1 Pułk Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej
 | |
| Historia | |
| Państwo | |
|---|---|
| Sformowanie | 22 września 1944 |
| Rozformowanie | 19 stycznia 1945 |
| Tradycje | |
| Święto | pierwsza niedziela po 15 sierpnia |
| Dowódcy | |
| Pierwszy | ppłk Stanisław Mirecki ps. „Pociej" |
| Ostatni | mjr Adam Stabrawa ps. „Borowy" |
| Organizacja | |
| Dyslokacja | Gorce i Podhale |
| Rodzaj sił zbrojnych | lądowe |
| Formacja | |
| Podległość | Komendzie Okręgu Kraków AK |
| Historia Polski |
 Ten artykuł jest częścią cyklu: |
1 Pułk Strzelców Podhalańskich AK (1 pspodh. AK) – jednostka sił zbrojnych Armii Krajowej utworzona na początku 1944 w ramach przygotowań do Akcji „Burza” w Okręgu Kraków w oparciu o struktury Wojska Polskiego sprzed 1939 roku.
Historia Pułku
W ramach przygotowań do Akcji „Burza” utworzony został w Inspektoracie Nowy Sącz, Okręgu Kraków Armii Krajowej 1 pułk strzelców podhalańskich. Pułk wchodził w skład 21 Dywizji Piechoty AK. Operacyjnie podlegał dowódcy Grupy Operacyjne „Śląsk Cieszyński", gen. bryg. Bruno Olbrychtowi ps. „Olza" a organizacyjnie Komendzie Okręgu Kraków AK[1].
Zasięg działania 1 pspodh. AK obejmował teren Podhala i Gorców. W skład pułku, formowanego na wiosnę 1944 roku, weszły działające już na tym terenie oddziały partyzanckie AK. Cztery bataliony pułku działały w poszczególnych rejonach Inspektoratu Nowy Sącz.
W dniu 22 września 1944 roku na dowódcę pułku mianowany został mjr Adam Stabrawa ps. „Borowy". Dzień ten przyjmuje się formalnie za datę powstania 1 pułku strzelców podhalańskich AK. Siedziba dowódcy pułku znajdowała się w okolicach masywu Mogielicy. Na początku września pułk został skoncentrowany w rejonie Turbacza w Gorcach, a 24 września 1944 r. złożył przysięgę podczas mszy świętej odprawianej przez ks. Jana Czuja.
Uzbrojenie pułku w październiku 1944 składało się z: 2 granatników PIAT, 9 ciężkich karabinów maszynowych, 37 ręcznych karabinów maszynowych, 85 pistoletów maszynowych, 188 pistoletów, 401 granatów, 568 karabinów.
Pułk walczył do stycznia 1945 r. z oddziałami niemieckimi. Zgodnie z rozkazem komendanta Krakowskiego Okręgu Armii Krajowej pułk został rozwiązany 19 stycznia, a jego oddziały zdemobilizowane.
Skład Pułku
Na dzień 31 października 1944 r. pułk liczył 1 029 ludzi (47 oficerów, 45 podchorążych, 138 podoficerów, i 793 szeregowych). Skład osobowy pułku to[1]:
Dowództwo Pułku
- dowódca (do sierpnia 1944 r.) - ppłk kaw. Stanisław III Mirecki ps. „Pociej” (ciężko ranny ujęty przez Niemców zmarł szpitalu w Nowym Sączu 4 września 1944 r.);
- dowódca (od 22 września 1944 r.) - mjr Adam Stabrawa ps. „Borowy” (równocześnie dowódca Inspektoratu AK Nowy Sącz)
- zastępca dowódcy - rtm. Włodzimierz Budarkiewicz ps. „Podkowa”
- kwatermistrz - rtm. Michał Wojciechowski ps. „Profesor”
- adiutanci - por. Jan Cieślak ps. „Maciej” i por. Szymon Pyrć ps. „Jaskółka”
- oficer wywiadu - por. Stefan Jedliński ps. „Bartek”
- oficer materiałowy - Stanisław Ehrbar ps. „Marian”
- oficer żywnościowy - ppor. Józef Kromka ps. „Karaś”
- szef kancelarii - st. sierż. Wacław Kosecki ps. „Korab”
- lekarz pułkowy - dr Marian Mossler ps. „Leliwa”
- kapelan - ks. Jan Stelmach ps. „Urban”
Oddział Ochrony Dowództwa
Oddział Ochrony Dowództwa wraz z pocztem dowódcy na koniec października 1944 liczył 20 ludzi a pod koniec roku rozrósł się do 31osób.
- dowódca - plut. Pakuła Kazimierz ps. „Wilczek"
- zastępca dowódcy - plut. Dzioboń Stanisław ps. „Herkules"
Komórka Odbioru Zrzutów "PP"
Komórka Odbioru Zrzutów o kryptonimie PP, nazywana potocznie przez żołnierzy „Pelikanami", zajmowała się utrzymywaniem łączności z bazą we Włoszech oraz techniczną stroną przyjmowania zrzutów. W skład komórki PP wchodziło 2 oficerów, personel obsługi radiostacji, oraz 8 ludzi osłony bezpośredniej. PP kwaterowała przy 1 batalionie w rejonie Szczawy.
