25 Pułk Piechoty Armii Krajowej

25 Pułk Piechoty Armii Krajowej
Historia
Państwo Polskie Państwo Podziemne
Sformowanie1944
Rozformowanie1944
Organizacja
FormacjaArmia Krajowa
Rodzaj wojskpartyzantka
Akcja burza 1944.png

25 Pułk Piechoty AK (25 pp) – powstał ok. 15 lipca 1944 r., na bazie oddziałów partyzanckich i dywersyjnych Inspektoratu Piotrkowskiego AK, jako element akcji „Burza”. Działał w lasach koneckich i przysuchskich (kieleckie) do 9 listopada 1944 r., kiedy to został rozkazem d-cy – mjr. Rudolfa Majewskiego (ps. „Roman”, nast. „Leśniak”) – rozformowany jako oddział zwarty, z poleceniem prowadzenia dalszej walki małymi oddziałami, ze względu na duże nasycenie terenu operacyjnego wojskami npla, uniemożliwiające efektywne prowadzenie działań partyzanckich w dużej grupie bojowej. Ostatnie walki rozformowanego pułku stoczyły oddziały: „Bończy” (25/26 XI 1944) i „Wichra” (3 XII 1944). Potem, do końca okupacji niemieckiej na tym terenie, brak realnej działalności. Od 3 stycznia 1945 r. nominalnym d-cą Pułku został mjr H. Moraczewski, ps. „Morus”, do czasu wejście w kilkanaście dni później na ten obszar regularnych jednostek Armii Czerwonej 1 Frontu Ukraińskiego, w ramach tzw. „ofensywy styczniowej”. W swojej tradycji bojowej nawiązywał do przedwojennego piotrkowskiego 25 Pułku Piechoty WP, który zapisał chwalebne karty bojowe podczas kampanii wrześniowej 1939 r., m.in. w bitwie pod Bąkową Górą.

Historia organizacji i działań pułku

Formowanie pułku

Pułk rozpoczął formowanie ok. 15 lipca 1944 r., na bazie dotychczasowych oddziałów partyzanckich i dywersyjnych Inspektoratu Piotrkowskiego, położonego na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Przedtem były one podporządkowane d-cy „Kedywu” Łódzkiego Okręgu AK, cichociemnemu, kpt. Adamowi Trybusowi. W tym czasie w jego skład weszły oddziały partyzanckie: „Wicher”' (d-ca ppor. Witold Kucharski, ps. „Wicher”), „Burza” (d-ca sierż. Stanisław Karliński, ps. „Burza”), „Grom” (d-ca ppor. Aleksander Arkuszyński, ps. „Maj”), „Błyskawica” (d-ca sierż. Klemens Lasota, ps. „Cygan”), „Lotniczy” (d-ca ppor. Henryk Furmańczyk, ps. „Henryk”), ponadto oddział por. Kazimierza Załęskiego, ps. „Bończa”.

W składzie tworzącego się pułku znalazła się też ponad 100-osobowa grupa żołnierzy radzieckich, byłych jeńców zbiegłych z niewoli niemieckiej.

Dowództwo nad tworzącym się zgrupowaniem, koncentrującym się w okolicy wsi Barkowice Mokre (dziś wieś nad Zalewem Sulejowskim, objął najpierw dotychczasowy komendant „Kedywu” Obwodu Piotrkowskiego AK – Hilary Moraczewski, ps. „Morus”, wraz z zastępcą kpt. „Marsem”. Z końcem lipca dowództwo nad zgrupowaniem przejął dotychczasowy komendant Obwodu „Rawa Mazowiecka” AK – mjr Rudolf Majewski, ps. „Roman”, „Leśniak”[1], który ze zgromadzonego stanu osobowego utworzył I baon 25 pp AK. Jego dowódcą został mianowany por. „Morus” (Hilary Moraczewski), dotychczasowy organizator 25 pp AK. Dowódcami pierwszych trzech kompanii baonu zostali: ppor. „Wicher” (Witold Kucharski), mjr „Cybulski” (kp żołnierzy radzieckich) i por. „Bończa” (Kazimierz Załęski). W tym czasie cały Pułk liczył 580 żołnierzy.

