania gen. bryg. Juliusza Zulaufa. Dywizjon II/1 pac przydzielono do wsparcia obrony rejonu Marek, gdzie zajął stanowiska ogniowe 9/10 września. Tej samej nocy 1 pac bez II dywizjonu pomaszerował przez Nieporęt, Strugę, Drewnicę i Zielonkę do Rembertowa na poligon, gdzie wypoczywano. Dowódca pułku otrzymał w Warszawie rozkaz od dowódcy artylerii Armii "Warszawa" odesłania całej amunicji do Warszawy. Rozkaz ten mimo protestów ppłk. Edwarda Bagieńskiego został wykonany, amunicja została przewieziona do koszar PP w Golędzinowie. W I dywizjonie pozostało na rozkaz dowódcy pułku tylko po 25 naboi na baterię. O świcie 11 września do miejsca stacjonowania pułku dołączył zupełnie bez amunicji II dywizjon. 11 września 1 pac podjął marsz na odcinek Falenica-Świder, jednocześnie podporządkowano go Grupie Operacyjnej Kawalerii gen. bryg. Władysława Andersa. Z uwagi na to, że GOKaw. miała uderzyć w kierunku Mińska Maz. 1 pac otrzymał rozkaz udania się w kierunku Garwolina. 12 września zajął las koło wsi Sępochowo i w tym miejscu został zaatakowany przez lotnictwo niemieckie; poniósł ciężkie straty osobowe w zabitych i rannych, stracono wiele koni, co zdekompletowało zaprzęgi. Na rozkaz gen. Andersa ppłk Bagieński skierował do wsparcia natarcia kawalerii 1 pluton z 1 baterii pod dowództwem kpt. Jerzego Rybarskiego, któremu przekazano większość posiadanej amunicji. Pluton ten ze stanowisk ogniowych w Siennicy 13 września wspierał kawalerię, aż do wyczerpania amunicji. Nocą 12/13 września pomaszerował w pobliże Garwolina do rejonu wsi Miętne i Zawady.

GOKaw. gen. Andersa pomaszerowała forsownym marszem na południe; 1 pac podjął marsz samodzielnie. W nocy 13/14 września maszerujący na południe pułk minął Garwolin i na wieść o marszu wojsk niemieckich w kierunku Garwolina zmieniono marszrutę i przez Rudę Talubską skierowano się w pobliże Łaskarzewa. Dołączył do 1 pac 1 pluton 1 baterii^[17]. 14 września patrole pułku nawiązały kontakt z pozostałościami 13. DP, której pododdziały stały na zachód od Łaskarzewa. Zgodnie z rozkazem dowódcy 13 DP płk. Kalińskiego 1 pac dotarł do Wilgi nocą 15/16 września. Z uwagi na przecięcie szosy do Warszawy przez niemieckie oddziały pancerno-motorowe, 1 pac pomaszerował na Sobienie Kiełczyńskie; po dojściu do Sobienie Jeziory ustalono, że dalsza droga jest zamknięta przez niemiecki oddział pancerny. W tej sytuacji pułk pomaszerował do Osiecka. 17 września rano 1 pac zatrzymał się w lesie Kozia Wola na południe od Osiecka. Zrobiono zawały leśne z drzew i wystawiono dwa działony 105 mm jako ppanc. wyposażone w resztę amunicji. 18 września około południa rejon pułku zaatakował niemiecki oddział zmotoryzowany. Oficer zwiadowczy pułku por. Jerzy Filutowski poprowadził kontratak żołnierzy pułku; w jego wyniku poległo kilkunastu żołnierzy niemieckich, zdobyto 2 samochody terenowe i 2 armatki ppanc. Straty własne kilku rannych. Z uwagi na zupełny brak amunicji i niemożliwość dalszego marszu bezbronnej kolumny z działami, ppłk Bagieński wydał rozkaz o zniszczeniu dział.

Dalszy marsz podjęto 18 września wieczorem. Podczas przekraczania drogi Wilga-Garwolin i rzeki Wilga doszło do rozdzielenia dywizjonów. Dowództwo 1 pac i I dywizjon dotarły do lasu obok majątku Huta Garwolińska; tu został zaatakowany przez patrole niemieckie, które w walce odparto ze stratą kilku rannych. Wobec okrążenia przez niemieckie oddziały postoju dowództwa 1 pac i I dywizjonu oraz wyczerpania amunicji strzeleckiej, w godzinach popołudniowych 19 września, złożono broń.