- dowódca - por. Antoni Turski ps. „Tolek"
- zastępca dowódcy - por. Ryszard Blatkiewicz ps. „Leliwa"
- dowódca ochrony radiostacji - pchor./por Jan Adamczyk ps. „Gryf"
I batalion
Pierwszy batalion (kryptonim "202") został sformowany głównie na bazie istniejącego oddziału partyzanckiego „Wilk" oraz OP "Sobel" ppor. Jana Tokarczyka.
- dowódca batalionu - por. Jan Wojciech Lipczewski ps. „Andrzej"
- zastępca dowódcy i adiutant baonu - por. Józef Gołembiowski (konspiracyjne nazwisko Wiśniewski) ps. „Sochacki"
- oficer broni - ppor. Lucjan Ziarnik ps. „Knieja"
- kwatermistrz - ppor. Antoni Łaś ps. „Dudek"
- lekarz batalionu - dr Bogusław Fagiański ps. „Lubicz"
- dowódca 1 kompanii - ppor. Feliks Perekładowski ps. „Przyjaciel", następnie por. Marian Skowron ps. „Olcha"
- dowódca 2 kompanii - ppor. Gustaw Górecki ps. „Gustaw"
- zastępca dowódcy - ppor. Jan Tokarczyk ps. „Baca"
- dowódcy plutonów: ppor. Andrzej Pluciński ps. „Morski-Głowacki", ppor. Julian Skurski ps. „Joule", ppor. Szymon Janik ps. „Czarny", ppor. Zygmunt Mańkowski ps. „Iglica", ppor. Jan Tokarczyk ps. „Baca".
- 3 kompania nie została utworzona.
II batalion
W skład II batalionu weszła część istniejącego oddziału „Mszyca", dowodzonego przez ppor. Jana Stachurę ps. „Adam" i oddziału ppor.Władysława Rosieka ps. „Dołner" oraz oddziały ppor. Wiktora Lacha ps. „Wilk" i ppor. Władysława Wietrznego ps. „Dęboróg".
- dowódca batalionu - kpt. Julian Krzewicki ps. "Filip" (jednocześnie komendant Obwodu Limanowa AK)
- adiutant - por. Ludwik Schweigert ps. „Siwy"
- kapelan - ks. Franciszek Kostrzański ps. „Hubert", „Mirt"
- lekarz batalionu - Stefan Halcarz ps. „Sęk"
- dowódca 4 kompanii - por. Bronisław Humemmy ps. „Jerzy”, „Antek” (równocześnie zastępca dowódcy batalionu)
- dowódca 5 kompanii - ppor. Jan Połomski ps. „Dąb”
- pododdział dowodzenia
- kwatermistrz i oficer wywiadu – por. Tadeusz Rutkowski ps. „Tadek"
- szef kompanii – sierż. Franciszek Banach „ Waligóra"
- dowódca drużyny łączności – kpr. Franciszek Wojcieszak ps. „Franek"
- dowódca 1 plutonu – ppor. Jan Adamczyk ps. „Gryf” (równocześnie zastępca dowódcy kompanii)
- dowódca 2 plutonu – plut. Władysław Madej ps. „Turek"
- dowódca 3 plutonu – sierż. Michał Smaga ps. „Trawka"
- dowódca 4 plutonu – kpr. Ludwik Kęska ps. „Brzoza"
- dowódca plutonu WSOP – kpr. Wojciech Wojcieszak „Brona"
- pododdział dowodzenia
- dowódca 6 kompanii - ppor. Jan Stachura ps. „Adam”
III batalion
W skład III batalionu weszły istniejące oddziały partyzanckie: OP „Świerk" i OP „Topór" por. Juliana Zubka, OP „Żbik" Franciszka Paszki ps. „Kmicic", OP „Cios" Bolesława Korygi oraz OP „Miecz" Feliksa Nowaka ps. „Śmiały”.
- dowódca batalionu - kpt. Mieczysław Przybylski ps. "Michał"
- dowódca 7 kompanii - ppor. Bolesław Koryga ps. ”Orlik”
- dowódca 8 kompanii - por. Stanisław Siemek ps. „Świerk”
- dowódca 9 kompanii - por. Julian Zubek ps. „Tatar”
IV batalion
IV batalion był formowany na terenie Obwodu Nowy Targ AK.