Działalność bojowa

Działalność bojową pułk rozpoczął 11 sierpnia 1944 r., przechodząc marszem ubezpieczonym przez wsie Janikowice i Siucice, by stanąć wieczorem na kwaterze we wsi Widuch k. Żarnowa (pow. opoczyński). Tu dowódcy pułku podporządkował się niedawno zorganizowany oddział AK o kryptonimie „Trop” (d-ca Jan Matecki, ps. „Grom”), który został włączony do kompanii por. „Bończy”.

29 sierpnia 1944 r. z pułku odeszła wraz z mjr. Mikołajem Cybulskim 133-osobowa grupa żołnierzy radzieckich, która następnie weszła w skład utworzonych w I poł. września dwóch brygad Armii Ludowej: 10 Brygady AL „Zwycięstwo” i 11 Brygady AL „Wolność”; przyczyną były nie do pogodzenia różnice ideologiczne. W tej sytuacji d-ca pułku przeorganizował 1 baon tworząc: 1 kp (d-ca „Wicher”; plutony: ppor. „Konrada”, „Groma” i „Drukarza”), 2 kp (d-ca por. „Bończa”); plutony: ppor. „Konrada”, „Groma”, „Gardy i sierż. „Burzy”), 3 kp (d-ca ppor. „Henryk”; plutony: ppor. „Wacława”, „Mariana” i sierż. „Cygana”). Zastępca d-cy Pułku i kwatermistrz: kpt. Hilary Moraczewski, ps. „Morus”.

Ponowną zmianę organizacji 25 pp AK mjr „Leśniak” zaplanował już 5 września, w związku z podporządkowaniem się mu oddziału kpt. „Lancy” w sile 200 żołnierzy. Z nich miał powstać II batalion. Ta nowa struktura organizacyjna działała tylko jeden dzień. W dniu następnym – 6 września – miejsce postoju Pułku w leśniczówce „Huta” k. wsi Kurzacze zostało zaatakowane przez kompanię npla z 692 batalionu pod dowództwem mjr. Schlütera. Potyczka zakończyła się sukcesem Polaków, ale kpt. „Lanca” zdecydował o opuszczeniu Pułku. W tej sytuacji „Leśniak” ponownie powrócił w organizacji pułku do podziału tylko na kompanie, bez tworzenia batalionów. Z-cą d-cy Pułku i kwatermistrzem pozostał kpt. „Morus”, a dowódcami pięciu kompanii zostali mianowani: 1 – por. „Wicher”, 2 – „Bończa”, 3 – „Henryk”, 4 – „Grom” i 1 kp ckm-ów – ppor. Bolesław Turkiewicz.

W II poł. września 1944 r. w rejonie operacyjnym 25 pp AK pojawił się 72 pp AK pod dowództwem mjr „Stefana”, który podporządkował się d-cy 25 pp. 5 września do pułku dołączył też oddział kpt. „Starego”, włączony do pułku jako 5 kp, ale tego samego dnia odłączył się 72 pp AK. Również w tym samym czasie został odkomenderowany pod Drzewicę por. Zdzisław Suszycki ps. „Osuch” z rozkazem zorganizowania w jej okolicy kompanii z rozbitych w Puszczy Kampinoskiej grup partyzanckich AK (czego dokonał), natomiast 3 pluton (d-ca „Henryk”), wzmocniony nowo utworzonym plutonem pod dowództwem sierż. „Cygana”, udał się w lasy przysuchskie (Przysucha), by oczekiwać na zrzut broni i umundurowania.

