1 Pułk Artylerii Najcięższej

1 Pułk Artylerii Najcięższej

Odznaka 1 pan
Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1920
Rozformowanie	1939
Tradycje
Nadanie sztandaru	28 maja 1938
Kontynuacja	11, 12 i 13 dan
Dowódcy
Pierwszy	mjr Józef Klob
Ostatni	płk Józef Rymut
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka (bitwa nad Niemnem)
Organizacja
Dyslokacja	Warszawa (1920-1934) Góra Kalwaria (1934–1939)
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	artyleria
Podległość	1 Grupa Artylerii

Artyleria ciężka w 1939 przed wybuchem II wojny światowej

1 Pułk Artylerii Najcięższej na Wawelu - fotografia grupowa na dziedzińcu wawelskim

Uroczystości Święta 3 Maja - defilada na Placu Saskim w Warszawie - 120 mm armata polowa mle 1878 De Bange

Bateria ciągników artyleryjskich C7P z przyczepami załadowanymi lufami do moździerzy 220 mm wz. 32

Ciężkie moździerze 220 mm wz. 32 - ciągnik artyleryjski C7P - artylerzyści jadący na przyczepie

1 Pułk Artylerii Najcięższej (1 pan) – oddział artylerii najcięższej Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

Organizacja pułku i udział dwóch baterii w wojnie z bolszewikami

Pułk został sformowany w garnizonie Warszawa, na podstawie rozkazu Ministra Spraw Wojskowych z 11 sierpnia 1920 pod nazwą Pułk Motorowy Artylerii Najcięższej. Jednostka ukończyła organizację i szkolenie na początku września 1920. Pierwszym dowódcą pułku został major Józef Klob. Jego podstawowym zadaniem było szybkie i sprawne połączenie wszystkich przeznaczonych do składu pułku baterii w tym i tych będących na froncie.

Struktura organizacyjna pułku w 1920 przedstawiała się następująco:

• Dowództwo
• dowódca pułku - mjr Józef Klob
• 1 bateria – por. Jan Szewczyk
• 2 bateria – por. Wilhelm Dobosz
• 3 bateria – kpt. Stefan Wołągiewicz
• 4 bateria – kpt. Zygmunt Zaboklicki
• 5 bateria – kpt. Jan Kondziołka
• 6 bateria – kpt. Henryk Tomowicz
• oddział techniczny
• bateria zapasowa
• bateria motorowa

Bateria pierwsza i druga miały po dwa 210 mm moździerze, baterie trzecia i czwarta – po trzy 149,1 mm armaty, natomiast bateria piąta i szósta – po cztery 155 mm haubice.

W wojnie z bolszewikami wzięły czynny udział jedynie dwie baterie moździerzy: pierwsza pod dowództwem porucznika Wilhelma Dobosza i druga pod dowództwem porucznika Jana Szewczyka. Oba pododdziały weszły w skład Grupy Artylerii Ciężkiej generała podporucznika Ignacego Ledóchowskiego, która znajdowała się w dyspozycji dowódcy 2 Armii. W dniach 22–26 września 1920 baterie wspierały ogniem swych 210 mm moździerzy oddziały Dywizji Ochotniczej i Dywizji Górskiej w walkach o Grodno.

Pułk w okresie pokoju

Jesienią 1921 pułk został zreorganizowany. Odtąd składał się z dwóch mieszanych dywizjonów. W każdym była jedna bateria moździerzy kal. 210 mm i jedna bateria armat kal. 149,1 mm. Planowano utworzenie trzeciego dywizjonu o podobnym składzie, ale do tego nie doszło. Stacjonował w Warszawie początkowo przy ul. Koszykowej, a od 1922 roku w forcie Jakuba Jasińskiego (Śliwice). Zmieniono również oficjalną nazwę pułku na 1 pułk artylerii najcięższej (motorowy). W kwietniu 1923 roku nastąpiła wymiana uzbrojenia artyleryjskiego produkcji włoskiej dotychczas używanego na uzbrojenie artyleryjskie i strzeleckie produkcji francuskiej. Zdano pojazdy motorowe, a wdrożono trakcję konną. Proces przezbrajania zakończono w czerwcu 1923 roku, uzbrojeniem artyleryjskim stały się armaty kal. 120 mm wz. 1878. Struktura pułku od tego czasu, to:

• drużyna dowódcy pułku
• 3 dywizjony x 3 baterie x 4 armaty 120 mm
• kadra baterii zapasowej
• kadra łączności ^[1].

