2001: Odyseja kosmiczna (film)

2001: Odyseja kosmiczna

2001: A Space Odyssey

Gatunek	Fantastyka naukowa
Data premiery	2 kwietnia 1968 (świat) 1974 (Polska)[1]
Kraj produkcji	Stany Zjednoczone Wielka Brytania
Język	angielski
Czas trwania	141 min
Reżyseria	Stanley Kubrick
Scenariusz	Arthur C. Clarke Stanley Kubrick
Główne role	Keir Dullea Gary Lockwood William Sylvester
Muzyka	György Ligeti Aram Chaczaturian Richard Strauss Johann Strauss
Zdjęcia	John Alcott Geoffrey Unsworth
Scenografia	Ernest Archer Harry Lange Anthony Masters
Montaż	Ray Lovejoy
Produkcja	Stanley Kubrick
Wytwórnia	Metro-Goldwyn-Mayer Stanley Kubrick Productions
Dystrybucja	Metro-Goldwyn-Mayer
Budżet	12 mln USD[2]
Kontynuacja	2010: Odyseja kosmiczna
Nagrody
1969 Stanley Kubrick Oscar za najlepsze efekty wizualne 1969 Geoffrey Unsworth BAFTA za najlepsze zdjęcia 1969 Ernest Archer, Harry Lange, Anthony Masters BAFTA za najlepszą scenografię

Model statku „Discovery One”

Jeden z interfejsów HAL 9000

2001: Odyseja kosmiczna (ang. 2001: A Space Odyssey) – amerykańsko–brytyjski film fantastycznonaukowy z 1968 roku w reżyserii Stanleya Kubricka^[3][4].

O filmie

Obraz Kubricka opowiada o relacjach człowieka z innymi inteligentnymi bytami, zarówno pozaziemskimi, jak i stworzonymi przez człowieka^[5].

Scenariusz został napisany wspólnie przez Stanleya Kubricka i Arthura C. Clarke’a^[4], częściowo na podstawie wątków z opowiadań Clarke’a, szczególnie Posterunek (The Sentinel), a także Napięcie (Breaking Strain), Z kolebki – na wieczne orbitowanie (Out of the Cradle, Endlessly Orbiting...), Kto tam? (Who's There?), Podróż do wnętrza komety (Into the Comet) oraz U progu raju (Before Eden)^[6][7]. Na jego podstawie Kubrick nakręcił film, a Clarke napisał powieść pod tym samym tytułem. Pomimo różnic m.in. w opisie kształtu i interakcji małp z monolitem, autor powieści wraca do ustaleń reżysera w dalszych jej częściach^[8].

Film wszedł na ekrany kin 6 kwietnia 1968^[9].

Doczekał się kontynuacji pt. 2010: Odyseja kosmiczna, gdzie wśród rywalizujących ze sobą załóg amerykańskich i radzieckich astronautów pojawia się astronauta David Bowman, główny bohater filmu Kubricka^[10].

Fabuła

Film składa się z czterech epizodów, luźno powiązanych ze sobą tajemniczym monolitem, którego symbolika w filmie może być interpretowana na wiele sposobów. Wspomniane epizody to:

• Świt ludzkości (The Dawn of Man)
• TMA-1
• Misja na Jowisza: osiemnaście miesięcy później (Jupiter Mission: Eighteen Months Later)
• Jowisz i poza nieskończonością (Jupiter and beyond the Infinite)

Podobny monolit do tego, który był świadkiem ewolucyjnego skoku u hominidów (zbieracz–padlinożerca staje się myśliwym, wykorzystującym narzędzia służące do zabijania) na Ziemi, zostaje odkryty po tysiącach lat przez zespół geologów na Księżycu. Nieznane jest jego pochodzenie ani cel. Wiadomo jedynie, że wysyła sygnały radiowe w kierunku Jowisza. W kierunku tej planety zostaje wysłany statek „Discovery”, gdzie oprócz dwóch naukowców i zahibernowanej załogi, znajduje się najdoskonalszy wynalazek uczonych – wyposażony w sztuczną inteligencję komputer HAL 9000. Komputer, obdarzony samoświadomością i uczuciami, buntuje się przeciw ludziom i postanawia zgładzić załogę statku. Ratuje się jedynie dr David Bowman (Keir Dullea), który wyłącza po kolei układy HAL-a. Bowman, który dociera do orbity Jowisza, udaje się w psychodeliczną podróż przez bramę „pełną gwiazd” przez czas i przestrzeń, doświadczając własnej starości, śmierci, a także ponownych narodzin w innej fazie egzystencji.

