1 Pułk Wojskowej Straży Granicznej

1 Pułk Wojskowej Straży Granicznej – jednostka organizacyjna Wojskowej Straży Granicznej w II Rzeczypospolitej.

Geneza

17 grudnia 1918 roku szef Straży Granicznej płk Małyszko przedstawił Ministerstwu Spraw Wojskowych wstępny projekt etatów oddziałów granicznych^[1]. Na ich podstawie do końca lutego 1919 roku sformowano 1 pułk Straży Granicznej^[2]. W skład 1 pułku weszły: 1 dywizjon stacjonujący czasowo w Warszawie oraz 3 dywizjon SG z Mławy^[2]. 21 marca 3 dywizjon SG zmienił nazwę na II/1 pułku Straży Granicznej. Tym samym jego 1 szwadron stał się 5., a 2 szwadron 6 szwadronem 1 pułku SG^[3].

Przemianowanie i zmiany organizacyjne

Wiosną 1919 roku Straż Graniczna przeszła pod wyłączną komendę Ministerstwa Spraw Wojskowych. W ramach zmian strukturalnych nastąpiły zmiany w nazwie. Odtąd korpus SG nazywał się Wojskową Strażą Graniczną^[4]. Oddziały Wojskowej Straży Granicznej w terenie podporządkowano w całości Dowództwom Okręgów Generalnych^[4]. 1 pułk Wojskowej Straży Granicznej podporządkowany został Dowództwu Okręgu Generalnego „Warszawa”^[5]. Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej spełniał jedynie funkcje inspektorskie na ogólnych zasadach inspektorów broni. Kontrolował stan wyszkolenia, sprawności i gotowości bojowej. Był też ogniwem łącznikowym pomiędzy odpowiednimi ministerstwami^[6]. Dowództwo pułku stacjonowało w Ostrołęce, dowództwo I dywizjonu w Łomży, a II dywizjonu w Mławie^[5].

17 kwietnia sformowano 7 szwadron pod dowództwem kapitana Krzyżanowskiego^[7]. W czerwcu dywizjon otrzymał nowe wyposażenie produkcji amerykańskiej, a broń i amunicję – francuskie^[8].

Rozporządzeniem ministra Spraw Wojskowych z 14 lipca 1919 wprowadzono nową organizację i dyslokację oddziałów granicznych. Dowództwo 1 pułk Wojskowej Straży Granicznej przeniesiono z Ostrołęki do Łomży. dowództwo I dywizjonu z Łomży do Szczuczyna, dowództwo II dywizjonu na czas formowania pozostawało w Łomży, a dotychczasowy III(sic!)/1 p WSG wszedł w podporządkowanie 3 pułku WSG^[5]. Faktycznie 30 lipca 1919 II dywizjon wyszedł ze składu 1 pułku WSG i wszedł w podporządkowanie dowódcy 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej jako I/3 p WSG. Szwadrony dywizjonu zmieniły numerację odpowiednio: 5 na 4, 6 na 1, 7 na 3 i 8 na 2^[8]. Po sformowaniu w Łomży nowych 1,3,6 i 7 szwadronów oraz nowego dowództwa II dywizjonu, te ostanie przeniesiono z Łomży do Myszyńca, a szwadrony rozesłano na odcinki graniczne^[5]. Ponadto przy pułku sformowano 2 szwadron szkolny i zakwaterowano go w Łomży^[5].

Już połowie 1919 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych i Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej podjęły przygotowania do przejęcia Pomorza Gdańskiego. W związku z tym zaplanowano też przesunięcia na innych odcinkach granicy. 1 pułk Wojskowej Straży Granicznej miał ochraniać granicę od Rajgrodu do Mławy^[9][10].

W lutym 1920 pułk przejął odcinek granicy zaczynający się od rz. Omulew i dalej do m. Napierki od pododdziałów 3 pułku WSG. Pułk ten nie otrzymał dodatkowych sił, a nowy odcinek obsadził drogą poszerzenia sektorów granicznych poszczególnych szwadronów w kierunku zachodnim^[11].

24 lutego 1920 inspektor WSG nakazał pułkowi przyjąć następujące ugrupowanie: dowództwo pułku rozmieścić w Łomży, dowództwo 1 dywizjonu w Szczuczynie, a 2 dywizjonu w Chorzelach. 1 szwadron w Boguszach, 2 szwadron w Niedźwiadnej, 3 szwadron w Koźle, 5 szwadron w Dąbrowie, 6 szwadron w Zarembach, a 8 w Janowcu. Zaznaczył też, że po sformowaniu 3 i 7 szwadronu, osobiście wyznaczy miejsca służby^[12].

3 marca 1920 roku wiceminister spraw wojskowych generał podporucznik Kazimierz Sosnkowski przemianował dotychczasową formację „Wojskowa Straż Graniczna” na „Strzelców Granicznych”. Pułk zmienił swoją nazwę^[13].