Od początku 1934 roku rozpoczęto szkolenie motorowe kadry oraz szkolenie z przybyłymi instruktorami z zakładów Skody przy zakupionych moździerzach kal. 220 mm wz. 1932. Od listopada 1934 roku pułk przenosił się sukcesywnie do nowo budowanych koszar i garaży w Górze Kalwarii. Zmieniono też organizację pułku, od tego czasu składał się z:

• dowództwa pułku
• kwatermistrzostwa
• plutonu gospodarczego
• plutonu łączności,
• parku samochodowego
• 2 dywizjonów x 2 baterie x 2 moździerze.

Od 1937 roku pluton łączności rozbudowano do baterii łączności oraz utworzono dywizjon techniczny w składzie dwóch baterii technicznych ^[2].

Mobilizacja i działania w 1939

Podczas mobilizacji pułk wystawił trzy dywizjony zmotoryzowanej artylerii najcięższej. Składały się one z 6 moździerzy 220 mm po dwa działa w trzech bateriach. W I rzucie mobilizacji powszechnej mobilizowano trzy dywizjony w terminach; 5, 6 i 7 dniu jej trwania:

• 11 dywizjon artylerii najcięższej
• 12 dywizjon artylerii najcięższej
• 13 dywizjon artylerii najcięższej

miały wejść w skład odwodowej Armii „Prusy”.

W II rzucie mobilizacji powszechnej z terminem gotowości na X+3, mobilizowano:

• Ośrodek Zapasowy Artylerii Motorowej nr 1^[6]

Mobilizację pułku prowadzono na terenie poligonu; Zalesie, Baniocha, Walewice, gdzie do 31 sierpnia 1 pan przebywał. Z chwilą rozpoczęcia mobilizacji mundurowano i wyposażano napływających rezerwistów w koszarach w Górze Kalwarii i wysyłano do formowanych dywizjonów na terenie poligonu. Od 1 września dywizjony pobierały sprzęt samochodowy i moździerze ze składów w na Moczydłowie. 1 września uformowano kolumnę samochodową z 20 ciężarówkami Polski Fiat 621L i łazik celem dowiezienia amunicji ze składów w Palmirach w dniach 1-3 września. 1 września w trakcie jednego z pierwszych kursów kolumna samochodowa za Młocinami została zaatakowana przez lotnictwo niemieckie, poległo i odniosło rany kilku kanonierów, zniszczony został "łazik"^[7].

11 dywizjon oddano Armii „Modlin” i skierowano do Jabłonny, gdzie dotarł 7 września. Wziął on udział w walce pod Tomaszowem Lubelskim. Dywizjony 12 i 13 zakończyły mobilizację 5-6 września i przydzielono je do dyspozycji Sztabu Naczelnego Wodza, jako odwód artyleryjski, ruszyły przez Lubelszczyznę w kierunku Lwowa. W trakcie mobilizacji powszechnej z uwagi na zgłaszanie się licznych rezerwistów różnych broni utworzono oddział nadwyżek 1 pan pod dowództwem mjr. Bronisława Nowakowskiego z 2 działową baterią armat 75 mm wz.1897. Oddział ten po przejściu na wschodnią stronę Wisły wszedł w skład Zgrupowania płk. Tadeusza Komorowskiego, stanowił on odwód zgrupowania. 6/7 września przez Wisłę przeprawiła się reszta OZ Artylerii Motorowej. Jeden z działonów wspierał Oddział Wydzielony mjr. Jasiewicza w rejonie Brzumina ^[8]. Pułk po zakończeniu mobilizacji trzech dywizjonów został przekształcony w Ośrodek Zapasowy Artylerii Motorowej nr 1. Pozostały w nim jako rezerwa 1 moździerz 220 mm i 2 armaty 120 mm. Sprzęt ten w nieznanych okolicznościach, został porzucony około 10 września w miejscowości Sobienie Murowane. Głowna część OZ pod dowództwem płk. Józefa Rymuta przedostała się po długotrwałym marszu 19 września do Rumunii. OZN 1 pan dostał się do niewoli sowieckiej w Haliczu 21 września. Armata 75 mm i 40 mm plot. wraz z ciągnikiem C2P, przejęte w Brzuminie maszerowały wraz z OZ płk. Rymuta, po czym odłączone w rejonie Włodawy pod dowództwem pchor. T. Oryńskiego wzięły udział w walkach z niemiecką 3 DPanc. następnie dołączyły do 11 dan dzieliły jego losy ^[9].

