23 Górnośląska Dywizja Piechoty

23 DP w 1938

Ćwiczenia 23 DP dla Wyższej Szkoły Wojennej - uczestnicy. Z przodu w środku gen. Józef Zając

Ćwiczenia 23 DP dla Wyższej Szkoły Wojennej - fotografia grupowa uczestników. Gen. Józef Zając 4. z prawej w 1. rzędzie

23 Górnośląska Dywizja Piechoty (23 DP) – wielka jednostka piechoty Wojska Polskiego II RP.

23 DP w latach 1920-1939

Na podstawie rozkazu O.I.Szt. L. 24000/Mob. Ministra Spraw Wojskowych, generała porucznika Kazimierza Sosnkowskiego z 30 listopada 1920 roku dotychczasowa VII Brygada Rezerwowa została przeformowana w 23 Rezerwową Dywizję Piechoty w składzie:

• dowództwo 23 Rezerwowej Dywizji Piechoty,
• dowództwo piechoty 23 Rezerwowej Dywizji Piechoty (na prawach dowództwa brygady piechoty),
• 155 pułku Piechoty Wielkopolskiej (przemianowany na 73 pułk piechoty),
• 159 pułku Piechoty Wielkopolskiej (przemianowany na 74 Górnośląski pułk piechoty),
• 167 pułku Piechoty Wielkopolskiej (przemianowany na 75 pułk piechoty),
• dowództwo artylerii 23 Rezerwowej Dywizji Piechoty (na prawach dowództwa brygady artylerii),
• IV dywizjon 15 pułku artylerii polowej,
• IV dywizjon 17 pułku artylerii polowej (oba dywizjony sformowane z byłego 214 pułk artylerii polowej Wielkopolskiej),
• II dywizjon 17 pułku artylerii ciężkiej (przeniesiony z OGen. „Warszawa”),
• 7 szwadron 7 pułku strzelców konnych z plutonem karabinów maszynowych (formowany na bazie oddziału jazdy dywizyjnej VII BRez),
• XXIII batalion saperów,
• kompania telegraficzna nr 23 (z przemianowania kompanii telegraficznej rezerwowej nr 7),
• szpital polowy nr 7011 (przydzielony),
• kompania sanitarna nr 23 (nowo formowana),
• kolumna dezynfekcyjna nr 76 (nowo formowana),
• zakład dentystyczny Nr 23 (nowo formowany),
• dowództwo taborów 23 Rezerwowej Dywizji Piechoty (na bazie dowództwa taborów VII BRez),
• kolumna taborowa (dotychczasowa kolumna taborowa VII BRez),
• kolumna taborowa
• ruchomy warsztat taborowy (oba pododdziały miały być ewentualnie doformowane na podstawie szczegółowego zarządzenia Departamentu I MSWojsk),
• urząd gospodarczy nr 23 (z przemianowania urzędu gospodarczego VII BRez),
• szpital koni nr 23 (z przemianowania Szpitala Koni VII BRez),
• park uzbrojenia dywizji nr 23 (z przemianowania parku uzbrojenia VII BRez),
• warsztaty uzbrojenia (miały być ewentualnie doformowane na podstawie zarządzenia Departamentu V MSWojsk),
• kompania sztabowa,
• pluton żandarmerii 23 Rez. DP (na bazie plutonu żandarmerii VII BRez),
• pluton taborowy (na bazie plutonu taborowego VII BRez),
• pluton kawalerii sztabowej (sformowany przez DOGen. „Poznań”),
• poczta polowa.

Kierownictwo nad formowaniem dywizji zostało powierzone dowódcy Okręgu Generalnego „Poznań”, który pierwszy meldunek o stanie organizacji dywizji miał złożyć 15 grudnia 1920 roku. Pułki piechoty miały otrzymać francuską broń ręczną i niemiecką broń maszynową. Uzbrojenie artylerii miało być ujednolicone^[1].