Interpretacja

Film jest doskonałym dziełem audiowizualnym. Synergia obrazu i dźwięku sprawia, że widz odbiera go nie tylko intelektualnie, lecz także emocjonalnie. Dzieło może być traktowane jako filozoficzny traktat o naturze człowieka wobec nieznanego^[11]. Jednym z pytań stawianych przez twórców filmu jest wzajemna relacja między człowiekiem a stworzonymi przez niego maszynami, które w miarę uzyskiwania coraz bardziej skomplikowanych funkcji myślowych (sztucznej inteligencji) mogą się od niego uniezależniać, a nawet otwarcie zwracać się przeciwko niemu^[4].

Obsada

Na podstawie^[12]

• Keir Dullea jako dr David „Dave” Bowman
• Gary Lockwood jako dr Frank Poole
• William Sylvester jako dr Heywood R. Floyd
• Leonard Rossiter jako Smyslov
• Margaret Tyzack jako Elena
• Robert Beatty jako dr Halvorsen
• Sean Sullivan jako Michaels
• Douglas Rain jako HAL 9000 (głos)
• Alan Gifford jako ojciec Poole’a
• Ann Gillis jako matka Poole'a
• Daniel Richter jako Moonwatcher

Ścieżka dźwiękowa

Był to pierwszy film Kubricka, w którym ważną rolę odegrała muzyka klasyczna. Szczególnie znany jest prolog filmu, gdzie wstęp do poematu Richarda Straussa Also sprach Zarathustra^[4] ilustruje wschód słońca – tu: człowieka. Ważną rolę odgrywa też muzyka Johanna Straussa – walc Nad pięknym modrym Dunajem^[4] oraz awangardowego kompozytora Györgya Ligetiego. Scenom na Discovery towarzyszy Adagio z baletu Gajane Arama Chaczaturiana^[13].

Odbiór

Box office

Budżet filmu wyniósł 12 milionów dolarów. W Stanach Zjednoczonych i Kanadzie film zarobił łącznie blisko 58 milionów dolarów^[2].

Krytyka w mediach

Początkowo film wywołał kontrowersje wśród krytyków, lecz z czasem zyskał wśród nich duże uznanie. W serwisie Rotten Tomatoes 93% z 100 recenzji filmu jest pozytywne (średnia ocen wyniosła 9,21 na 10)^[14]. Na portalu Metacritic średnia ocen z 24 recenzji wyniosła 82 punktów na 100^[15].

Obecnie film uznawany jest powszechnie przez krytyków i widzów za najwybitniejszy film fantastycznonaukowy, jaki kiedykolwiek powstał^[16].

Nagrody i wyróżnienia

Film otrzymał Oskara w 1969 za efekty wizualne, był również nominowany do Oscara w kategoriach najlepsza reżyseria, najlepszy scenariusz oraz najlepsza scenografia i dekoracje wnętrz^[4].

Film otrzymał nagrodę Hugo w kategorii najlepsza prezentacja dramatyczna w 1969 roku^[17].

W roku 1995, z okazji stulecia narodzin kina, film znalazł się na watykańskiej liście 45 filmów fabularnych, które propagują szczególne wartości artystyczne^[18][19].

Zobacz też

• lista stu najlepszych amerykańskich filmów według AFI

Przypisy

Bibliografia

• Krzysztof Siwoń. Muzyka sfer? Wokół ścieżki dźwiękowej „2001: Odysei kosmicznej” Stanleya Kubricka. „Maska”. Kosmos Astronomia Ciała Niebieskie (29), s. 181-189, 2016. Kraków. ISSN 1898-5947. 
• Steven Jay Schneider, Ian Haydn Smith: 1001 filmów, które musisz zobaczyć. Poznań: Elipsa, 2015, s. 484. ISBN 978-83-245-9619-5.
• Olga Katafiasz: Nowe kino brytyjskie: „Trzeba przyjąć odpowiedzialność”. W: Tadeusz Lubelski, Iwona Sowińska, Rafał Syska: Kino epoki nowofalowej. Historia kina, tom 3. Kraków: Universitas, 2015, s. 299-300. ISBN 97883-242-2662-7.
• Arkadiusz Lewicki: Prawdziwy koniec klasycznego Hollywoodu. Kino amerykańskie w latach sześćdziesiątych. W: Tadeusz Lubelski, Iwona Sowińska, Rafał Syska: Kino epoki nowofalowej. Historia kina, tom 3. Kraków: Universitas, 2015, s. 329. ISBN 97883-242-2662-7.

Linki zewnętrzne

• 2001: Odyseja kosmiczna w bazie IMDb (ang.)
• 2001: Odyseja kosmiczna w bazie Filmweb
• Obszerna historia powstania filmu
• Klub miłośników filmu. film.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-03)].