30 października 1944 r.: kolejna zmiana organizacji pułku polegająca na wprowadzeniu znowu w jego strukturę batalionów. W związku z tym zmiany na stanowiskach dowódczych: z-cą d-cy pułku został mianowany mjr „Kurs”, poprzedni z-ca d-cy pułku – kpt. „Morus” objął dowództwo I baonu (w jego składzie kompanie „Wichra”, „Bończy” (którego jakiś czas zastępował por. „Sędziwój”), „Henryka” i 1 kp ckm-ów). Dowódcą II baonu (kompanie „Groma”, oddział „Starego” i 2 kp ckm-ów) został kpt. Józef Wyrwa, ps.„Stary”. Dowódcą III batalionu (powstałego z rozbitych grup z Puszczy Kampinoskiej; stąd jego nazwa – „Kampinos”) został mianowany por. „Dolina”, z jednej z rozbitych grup z Kampinosu, który dołączył do 25 pp 24 października.

2 listopada 1944 r. d-ca 25 pp mjr „Leśniak” zarządził odprawę wszystkich oficerów w miejscu postoju, w Mechlinie. Przybył na nią też por. „Osuch”, który zameldował swoją kompanię stojącą we wsi Piaski w sile 180 żołnierzy. Otrzymał rozkaz dołączenia do głównych sił pułku. Tak więc w tym czasie 25 pp AK liczył ok. 1250 ludzi.

W dwa dni później – 4 listopada, rano – pułk wymaszerował z Mechlina w kierunku gajówki „Huta”, gdzie ok. godz. 10.00 natknął się na przeważające siły nieprzyjaciela, który zaryglował wyjścia z lasu czołgami i ogniem ciężkiej broni maszynowej; użył też samolotów. Ostry bój trwał do nocy. Podczas jego trwania, doskonale znający te tereny por. „Wicher”, zdołał ponownie wyprowadzić zgrupowanie z okrążenia w wyniku czego rankiem – 5 listopada – pułk dotarł do wsi Boków. W czasie tego nocnego marszu d-ca straży tylnej – por. „Sędziwój” utracił łączność z główną kolumną, w efekcie czego pozostał na zagrożonym terenie. W dniu następnym – 6 listopada – został zaatakowany przez dywizjon kałmuckiego korpusu kawalerii (pod dowództwem rosyjskiego renegata – Szandzi Mukiebenowa) i rozbity. Porucznik „Sędziwój” poległ w czasie walki.

Wcześniej – 5 listopada – ok. godz. 9.00, na kwaterujący w Bokowie pułk znowu wyszło silne natarcie niemieckie dywizji płk. Redera; tej samej, która atakowała pułk w okolicy leśniczówki „Huta”. Doszło znowu do ciężkich i krwawych walk, w wyniku których pułk zaczął się cofać, osłaniany przez kompanie por. „Wichra” i ppor. „Bohuna”, w kierunku na Końskie. Udało się to w miarę, bowiem w wyniku tych walk stan pułku zmalał aż o ponad połowę stanu; do 600 ludzi.