W okresie II RP Dowództwo 23 DP mieściło się w Katowicach^[2], a jej oddziały i pododdziały stacjonowały w garnizonach:

• Tarnowskie Góry – 11 pułk piechoty
• Szczakowa – II batalion i kadra batalionu zapasowego 11 pułku piechoty
• Katowice – 73 pułk piechoty, IV dywizjon 23 pułku artylerii lekkiej i kompania łączności 23 Dywizji Piechoty
• Oświęcim – II batalion 73 pułku piechoty oraz kadry batalionów zapasowych^[3] 73 i 75 pułków piechoty
• Chorzów – 75 pułk piechoty
• Rybnik – I batalion 75 pułku piechoty
• Hajduki Wielkie – III batalion 75 pułku piechoty
• Będzin – 23 pułk artylerii lekkiej
• Żory – II dywizjon 23 pułku artylerii lekkiej
• Mysłowice – Ośrodek Sapersko-Pionierski 23 DP

W 1922 roku dywizja na czele z ppłk. Kazimierzem Zentkellerem z rozkazu władz RP obejmowała polski (wschodni) Górny Śląsk.

Na początku października 1938 roku dywizja pod dowództwem generała bryg. J. Sadowskiego brała udział w akcji zajęcia Zaolzia.

W kampanii wrześniowej 1939

Powitanie w Katowicach 23 DP powracającej z manewrów - na czele oddziału konnego płk Jan Jagmin-Sadowski

Powitanie w Katowicach 23 DP powracającej z manewrów - defilada - trybuna honorowa; 1936 r.

Powitanie w Katowicach 23 DP powracającej z manewrów - defilada na ulicy marszałka Józefa Piłsudskiego

Powitanie w Katowicach 23 DP powracającej z manewrów - 73 pp defiluje na ulicy marszałka Józefa Piłsudskiego

Defilada oddziałów 23 DP w Mielcu

Dywizja pod dowództwem pułkownika dypl. Władysława Powierzy wchodziła w skład Grupy Operacyjnej „Śląsk”, która z kolei podporządkowana była dowódcy Armii „Kraków”.

W dniach 1 i 2 września broniła ufortyfikowanego rejonu górnośląskiego. 2 września dostała rozkaz przedłużenia obrony 55 DP od Wyr po Kobiór. Musiała przeciwnatarciem zajmować powierzone jej pozycje, ponieważ zostały one już zajęte przez oddziały niemieckiej 28 DP. 4 września dywizja otrzymała rozkaz odwrotu nad Nidę w kierunku Pińczowa i Miechowa. Podczas odwrotu, prowadziła działania opóźniające na kierunku Chrzanów – Kraków. Od godzin porannych 8 września 11 pp prowadził zaciętą obronę przedmościa Ksany – Kocina. W tym czasie pozostałe oddziały dywizji odpoczywały w rejonie: Chwalibogowice – Winiary – Nowy Korczyn, szykując się do uderzenia na Stopnicę i Pacanów, gdzie rozpoznano niemieckie oddziały pancerne i zmotoryzowane, zamykające Armii drogę odwrotu do przepraw przez Wisłę pod Baranowem Sandomierskim. 9 września osiągnęła Pacanów. Po drodze oddział niemieckiej 5 DPanc zaatakował pod Sroczkowem batalion 73 pp. Podciągając pozostałe oddziały pułku, sytuację opanowano, niszcząc 6 niemieckich czołgów. Tego dnia została dywizja została zaatakowana z kierunku Staszowa, lecz zdołała odeprzeć 5 DPanc, niszcząc kilka kolejnych czołgów. Następnie lewym brzegiem Wisły 10 września wycofała się za rzekę na przyczółek baranowski. 16 września 11 pp uczestniczył w walkach w obronie Biłgoraja. Na Biłgoraj szło natarcie niemieckie po trzech osiach, a samo miasto, przez które ciągnęły oddziały GO „Śląsk-Jagmin” (gros sił 23 DP nie zdążyła go osiągnąć), znajdowało się pod silnym ogniem artylerii nieprzyjaciela. Silne natarcie piechoty niemieckiej z 8 DP (14 Armia) rozwinęło się z rejonu wsi Sól i wzdłuż szosy Korczów – Puszcza Solska. Koło południa Niemcy zdołali wedrzeć się do południowej części Biłgoraja. Jednakże śmiałym przeciwuderzeniem II i III batalionu z 73 pp oddziały niemieckie zostały wyparte z miasta, ponosząc ciężkie straty w ludziach i sprzęcie. Ta całodzienna walka Armii „Kraków” miała duże znaczenie, gdyż przeszkodziła Niemcom w próbach obejścia Biłgoraja od skrzydła.

