21 Dywizjon Pancerny

Dywizjon walczył w składzie Wołyńskiej BK

21 Dywizjon Pancerny (21 dpanc) – pancerny pododdział rozpoznawczy Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej.

Formowanie

Dywizjon nie występował w pokojowej organizacji wojska. Został sformowany w mobilizacji alarmowej, w dniach 13-16 sierpnia 1939 roku w Łucku dla Wołyńskiej Brygady Kawalerii w grupie jednostek oznaczonych kolorem zielonym^[1]. Według innych autorów w grupie czerwonej^[2]. Jednostką mobilizującą był 12 batalion pancerny^[3]. 17 sierpnia żołnierze złożyli przysięgę, po czym pododdział przegrupował się do wsi Teremno. W dniach 18-19 sierpnia dywizjon przetransportowany został koleją z Łucka do Radomska przez Lwów, Kraków i Częstochowę. 19 sierpnia jednostka zakwaterowana została w Woli Jedlińskiej i podporządkowana dowódcy Wołyńskiej Brygady Kawalerii^[4]. 28 sierpnia gen. dyw. Juliusz Rómmel dokonał przeglądu dywizjonu, a następnie odebrał defiladę wszystkich jednostek brygady. Nocą 29/30 sierpnia dywizjon przegrupowano do rejony miejscowości Ostrowy, bliżej granicy jako odwód Wołyńskiej BK.

21 dpanc w kampanii wrześniowej

O godz. 4.30 1 września 1939 roku jako pierwszy w kontakt bojowy z oddziałami niemieckiej 4 Dywizji Pancernej wszedł 1 pluton czołgów rozpoznawczych, który wraz z 4 szwadronem kolarzy Wołyńskiej BK tworzył Oddział Wydzielony "Danków". Oddział ten tocząc potyczki wycofał się na północny brzeg Liswarty, a następnie na pozycje 19 pułku ułanów. Natomiast 2 pluton czołgów rozpoznawczych ok. godz. 9.00 wykonał kontratak wraz pododdziałami 21 pułku ułanów z rejonu wsi Mokra III w kierunku wsi Mokra II, ścierając się również z czołgami niemieckimi. (Nadmienić należy, iż pomimo monitów dowództwa dywizjon karabinową amunicję ppanc. otrzymał dopiero 1 września po południu, a amunicję ppanc. do armat kal. 37 mm wz. 1918 dopiero 2 września). W wyniku natarcia sił niemieckich 2 pluton wycofał się, stracił jednak 1 czołg TKS zapóźniony, który wycofywał się wraz z natarciem niemieckim w ogniu szwadronu ckm 12 pułku ułanów. Również próba rozpoznania rejonu wsi Mokra I przez jeden z plutonów samochodów pancernych, przyniosła stratę jednego pojazdu wz. 34 zniszczonego. Ok. godz.15 po przełamaniu stanowisk obronnych brygady przez ok. 50 czołgów niemieckich wykonał kontratak 2 pułk strzelców konnych, który wsparł szwadron samochodów pancernych i 2 pluton czołgów rozpoznawczych. Pojawienie się pojazdów pancernych dywizjonu spowodowało dezorientację załóg niemieckich czołgów, które ostrzeliwały się wzajemnie. W trakcie tych walk utracono 2 następne sam. panc. wz. 34^[5]. 2 września brygada wraz z dywizjonem wycofała się do lasów nadleśnictwa Łobodno, gdzie zajęła stanowiska obronne. 21 dywizjon w godzinach przedpołudniowych wsparł kontratak 11 batalionu strzelców, a po godz.16 szwadron czołgów rozpoznawczych wsparł kontratak 21 puł. mający na celu dotarcie do odciętego 2 psk w lesie Łobodno. Utracono jako zniszczone od ognia artylerii niemieckiej 4 czołgi TKS i 1 motocykl. Nocą 2/3 września 21 dywizjon jako oddział osłonowy ubezpieczał wycofanie się Wołyńskiej BK, przekroczył Wartę w rejonie miejscowości Ważne Młyny.