W dniach 7-8 listopada pułk kwaterował się w okolicach wsi Piekło-Niebo, ok. 4 km na pn.-wsch. od Końskich, ciągle pozostając w zamkniętym pierścieniu sił wroga. Zadanie kolejnego, już trzeciego, wyjścia z okrążenia otrzymał znowu por. „Wicher”, jako d-ca straży przedniej. W nocy – 8 listopada, podczas przekraczania szosy pod Kazanowem doszło do katastrofy. Rankiem, 9 listopada, do Górek Niemojewskich dotarło tylko 302 ludzi. Reszta pogubiła się lub została zabita bądź ranna. Kompania ckm-ów straciła w tej walce całą ciężką broń. W tej sytuacji d-ca pułku – mjr „Leśniak”, podczas niezwłocznie zwołanej odprawy oficerskiej, zarządził rozformowanie pułku jako oddziału zwartego, z powodu wielkiego nasycenia oddziałami nieprzyjaciela obszaru na którym pułk działał i prowadzenie dalszej walki partyzanckiej małymi oddziałami. Była to próba ratowania ze stanu osobowego kogo jeszcze się dało. Formalnie żołnierze 25 pp AK zostali urlopowani. W efekcie m.in. kompania ckm-ów ppor. „Bohuna” oraz kompania ppor. „Groma” rozpadły się. Kompania kpt. „Starego” odeszła w lasy położone dalej na południe od tego feralnego rejonu. Kompania por. „Osucha” dołączyła do oddziału Antoni Hedy, ps. „Szarego”. W polu pozostały tylko kompanie por. „Wichra”, por. „Bończy” i zdekompletowany szwadron por. „Doliny”. Z nich pododdział „Bończy” został zaatakowany w nocy z 25 na 26 listopada przez siły nieprzyjaciela w Dorobnej Woli k. Żarnowa. Na ranem zdołał wyrwać się z okrążenia, ale niedługo potem uległ też rozformowaniu. Porucznik „Wicher” 3 grudnia stoczył pod Adamowem pomyślny bój z grupą ze wspomnianego już kałmuckiego korpusu kawalerii (dow. Szandzia Mukiebenow), zabijając czterech z nich i siedmiu raniąc. Inne pozostałe luźne oddziały byłego 25 pp AK nie przejawiały większej aktywności do końca okupacji niemieckiej na tym terenie. Z dniem 3 stycznia 1945 r. nominalne dowództwo nad nimi objął mjr „Morus”, który nie zdążył podjąć żadnych istotnych działań, ponieważ w kilkanaście dni później obszar ten zajęły regularne jednostki Armii Czerwonej 1 Frontu Ukraińskiego, w ramach tzw. „ofensywy styczniowej”.

Ważniejsze walki (15 VII – 9 XI 1944) – zestawienie zbiorcze[2]

Data potyczkiMiejsceDowodzący
sierpień 1944stacja kolejowa Białaczówppor. „Henryk”
13 VIII 1944kolonia Jaworppor. „Maj”
16 VIII 1944zasadzka pod Diablą Górąpor. „Bończa”
16 VIII 1944bój pod Diablą Górąpor. „Morus”
27 VIII 1944potyczka pod Kluczewemppor. „Sokół”
6 IX 1944bój w rejonie gajówki "Huta" (Piecyki)por. „Bończa”
15 IX 1944potyczka w rejonie gajówki „Puszcza” (Piecyki)ppor. „Grom”
26 IX 1944bój w rejonie wsi Gałki, Budy i Stefanówmjr „Leśniak” (d-ca Pułku)
27 IX 1944uderzenie na Przysuchęd-ca: mjr „Leśniak” + d-cy pododdziałów: por. „Wicher”, por. „Bończa”, ppor. „Grom”
29 IX 1944forsowanie linii kolejowej pod Ruda Białaczowskąpor. „Wicher”
5 X 1944potyczka pod Górkami Niemojewskicmipor. „Cyprian” z 72 pp AK
6 X 1944potyczka pod gajówką „Huta” w lasach przysuchskichppor. „Henryk”
14 X 1944potyczka pod Żerdkamimjr „Osuch”
23 X 1944bój w okrążeniu npla na „Widuchu”mjr „Leśniak”
27 X 1944potyczka pod Fałkowemppor. „Sokół” (??)
27 X 1944bój pod Białym Ługiemmjr „Leśniak”
28 X 1944potyczka w Bulinowiepor. „Dolina” i por. „Wicher”
4 XI 1944bój w rejonie gajówki "Huta" (Piecyki)mjr „Leśniak”
5 XI 1944bój pod Bokowemmjr „Leśniak”
5 XI 1944potyczka pod gajówką „Małachówka”por. „Wicher”
8 XI 1944bój pod Kazanowemmjr „Leśniak”
9 XI 1944potyczka w Górkach Niemojewskichpor. „Wicher”
9 XI 1944rozkaz samorozproszenia sił pułku

Sumaryczna ilość niemieckich strat osobowych według Dariusza Gołębiowskiego[3] w tych walkach: co najmniej 1000 zabitych, ok. 400 rannych i 30 jeńców. Straty własne (do czasu rozformowania): zabitych – co najmniej 120, rannych – co najmniej 240.