Po dalszym odwrocie znad dolnego Sanu w nocy z 18 na 19 września 23 DP wzmocniła oddziały atakujące Tomaszów Lubelski. W nieskutecznych natarciach udział wziął 11 pp. Dywizja walczyła do kapitulacji Armii, tj. do 20 września.

Szlak bojowy.

• 1 września – Katowice
• 2 września – rejon Mikołowa
• 3 września – rejon Jaworzna
• 4 września – między Chrzanowem, Brzeźnicą, Krzeszowicami
• 5 września – na zachód od Krakowa
• 6 września – na wschód od Krakowa
• 7 września – Koszyce
• 8 września – rejon Opatowca
• 9 września - Pacanów
• 10 września – na północ od Borowa
• 11 września – Baranów
• 12 września – między Baranowem i Majdanem
• 13 września – między Głębowem i Niskiem
• 14 września – na wschód od Niska
• 15 września – Huta Krzeszowska
• 16 września – okolice Biłgoraju
• 17 września – Zwierzyniec
• 18 września – między Zwierzyńcem i Krasnoborem
• 19 września – Szarowola, Rogóźno, Tomaszów Lubelski
• 20 września – kapitulacja, marsz w kierunku Narola

Obsada personalna Kwatery Głównej we wrześniu 1939

Obsada personalna Kwatery Głównej 23 Dywizji Piechoty^[4][5][6]

• dowódca dywizji – płk dypl. piech. Władysław Powierza
• oficer ordynansowy – ppor. rez. mgr Alfred Ludwik Bąkowski
• dowódca piechoty dywizyjnej – wakat
• dowódca artylerii dywizyjnej – płk art. Jan II Kijowski
• oficer dowództwa artylerii – kpt. Witold Gałecki
• oficer dowództwa artylerii – kpt. Jan Konkorski
• oficer dowództwa artylerii – por. Julian Chodkowski
• dowódca saperów dywizyjnych – mjr sap. Marian Skierczyński
• dowódca kawalerii dywizyjnej – mjr Bronisław Rostowski
• szef sztabu – ppłk dypl. piech. Józef Kuta
• oficer operacyjny – kpt. dypl. Stefan Biernacki
• pomocnik oficera operacyjnego – por. Stanisław Zygmunt Spałek
• oficer informacyjny – kpt. Edward Henryk Hermanowski
• pomocnik oficera informacyjnego – kpt. Eugeniusz Franciszek Losert † 27 IX 1944 Oflag VI B Dössel
• dowódca łączności – mjr łącz. Edmund Idźkowski
• kwatermistrz – kpt. dypl. Lucjan Piotr Hajewski † 19 X 1941 Oflag II C Woldenberg
• pomocnik kwatermistrza – kpt. Jan Wincenty Stefański
• szef służby intendentury – kpt. int. z WSW Franciszek Zimmermann^[a] † 25 I 1945 Oflag II C Woldenberg
• szef służby zdrowia – mjr lek. dr Longin Konachewicz
• szef służby weterynaryjnej – mjr lek. wet. Leon Matolski †1940 Katyń^[8]
• szef służby sprawiedliwości – mjr aud. dr Stanisław Drzymała
• oficer rejonu PW i WF – ppłk Władysław Czuma
• komendant szpitala polowego nr 503 – mjr dr med. Józef Pająk