- dowódca batalionu - mjr Julian Zapała ps. „Lampart"
- zastępca dowódcy - por. Józef Przedrzymirski ps. „Sokół" (jednocześnie zastępca dowódcy batalionu)
- dowódca 10 kompanii - por. Tadeusz Kosmowski ps. „Las”
- dowódca 11 kompanii - por. Adam Czartoryski „Szpak" następnie ppor. Adam Winnicki ps. „Pazur”
- dowódcy plutonów: pchor. Kazimierz Karge ps. „Biały", pchor. Teodor Budziński ps. „Lotny", kpr. Władysław Stasiak ps. „Żmija" i pchor. Mikołaj Nowicki „Rosomak".
Ważniejsze walki
| Data potyczki | Miejsce | Oddział AK | Opis |
|---|---|---|---|
| 15 X 1944 | Czarna Woda | I batalion | Atak na posterunek straży granicznej |
| 17 X 1944 | Szczawnica | I batalion | Atak na posterunek straży granicznej |
| 17 X 1944 | Ochotnica | IV batalion | |
| 13-14 I 1945 | okolice Szczawy | I batalion | |
| 18 I 1945 | okolice Piwnicznej | III batalion, 9 kompania |
Polegli żołnierze 1 PSP AK
Lista poległych żołnierzy 1 PSP AK:
- Władysław Oczkoś „Władek”, poległ 22 IX 1944 na Przełęczy Knurowskiej,
- plut. Władysław Pisarski ps. „Piwonia", poległ 20 X 1944 na Polanie Bieniowe w Gorcach,
- Ludwik Warmuz ps. „Ptaszek” poległ 29 XI 1944 r. w okolicach Ochotnicy Dolnej,
- pchor. Jan Kaszycki ps. „Wiesław", poległ 12 I 1945 w okolicach Szczawy,
Pamięć
Muzeum 1 PSP AK w Szczawie zawiera liczne pamiątki z okresu II wojny światowej w tym sztandar, mundury, listy, fotografie upamiętniające działania 1 PSP AK[2].
W Szczawie znajduje się pomnik poświęcony Żołnierzom 1-go Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej i Członkom Ruchu Oporu Mieszkańcom Okolicznych Wiosek Gminy Kamienica którzy Walcząc Ginęli za Wolność Ojczyzny.
Co roku, w pierwszą niedzielę po 15 sierpnia, obok starego drewnianego kościółka w Szczawie odbywają się uroczystości Odpustu Partyzanckiego, a przy pomniku 1 PSP AK apel poległych.
Imię 1 Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej noszą Szkoła Podstawowa nr 1 w Szczawie oraz Szkoła Podstawowa w Gaboniu, a imię 9 Kompanii 3 Batalionu 1 Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej nosi Szkoła Podstawowa w Łomnicy Zdroju. W miejscowości tej znajduje się również pomnik pamięci żołnierzy 9 kompanii III Batalionu 1 PSP AK i mieszkańców cywilnych Łomnicy.
Na Hali Łabowskiej znajduje się pomnik upamiętniający 9 kompanii 3 batalionu 1 PSP AK.
Przypisy
Bibliografia
- Józef Bieniek, W kręgu Beskidu i Gorców, cz. II Placówki. Rocznik sądecki. Tom XVIII, Nowy Sącz 1987 ISSN 0080-3561.
- Dawid Golik: Partyzanci „Lamparta". Instytut Pamięci Narodowej, Wydawnictwo Attyka, Kraków 2014. ISBN 978-83-62139-72-9.
- Grzegorz Mazur, Wojciech Rojek, Marian Zgórniak: Wojna i okupacja na Podkarpaciu i Podhalu. Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998. ISBN 83-86575-52-2.
- Julian Zubek: Ze wspomnień kuriera. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1988. ISBN 83-08-01799-1.
Linki zewnętrzne
- Szkoła Podstawowa im. 1 Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej w Gabońiu
- Pomnik upamiętniający 9 kompanii 3. batalionu 1 PSP AK na Hali Łabowskiej
Media użyte na tej stronie
Flaga Armii Krajowej; symbol na fladze jest złożeniem liter "P" i "W", będących skrótem od "Polska Walcząca" (zob. Znak Polski Walczącej)
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tereny walk Armii Krajowej w czasie akcji "Burza" w 1944
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pomnik partyzantów AK na Łabowskiej Hali
Autor: Zalasem1, Licencja: CC0
Poświadczając przyznanie odznaczenia Krzyża Zasługi z Mieczami Józefa Gucwy, żołnierza 1 Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej.
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Okręg Kraków Armii Krajowej - Inspektorat Nowy Sącz (lipiec 1944 - styczeń 1945)
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC BY-SA 4.0
Mogiła partyzanta AK (Władysława Pisarskiego) z października 1944) w pasmie Gorca
Żołnierze 1 Pułku Strzelców Podhalańskich – Okręg Kraków Armii Krajowej: Oficerowie 1 batalionu - od lewej: ppor. Feliks Perekładowski ps. "Przyjaciel 2", dowódca Batalionu por. Wojciech Lipczewski ps. "Andrzej".
Autor: Zalasem1, Licencja: CC BY-SA 4.0
Upamiętnienie 1 Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej na budynku Muzeum w Szczawie