3 września dywizjon wycofał się wraz z brygadą do okolic Rzęsawa, otrzymał wreszcie amunicję ppanc. do działek i km. Nocą 3/4 września wycofując się osiągnięto rejon Głupice, Drużbice. 4 i 5 września prowadzono rozpoznanie w kierunku Kamieńska i Gór Borowskich i walki patroli. I pluton czołgów zniszczył niemiecki patrol motocyklowy z 3 motocyklami, zdobył mapy z położeniem niemieckiego XVI Korpusu Armijnego. Dokonano przeglądu i napraw sprzętu, stan bojowy 5 września wynosił 8 czołgów i 5 sam. panc. 5/6 września brygada wraz z 21 dywizjonem wycofana została do rejonu miejscowości Wadlewo. 6 września dywizjon prowadził patrole pojazdami pancernymi i posiadanymi samochodami i motocyklami, ścierając się z patrolami niemieckimi, rozbito kilka patroli, wzięto jeńców, ale uszkodzeniu uległy wszystkie samochody pancerne. 6/7 września wycofano się w kierunku północnym, dywizjon zajął rejon Andrespola, gdzie ubezpieczał brygadę 7 września od strony Brzezin, tocząc walki z patrolami niemieckimi. Tego dnia jak i w poprzednich kwatermistrzostwo dywizjonu przywiozło ze składów w Łodzi paliwo i zaopatrzenie dla dywizjonu. Nocą 7/8 września dywizjon wraz z brygadą przeprawił się przez rzekę Mroga pod Kołacinem w lasy nadleśnictwa Brzeziny na zachód od Cyrusowej Woli. Rzut techniczny rozkazem dowódcy dywizjonu wycofał się do Łodzi^[6]. W trakcie odpierania ataków niemieckiej 10 DP, 8 września dywizjon 2 psk wraz z szwadronem pancernym zbiorczym kpt. J. Żymierskiego (3 czołgi TKS i 2 sam. panc. wz. 34) i szwadronem zbiorczym pieszym por. L. Kozioradzkiego, wykonali kontratak, którym powstrzymali wroga koło wsi Lubowidza. Poległo kilku żołnierzy dywizjonu, wielu odniosło rany i utracono jeden samochód pancerny. Pozostały samochód pancerny wspierał walkę 12 puł. w godzinach popołudniowych. Nocą 8/9 września wraz z Wołyńską BK, 21 dywizjon pancerny dotarł do lasów Głowno-Łepkowice, tam 9 września mjr Gliński otrzymał od dowódcy brygady rozkaz samotnego przebijania się do rejonu Warszawy, gdyż brygada miała maszerować bezdrożami. Dywizjon maszerował w trzech grupach; pluton techniczno-gospodarczy z Łodzi przedarł się do Skierniewic, skąd przez Puszczę Kampinoską, Żyrardów dotarł 10 września do Warszawy. Pozostałość szwadronu sam. panc. dojechała samotnie do Warszawy i połączyła się z plutonem tech.-gosp. Mjr Gliński z większością dywizjonu przemieścił się wraz z Wołyńską BK przez Skierniewice do Bolimowa, w trakcie marszu utracono pozostałe czołgi TKS, po czym wieczorem 10 września przez Babice dojechał do Warszawy.

Wszystkie trzy grupy skoncentrowały się w Otwocku 11 września, skąd 21 dywizjon pojechał przez Lublin, Chełm Lubelski, Włodzimierz Wołyński do macierzystego garnizonu w Łucku. 14-16 września z pozostałości 21 dywizjonu pancernego (1 czołg TKS) i resztek 81 dywizjonu pancernego (pluton bojowy z 1 czołgiem TKS z nkm FK wz. 38, 2 samochodów pancernych wz. 34 i taboru pomocniczego pod dowództwem ppor. W. Chachaja). Pojazdy kołowe prowadziły patrolowanie rejonów Horchowa, Kowla i Włodzimierza Woł. Patrol dwóch samochodów pancernych po przeprawieniu się przez Bug pomiędzy Uściuługiem, a Hrubieszowem rozbiły patrol motocyklowy z niemieckiej 4 Dywizji Lekkiej i wziął do niewoli dwóch jeńców. Od 17 września oddział mjr. Glińskiego poruszał się na czele grupy gen. Piotra Skuratowicza w kierunku Lwowa. Nocą 17/18 września nastąpiło rozłączenie rzutu kołowego i patroli pancernych w marszu ku granicy. Dwa patrole (jeden pod dowództwem por. Cwaliny z 21 dywizjonu) 18 września dostały się do niewoli sowieckiej. 19 września do oddziału mjr. Glińskiego dołączyła grupka żołnierzy 16 dywizjonu artylerii motorowej ppor. J. Webera ze znalezionym i naprawionym czołgiem R-35 porzuconym przez 21 batalion czołgów lekkich. 20 września rano oddział mjr. Glińskiego przekroczył granicę z Węgrami na Przełęczy Tatarskiej^[7]. Oficerowie zostali internowani w obozie w Esztergon, a żołnierze w Nagykanizsa.