Organizacja wojenna 23 DP

Organizacja wojenna 23 DP we wrześniu 1939 roku^[9]

• Kwatera Główna 23 DP
  • dowództwo i sztab 23 DP
  • dowódcy broni 23 DP
  • szefowie służb 23 DP
  • komendant Kwatery Głównej 23 DP
  • kompania gospodarcza Kwatery Głównej 23 DP
  • kompania asystencyjna nr 153
• sąd polowy nr 23
• poczta polowa nr 53

Piechota dywizyjna

• 11 pułk piechoty – płk dypl. Henryk Gorgoń
• 73 pułk piechoty – ppłk Piotr Sosialuk
• 75 pułk piechoty – płk dypl. Stanisław Habowski
• samodzielna kompania km i broni towarzyszących nr 53
• kompania kolarzy nr 53

Artyleria dywizyjna

• 23 pułk artylerii lekkiej - ppłk Władysław Ryłko
• 23 dywizjon artylerii ciężkiej – mjr Edward Rykiert
• 95 dywizjon artylerii ciężkiej – mjr Stanisław Szancer (przydzielony)
• samodzielny patrol meteo nr 23

Jednostki broni

• 23 batalion saperów – mjr Marian Skierczyński
• szwadron kawalerii dywizyjnej nr 23 – mjr Bronisław Rostowski
• bateria motorowa artylerii plot. typ A nr 23 – kpt. Ferdynand Blechinger
• kompania telefoniczna 23 DP
• pluton łączności KG 23 DP
• pluton radio 23 DP
• drużyna parkowa łączności 23 DP
• pluton pieszy żandarmerii nr 23

Jednostki i zakłady służb

• kompania sanitarna nr 503 – kpt. lek. dr Gotfryd Kaczanowski^[5]
• szpital polowy nr 503 – mjr lek. dr Józef III Pająk^[5]
• polowa kolumna dezynfekcyjno-kąpielowa nr 503
• polowa pracownia bakteriologiczno-chemiczna nr 503
• polowa pracownia dentystyczna nr 503
• dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 517
• dowództwo grupy marszowej służb typ II Nr 518
• kolumna taborowa parokonna nr 517
• kolumna taborowa parokonna nr 518
• kolumna taborowa parokonna nr 519
• kolumna taborowa parokonna nr 520
• kolumna taborowa parokonna nr 521
• kolumna taborowa parokonna nr 522
• kolumna taborowa parokonna nr 523
• kolumna taborowa parokonna nr 524
• warsztat taborowy (parokonny) nr 517
• pluton taborowy nr 23
• park intendentury nr 503
• pluton parkowy uzbrojenia nr 503

Ośrodek Zapasowy 23 DP i bataliony marszowe

Ośrodek Zapasowy 23 DP był jednostką podporządkowaną dowódcy Okręgu Korpusu Nr V. Znajdował się pierwotnie w Tarnowie, ale został ewakuowany do Kołomyi. Po agresji sowieckiej 18 września dotarł do granicy rumuńskiej w Kutach i tu obsadził odcinek północny obrony miasteczka. 300 ludzi broniących tego odcinka wycofało się do Rumunii wraz z pozostałymi w mieście oddziałami osłonowymi dopiero po pierwszym ataku sowieckim 21 września.