Służba graniczna

Pułk obsadzał początkowo linię graniczną Grajewo–Zieluń^[14].
3 maja przeszedł na granice nowo sformowany 7 szwadron. Obsadził odcinek od Rudnej do Bronisława [wł.]. 5 szwadron zajął odcinek od Lawieczyna do Wylazłowa [wł.]. 6 szwadron nie spełniał wymogów pododdziału granicznego, został zdjęty z granicy i odesłany do 1 Dywizji Piechoty Legionów. W jego miejsce dywizja oddała szwadron pod dowództwem rtm. Lubinskiego w składzie 143 żołnierzy, który to przyjął numer 6. Wraz ze „starym” 6 szwadronem odesłano do wojsk liniowych także część żołnierzy 5 szwadronu będących podejrzanymi o uprawianie procederu przemytniczego^[7].

14 lipca 1919 roku ukazało się rozporządzenie ministra spraw wojskowych odnośnie do dyslokacji i reorganizacji oddziałów granicznych^[15]. Zgodnie z tym rozkazem^[16], 1 pułk Wojskowej Straży Granicznej rozlokowano na odcinku granicznym od Jeziora Rajgrodzkiego do rzeki Omulew. Dowództwo pułku przeniesiono z Ostrołęki do Łomży^[17].
I dywizjon ochraniał odcinek od Jeziora Rajgrodzkiego do rzeki Pissy. Dowództwo 1 dywizjonu przeniesiono z Łomży do Szczuczyna. 1 szwadron po sformowaniu go w Łomży przegrupowano do Rajgrodu, 2 szwadron pozostał w Boguszach^[a], 3 szwadron po sformowaniu w Łomży, przeniesiono do Niedźwiadnej a 4 szwadron pozostał w Kolnie^[b][15][16].
Nowy II dywizjon 1 pułku WSG ochraniał odcinek granicy od rzeki Pissy do rzeki Omulew. Dowództwo dywizjonu sformowano w Łomży i przeniesiono do Myszyńca. 5 szwadron stacjonował w Lemanie, 6 szwadron sformowano w Łomży i przeniesiono do Krysiak, 7 szwadron stacjonował do Pełtach, 8 szwadron po przybyciu z Warszawy rozmieścił się w m. Surowe^[19].
Dalej granice ochraniał 3 pułk Wojskowej Straży Granicznej^[5]. Tym samym rozporządzeniem nakazano sformowanie przy pułku 2 szwadronu szkolnego WSG^[20][21].

Żołnierze pułku

Stan na dzień 5 października 1919^[22]:

• dowódca pułku – ppłk Alfred Walter^[c]
  • zastępca dowódcy pułku – ppłk Sergiusz Bogucki (do 25 II 1920 → dowódca 6 pułku SG^[23])
  • adiutant pułku – ppor. January Suchodolski
• dowódca 1 dywizjonu – mjr Ludwik Postępski
  • dowódca 1 szwadronu – por. Adam Podleski
  • dowódca 2 szwadronu – por. Arkadiusz Jałowiecki
  • dowódca 3 szwadronu – rtm. Rudolf Wirski
  • dowódca 4 szwadronu – rtm. Mariusz Romer
• dowódca 2 dywizjonu – mjr Leonard Samborski
  • dowódca 5 szwadronu – por. Władysław Jercho
  • dowódca 6 szwadronu – rtm. Stanisław Bebeńkowski
  • dowódca 7 szwadronu – por. Władysław Kozubski
  • dowódca 8 szwadronu – por. Wiktor Domejko
• dowódca szwadronu szkolnego – mjr Leon Żeromski

Rozmieszczenie pułku

Przekształcenia

• 1 dywizjon Straży Granicznej → I dywizjon 1 pułku Straży Granicznej → I dywizjon 1 pułku Wojskowej Straży Granicznej → I dywizjon 1 pułku Strzelców Granicznych
• 3 dywizjon Straży Granicznej → II dywizjon 1 pułku Straży Granicznej → II dywizjon 1 pułku Wojskowej Straży Granicznej → I dywizjon 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej → I dywizjon 3 pułku Strzelców Granicznych

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Henryk Dominiczak: Granica polsko–niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4.
• Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918 – 1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088. 
• Maciej Krzysztof Tchórzewski: Łomżyńskie formacje graniczne. Zarys dziejów. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2012. ISBN 978-83-934271-3-0.
• Historie 1 i 2 dywizjonu 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Zmiany dyslokacyjne zachodzące w 1 pułku Wojskowej Straży Granicznej → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Ordre de Bataille Wojskowej Straży Granicznej 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Zarządzenia Ministerstwa Spraw Wojskowych w sprawie reorganizacji i zmiany dyslokacji Wojskowej Straży Granicznej oraz uregulowania służby wartowniczej 1919 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Imienne spisy oficerów inspektoratu, pułków, samodzielnych dywizjonów i szkoły podoficerskiej Wojskowej Straży Granicznej. 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.