Upamiętnienie

Imię „25 Pułku piechoty AK” noszą dwie szkoły: Gimnazjum w Żarnowie[4]. Walki 25 pp AK upamiętnia też obelisk znajdujący się na niewielkim wzniesieniu, mniej więcej w połowie drogi z Końskich do Sielpi Wielkiej.

W 1984 ustawiono pomnik upamiętniający walki pod Żdżarami, nastomiast w roku 1994 we wsi Barkowice Mokre żołnierze Armii Krajowej odsłonili pomnik upamiętniający miejsce koncentracji 25 PP AK.

Bibliografia

  • Gołębiowski Dariusz, Walki 25 pp AK, [w:] Walka zbrojna ZWZ-AK w okresie 1940-1944 na terenie okręgu łódzkiego. Materiały na popularno-naukowe seminarium historyczne organizowane przez Okr. Komisję Historyczną ZBoWiD w Łodzi w IV kw. 1969, Łódź 1969, maszynopis powielany w b-ce oddziału Radogoszcz Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, sygn. 14 065/R.
  • Walter-Janke Zygmunt, W Armii Krajowej w Łodzi i na Śląsku, Warszawa 1969.
  • Hillebrandt Bogdan, Partyzantka na Kielecczyźnie, 1939-1945, Wyd. II, poprawione, Warszawa 1970.
  • Gołębiowski Dariusz, „Burza” nad Czarną. Z dziejów 25 pułku piechoty AK Ziemi Piotrkowskiej, Warszawa 1972.
  • Borzobohaty Wojciech, „Jodła”. Okręg radomsko-kielecki ZWZ-AK, 1939-1945, Warszawa 1988.
  • Wawrzyniak Eugeniusz, 25 Pułk piechoty Armii Krajowej ziemi piotrkowsko-opoczyńskiej, (?? 1999); ​ISBN 83-87573-30-2​.
  • Arkuszyński Aleksander, Kępińska-Bazylewicz Halina, KOPA Mirosław, Dzieje 25 pp Armii Krajowej. Geneza, struktura, działalność zbrojna, zaplecze, dramaty powojenne.

Źródła[5]