• dowódca OZ 23 DP – ppłk dypl. Henryk Kowalówka (I zastępca dowódcy 73 pp)
• dowódca I batalionu marszowego 73 pp – kpt. Mieczysław Malak
• dowódca II batalionu marszowego 73 pp – kpt. Teofil Morelowski

Obsada personalna dowództwa dywizji

Dowódcy dywizji

• ppłk piech. Kazimierz Zenkteller (od 30 XI 1920)
• gen. bryg. Kazimierz Horoszkiewicz (IX 1922 – VI 1926)
• gen. bryg. dr Józef Zając (12 IV 1926 – 27 IV 1936)
• gen. bryg. Jan Jagmin-Sadowski (17 VII 1936 – 23 III 1939)
• płk dypl. Władysław Powierza (IX 1939)

I dowódcy piechoty dywizyjnej

• płk piech. Włodzimierz Bokszczanin (do 12 VIII 1923 → komendant Obozu Warownego Brześć nad Bugiem^[10])
• płk piech. Emanuel Hermann (12 VIII 1923 – V 1924)
• płk piech. Leon Zawistowski (V 1924 – 3 XI 1926 → dowódca 5 DP)
• płk piech. Antoni Szylling (XI 1926 – 15 V 1928 → dowódca 8 DP)
• płk piech. Bolesław Antoni Fijałkowski (15 V 1928 – X 1931 → dowódca PD 3 DP Leg.)
• płk piech. Wilhelm Orlik-Rückemann (1 VIII 1931 – 27 II 1932 → dowódca 9 DP)
• płk dypl. Jan Jagmin-Sadowski (III 1932 – 17 VII 1936 → dowódca 23 DP)
• płk dypl. Władysław Powierza (X 1936 – VIII 1939 → dowódca 23 DP)

II dowódcy piechoty dywizyjnej

• płk piech. Wilhelm Orlik-Rückemann (I 1928 – 31 VII 1931 → I dowódca PD 23 DP)
• płk dypl. Jan Jagmin-Sadowski (X 1931 – III 1932 → I dowódca PD 23 DP)
• płk piech. Wacław Klaczyński → dowódca Grupy Fortecznej OWar. „Katowice”

Szefowie sztabu

• kpt. pdSG Włodzimierz Kowalski (od 30 XI 1920)
• ppłk SG Bronisław Wzacny (1923)
• mjr SG Tadeusz Kadyi de Kadyihàza (X 1923 – VI 1926^[11])
• mjr SG Władysław Smolarski (VI 1926 – V 1927^[12])
• mjr dypl. piech. Jerzy Płatowicz-Płachta (VI 1927^[13] – XII 1929^[14])
• mjr dypl. Adolf Tytus Nykulak (XII 1929^[14] – 31 VIII 1931^[15])
• mjr dypl. Wilhelm Kasprzykiewicz (1 IX 1931^[16] – I 1934)
• mjr dypl. Tadeusz Tomasz Pawlik (I 1934^[17] – 1939)
• ppłk dypl. Józef Kuta

Żołnierze Dywizji (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego^[18]

23 Dywizja Piechoty Armii Krajowej

W wyniku przeprowadzania akcji odtwarzania przedwojennych jednostek wojskowych w 1944 r. utworzono 23 Dywizję Piechoty AK pod dowództwem mjr. Zygmunta Jankego ps. „Walter”, komendanta Okręgu Śląskiego AK.

W jej skład wchodził min. wywodzący się z Gwardii Ludowej PPS Oddział Rozpoznawczy o kryptonimie „Surowiec” przeformowany następnie w batalion. Operował on w Zagłębiu Dąbrowskim, w lasach zawierciańsko-myszkowskich i olkuskich Jury Krakowsko-Częstochowskiej.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Убиты в Катыни. Книга Памяти польских военнопленных - узников Козельского лагеря НКВД, расстрелянных по решению политбюро ЦК ВКП(б) от 5 марта 1940 года. Лариса Еремина (red.). Москва: Общество «Мемориал» – Издательство «Звенья», 2015. ISBN 978-5-78700-123-5.
• Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Władysław Steblik: Armia „Kraków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1989. ISBN 83-11-07434-8.
• Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
• Jan Zieliński: Żołnierz nie odszedł bez walki. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1981. ISBN 83-216-0219-3.