Symbole pułkowe

Sztandar

16 grudnia 1937 Prezydent RP Ignacy Mościcki zatwierdził wzór sztandaru^[10] dla 1 pułku artylerii najcięższej. Na lewej stronie płatu sztandaru umieszczono^[11]:

• w prawym górnym rogu na tarczy - wizerunek Matki Boskiej Ostrobramskiej,
• w lewym górnym rogu na tarczy - wizerunek Świętej Barbary,
• w prawym dolnym rogu na tarczy - godło Księstwa Mazowieckiego,
• w lewym dolnym rogu na tarczy - odznaka pamiątkowa 1 pan,
• na górnym ramieniu krzyża kawalerskiego - napis: „Grodno 25.IX.1920”,
• na dolnym ramieniu krzyża kawalerskiego - napis: „Warszawa 11.VIII.1920”.

26 maja 1938 na Polu Mokotowskim w Warszawie, gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki w imieniu Prezydenta RP wręczył dowódcy pułku sztandar.
19 września 1939 sztandar został przewieziony przez granicę węgierską przez dowódcę pułku, płk Józefa Rymuta, st. ogn. Stanisława Jackowskiego i kan. Okrasę. Przez pewien czas był przechowywany przez dowódcę pułku w obozie internowanych w Eger, skąd drogą dyplomatyczną wysłany został do Francji. Obecnie sztandar znajduje się w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie^[12]

Odznaka pamiątkowa

Odznaka zatwierdzona została Dziennikiem Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych z 14 października 1932 nr 19, poz. 243. Stanowi ją krzyż maltański, którego ramiona pokryte są białą emalią. Na środek nałożony wizerunek gorejącej bomby otoczonej wieńcem laurowym na tle skrzyżowanych luf armatnich. Na ramionach krzyża napis: 1 PAN. Odznaka oficerska i podoficerska wykonana w srebrze i emaliowana. Wersja żołnierska– jednoczęściowa, wykonana z alpaki, bez emalii. Wymiary – 39x38 mm; wykonanie – Wiktor Gontarczyk z Warszawy^[13].

Żołnierze pułku

155 mm haubica wz. 17

Dowódcy pułku

• mjr art. Józef Klob^[c] (od 11 VIII 1920)
• kpt. art. Maksymilian Wzacny (od 29 IV 1922)
• płk art. Stanisław Marian Rohoziński (28 VI 1922 - 2 X 1925 → zastępca szefa Artylerii Okręgu Korpusu Nr I^[14])
• ppłk art. inż. Roman Gliniecki (17 XI 1925 – 5 VI 1926 → kadra oficerów artylerii)
• ppłk / płk SG Stanisław Maksymilian Markus (5 VI 1926^[15] - 29 II 1932 → stan spoczynku^[16])
• mjr art. Wilhelm Dobosz (wz. od 1 III 1932)
• ppłk art. Jan Franciszek Teuchman (wz. od 27 IV 1932)
• ppłk / płk art. Jan Dunin-Wąsowicz (1 VI 1932^[17] - †24 IV 1936^[18])
• ppłk / płk art. Józef Rymut (2 V 1936 – IX 1939)

Zastępcy dowódcy pułku

• ppłk art. Leopold Izydor Połoszynowicz^{[19] [d]} (1923 - 18 I 1925 → p.o. dowódcy 2 pag^[20])
• ppłk art. inż. Roman Gliniecki^[e] (18 I - 17 XI 1925 → dowódca 1 pan)
• ppłk art. Jan Franciszek Teuchman (do 7 VI 1934 → szef wydziału w Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego^[21])
• ppłk dypl. art. Ludwik Jacek Ciba (1934^[22] - I 1938 → dowódca 6 pac)
• mjr / ppłk sam. Wacław Hryniewski (II zastępca od VI 1934^[f])
• ppłk art. Antoni Kocimski (I zastępca 1939, †1940 Charków)
• mjr art. Bronisław Nowakowski (II zastępca 1939)

Oficerowie i żołnierze pułku

Żołnierze pułku – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego^[23]

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939; Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Piotr Zarzycki: 1 Pułk Artylerii Najcięższej. Warszawa: Przedsiębiorstwo Wielobranżowe „Egross-Mikromax” Sp. z o.o., 1991, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej zeszyt nr 6. ISBN 83-00-03221-5.