  • Wojskowy Instytut Historyczny: Raporty i meldunki mjr. Rudolfa Majewskiego, ps. „Roman”, „Leśniak” (d-cy 25 pp AK),
  • Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich – IPN w Warszawie oraz Centralne Archiwum Wojskowe, Warszawa: rozkazy i meldunki niemieckich dowódców biorących udział w walkach z 25 pp AK: płk. Dürsteina (d-cy komendy polowej nr 581), mjr. Schlütera (d-cy 692 batalionu ochronnego, kpt. Erncke (d-cy 790 batalionu turkmeńskiego), mjr. Kleina (komendanta żandarmerii w dystrykcie radomskim Generalnego Gubernatorstwa, SS-Hauptscharführera Jessego, SS-Sturmscharführera Speetzena, SS-Sturmscharführera Bolhorma i SS-Untersturmscharführera Flata.
  • Komisja Historyczna przy Zarządzie Okręgu Zw. Bojowników o Wolność i Demokrację w Łodzi, ul. M. Curie-Skłodowskiej:
  • relacje pisemne żołnierzy 22 pp AK, J. Mateckiego („Groma”), K. Załęskiego(„Bończy”), Stefana Szlęzaka(„Malwy”), J. Serdyńskiego („Artura”), W. Jakubca („Juhasa”), M. Slufarskiego, Adama Trybusa („Gaja”).
  • relacje ustne przekazane Dariuszowi Gołębiowskiemu (autorowi wymienionego w „Bibliografii” opracowania z 1969 r. [!!]) przez b. żołnierzy 25 pp AK i zapewne wykorzystane przez niego w tym opracowaniu: Tadeusza Sułowskiego (ps. „Tadek”), Zdzisława Suszyckiego („Osuch”), St. Białeckiego, Mariana Skoczowskiego („Ksawery”), Jerzego Kuleszę („Pogoń”), Bolesława Turkiewicza („Bohun”), Kazimierza Dyszlewskiego („Gozdawa”), Edmunda Jankowskiego („Mundek”), Henryka Furmańczyka („Henryk”), St. Karlińskiego („Burza”), Z. Kiełbasińskiego („Bystry”), Z. Ruska („Żubr”), Staśkiewicza („Ryś”), Z. Kacera („Atos”), J. Borkowskiego („Maryśka”), W. Lizikowskiego („Kmicic”), Józefa Pogorzały („Zając”), Konrada Leśniewskiego („Orlik”), J. Rudzisza („Rudy”), H. Langego („Znicz”), K. Hofmana („Cyprian”), Mariana Babińskiego („Harnaś”), R. Bulińskiego („Gradys”).
  • pamiętniki: W. Kucharskiego, ps. „Wicher” („Wichry Diablej Góry”), M. Podgórecznego, ps. „Żbik” (z oddz. „Doliny”), E. Szustra, ps. „Ambroży” („Opowieść o zmarnowanym entuzjazmie”).
  • W posiadaniu H. Moraczewskiego, ps. „Morus” [w 1969 r.!]: Dziennik ewidencyjny 1 kp 25 pp AK R. Bulińskiego, ps. „Gradys”.

Przypisy

  1. Mat. Arch. „C” KWMO Poznań, sygn: 2564/S: Majewski Rudolf-Jan s. Witolda, ur. w 1901 roku. Oficer zawodowy w WP (1920-1939 r.; kpt.). Od października 1945 r. Pszczewie, pow. Trzcianka, woj. poznańskie. Tu wspólnie z inż rolnikiem – Tadeuszem Majerem założył w listopadzie Związek Byłych Partyzantów „Warta”, w którym objął kierownictwo. Organizacja nie miała żadnych kontaktów z innymi grupami. Liczyła 25 osób. W II kw. 1946 r. członkowie Związku zostali zwolnieni z przysięgi i do chwili aresztowania nie podejmowali żadnych działań. Aresztowany wraz z innymi członkami Związku 9 listopada 1946 roku. Skazani wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Poznaniu dnia 2 czerwca 1947 r, na kary od 3 do 15 lat więzienia (por. teczka więźnia sygn. 395/W – AP – ZKWMO). R. Majewski został osadzony w więzieniu we Wronkach, gdzie zmarł w 1949 roku (por. „Wykaz więźniów politycznych zmarłych w Centralnym Więzieniu Wronki w latach 1945–1956”).
  2. Z mps powiel. Dariusza Gołębiowskiego, kk. 79-80.
  3. Mps powiel., kk. 80-82.
  4. Gimnazjum im. 25 pułku piechoty Armii Krajowej w Żarnowie
  5. Na podst. oprac. D. Gołębiowskiego, op. cit., kk. 84-85.

Media użyte na tej stronie

Flaga PPP.svg
Flaga Armii Krajowej; symbol na fladze jest złożeniem liter "P" i "W", będących skrótem od "Polska Walcząca" (zob. Znak Polski Walczącej)
Kotwica symbol.svg
Autor: Liftarn, Licencja: CC BY-SA 2.5
Kotwica symbol
Akcja burza 1944.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tereny walk Armii Krajowej w czasie akcji "Burza" w 1944