Pojazdy dywizjonu przekazane Węgrom

W dniach 20 – 26 września zdano w Beregszas^[8]:

• 1 samochód ciężarowy Polski Fiat 621 L
• 1 czołg rozpoznawczy TKS
• 2 samochody Polski Fiat 621 L: w tym ciężarowy, z „kasą i kancelarią dywizjonu” i transporter czołgu
• 1 „łazik” Polski Fiat 518 (być może był to PF 508)
• 1 samochód ciężarowy Polski Fiat 621 L, nr rej. 13603
• 1 motocykl Sokół 1000 M 111 z wózkiem bocznym.
• 1 motocykl Sokół 1000 M 111^[a]

21 września zdano w Munkaczu:

• 8 samochodów ciężarowych Polski Fiat 621 (1 Polski Fiat 621 warsztatowy pozostał w Voloc)
• 1 ciągnik gąsienicowy C7P
• 2 motocykle CWS M111 z wózkiem bocznym (być może 2 następne zdano 22 września)

24 września zdano w Csop:

• 1 „łazik” Polski Fiat 508

19 września zdano w Jasinii (Kőrösmező) na węgierskim Zakarpaciu

• 2 samochody nieokreślonych rodzajów i marek

Organizacja i obsada personalna

Dowództwo (poczet dowódcy)

• dowódca - mjr br. panc. Stanisław Gliński
• adiutant - por. br. panc. Feliks Budzimir Cwalina († 1940 Charków)
• kwatermistrz – ppor. Antoni Micherdziński^[9]
• st. strz. panc. Jan Krasiński († 2 IX 1939)

Znaki taktyczne malowane na czołgach lekkich i rozpoznawczych^[b]

Znaki taktyczne malowane na pojazdach pancernych^[c]

szwadron czołgów rozpoznawczych nr 21 (13 czołgów TKS)

• dowódca szwadronu - por. kaw. Leszek Kazimierz Kozioradzki^[9]
• dowódca I plutonu - ppor. rez. Eugeniusz Chomentowski^[9]
  • dowódca czołgu - kpr. Stanisław Rymar
  • kierowca czołgu - st. strz. panc. Eugeniusz Rejent (ranny 4 IX 1939)
• dowódca II plutonu — sierż. pchor. Julian Zaturski
• dowódca czołgu - plut. Marcin Wieliczko († 1 IX 1939)
• dowódca czołgu - kpr. Romanowski († 8 IX 1939)
• szef szwadronu - plut. Tadeusz Izdebski

szwadron samochodów pancernych typ A nr 21 (8 wozów bojowych wzór 34-II)

• dowódca szwadronu - kpt. br. panc. Józef Żymierski
• dowódca I plutonu - por. kaw. Jan Franciszek Petecki
• dowódca II plutonu - sierż. pchor. rez. Kazimierz Zając
  • dowódca wozu - plut. Edward Dziuba (ciężko ranny 1 IX 1939)
  • st. strz. panc. Wincenty Prejs (lekko ranny 5 IX 1939)
• szef szwadronu - sierż. Jan Krawczyński

pluton techniczno-gospodarczy

• dowódca plutonu- por. br. panc. Stanisław Marcin Wartak^[10]
• szef plutonu - st. sierż. Bazyli Lewin
• st. sierż. Józef Pękala
• sierż. Krawczyński
• plut. Stanisław Ryczko
• plut. Witold Zammel
• strz. panc. Jakub Akerman

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Krzysztof M. Gaj: Polska broń pancerna w 1939 roku - organizacja wojenna i pokojowa jednostek. Oświęcim: NapoleonV, 2014. ISBN 978-83-7889-122-2.
• Adam Jońca: Wrzesień 1939 : pojazdy Wojska Polskiego: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne Na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 83-204-3299-5.
• Rajmund Szubański: Polska broń pancerna 1939. Warszawa: Bellona, 2011. ISBN 978-83-11-12106-5.
• Jan Tarczyński, Krzysztof Barbarski, Adam Jońca: Pojazdy w Wojsku Polskim = Polish Army vehicles : 1918-1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza "Ajaks"; Londyn: Komisja Historyczna b. Sztabu Głównego PSZ, 1995. ISBN 83-85621-57-1.
• Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918 - 1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernych, 1971.
• Stanisław Wartak, Udział 21 Dywizjonu Pancernego w wojnie 1939 r., Wojskowy Przegląd Historyczny Nr 3 (97), Warszawa 1981, s. 159
• Mieczysław Bielski: Grupa Operacyjna „Piotrków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1991. ISBN 83-11-07836-X.
• Stanisław Watrak. Udział 21 dywizjonu pancernego w wojnie 1939. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3, s. 159-174, 1981. Warszawa: Wydawnictwo "Czasopisma Wojskowe". ISSN 0043-7182. 
• Jan Tarczyński: 12 Batalion Pancerny. Pruszków: Wydawnictwo Ajaks, 1995, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 49. ISBN 83-85621-60-1.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.