II dywizjon dotarł do wsi Żabiniec i natknął się na nocujący we wsi niemiecki oddział pancerno-motorowy; w walce poległ dowódca kolumny amunicyjnej por. Rudolf Parisenberg i kilku kanonierów. Następnie dywizjon maszerował przez Podzamcze, Sobolewo, Falentyn i Budziska, osiągnął 21 września lasy obok Woli Gułowskiej i samą wieś. O godz. 9.30 na Wolę Gułowską od strony Adamowa uderzył niemiecki batalion zmotoryzowany. Zacięta walka II dywizjonu, aż do wyczerpania amunicji strzeleckiej, przyniosła duże straty; poległo 3 oficerów i 8 kanonierów, w tym kpt. Jan Henning, kpt. J. Sobczak; ciężko ranny został dowódca II dywizjonu kpt. Zbigniew Mokrzycki (zmarł 6 dni później), rannych zostało 30 żołnierzy, ponad 140 dostało się do niewoli, w tym 3 oficerów. Batalion niemiecki utracił 8 poległych i 32 rannych^[18].

Symbole pułkowe

Sztandar

Uroczystość wręczenia sztandarów artylerii i broni pancernej 26 maja 1938 w Warszawie. Delegacja jednostek artylerii OK Warszawa i Łódź składa wieniec na Grobie Nieznanego Żołnierza.

17 lutego 1938 zatwierdzony został wzór sztandaru 1 pac^[22]. Sztandar ufundowało społeczeństwo ziemi płońskiej. Jego nadanie odbyło się w Warszawie 26 maja 1938^[23].

Płat sztandaru miał wymiary 64x64 cm. Prawa strona sztandaru była wykonana według wzoru regulaminowego. W centrum znajdowało się godło państwowe – orzeł w koronie w wieńcu z liści laurowych, w czterech rogach numer pułku w takich samych wieńcach.
Na lewej stronie płatu sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego znajdował się wieniec taki sam jak po stronie prawej, a w wieńcu trzywierszowy napis „HONOR I OJCZYZNA”. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach umieszczone były na tarczach^[24]:

• w prawym górnym rogu – wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej
• w lewym górnym rogu – wizerunek św. Barbary
• w prawym dolnym rogu – herb miasta Płońsk
• w lewym dolnym rogu – odznaka pamiątkowa 1 pac

Na ramionach amarantowego krzyża kawalerskiego były napisy^[24]:

• na górnym – Wasinki 2 VI1920 i Obgów 9 VII 1920
• na dolnym – Modlin 7 IX 1921
• na lewym – Zorzanka 3 X 1919 i Połock 5 XI 1919
• na prawym – Warszawa-Modlin 13-17 VIII 1920 i Brody 25-26 VII1920

Odznaka pamiątkowa

Regulamin i wzór odznaki pamiątkowej 1 pac zatwierdzony został Dz. Rozk. MWojsk. Nr 35 z 14 grudnia 1928 poz. 379^[24]. Odznaka o wymiarach 40x36 mm ma kształt stylizowanej tarczy w formie sześciokąta, z zarysowanymi od środka promieniami, na której wpisano cyfry „8” i „18”. Na tarczy znajdują się dwie skrzyżowane lufy stanowiące tło dla emaliowanej w kolorze ciemnozielonym z obwódką szkarłatną tarczki, na której wpisano numer i inicjały „1 PAC”. Nad tarczą orzeł wz. 1927. Dwuczęściowa - oficerska, wykonana w srebrze, oksydowana, na rewersie numerowana. Wykonawcą odznaki był Wiktor Gontarczyk z Warszawy^[25].

Trąbka

W 10 rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości 1 pułk artylerii ciężkiej otrzymał na znak braterstwa broni, z rąk przedstawiciela wojskowego króla Włoch, srebrną trąbkę z płomieniami i napisem „L’esercito Italiano al 1-o Regimento artiglieria Pesante campale Polacco 1918-1928” (Wojsko włoskie polskiemu 1 pułkowi artylerii ciężkiej 1918-1928)^[26].

Żołnierze pułku

Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku

Żołnierze 1 pułku artylerii ciężkiej - ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[37] oraz Muzeum Katyńskie^[38][e][f].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281. 
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Józef Hłasko: Zarys historii wojennej 1-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Piotr Zarzycki. Artyleria piesza w Wojsku Polskim II Rzeczypospolitej. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (187), 2001. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej. ISSN 1640-6281. 
• Piotr Zarzycki: 1 Pułk Artylerii Ciężkiej. Pruszków: Wydawnictwo „Ajaks”, 1997, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt nr 55. ISBN 978-83-87103-27-9.