2 Pułk Wojskowej Straży Granicznej

2 Pułk
Wojskowej Straży Granicznej

Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1919
Rozformowanie	1920
Tradycje
Rodowód	2 pułk SG
Kontynuacja	2 pułk StG
Organizacja
Dyslokacja	Częstochowa
Formacja	Wojskowa Straż Graniczna
Podległość	Inspektorat WSG DOG „Kielce” DOG „Kraków”

Szkic rozmieszczenia 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej w 1919

2 Pułk Wojskowej Straży Granicznej – jednostka organizacyjna Wojskowej Straży Granicznej w II Rzeczypospolitej.

Geneza

2 pułk Wojskowej Straży Granicznej sięga rodowodem posterunku nr 5 Straży Gospodarczo-Wojskowej stacjonującego w Herbach. Posterunek ten składał się z 30 ludzi przybyłych w listopadzie 1918 z POW z Radomska. Dowódcą posterunku był ppor. Lipko. 15 grudnia do Częstochowy przybyli: rtm. Kulwiec, por. Rojkiewicz, por. Sommer, por. Rzempołuch, por. Wilczyński i ppor. Leśniewski z zadaniem zorganizowania 2 dywizjonu Straży Granicznej^[1]. Sztab dywizjonu rozmieścił się w Częstochowie przy ul. Parkowej 14, a napływających ochotników kwaterowano w koszarach Zawady. 13 stycznia na granice do Herb wyruszył 1 szwadron por. Rzempołucha^[2]. Ten źle wyposażony, niejednolicie umundurowany, niewyszkolony i składający się z żołnierzy o słabym morale nie robił dobrego wrażenia na mieszkańcach pogranicza, którzy to nadali mu przydomek „Franciszkanie”^[2].
2 szwadron dywizjonu formował się w Warszawie i przybył do Częstochowy w styczniu 1919. Dowództwo nad nim objął por. Marian Karwowski. Żołnierze szwadronu byli dobrze umundurowani i wyszkoleni. Szwadron rozmieszczony został w koszarach „Zawady” na 2 piętrze. Niestety, 31 stycznia w nocy, w koszarach wybuchł pożar i większość wyposażenia żołnierskiego spłonęła. Idący 4 lutego na granicę 2 szwadron również nie zrobił pozytywnego wrażenia. Szwadron zajął odcinek od Gniazdowa do Niezdary. Sztab szwadronu rozmieścił się Kamienicy Polskiej^[3] (Koziegłowy)^[1]. 4 szwadron por. Wincentego Karskiego przeszedł do Sosnowca^[1][a]. Pozostałe szwadrony formowały się w Częstochowie i tam pełniły służbę garnizonową. Wstępujący do Straży Granicznej element ludzki był słabej kondycji, a w służbie granicznej widzieli możliwość łatwego osobistego zysku. Na granicy szerzyła się korupcja i łapownictwo^[4].

19 lutego 1919 do Częstochowy przybył płk Władysław Poledni. Jego zadaniem było sformowanie 2 pułku Straży Granicznej. Bazę stanowił 2 dywizjon SG.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Wiosną 1919 roku Straż Graniczna przeszła pod wyłączną komendę Ministerstwa Spraw Wojskowych. W ramach zmian strukturalnych nastąpiły zmiany w nazwie. Odtąd korpus SG nazywał się Wojskową Strażą Graniczną^[5]. Oddziały Wojskowej Straży Granicznej, w terenie podporządkowano w całości Dowództwom Okręgów Generalnych. Sztab 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej i jego i II dywizjon podporządkowany został Dowództwu Okręgu Generalnego „Kielce”, a I dywizjon – DOG „Kraków”^[5]. Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej spełniał jedynie funkcje inspektorskie na ogólnych zasadach inspektorów broni. Kontrolował stan wyszkolenia, sprawności i gotowości bojowej. Był też ogniwem łącznikowym pomiędzy odpowiednimi ministerstwami^[6][7].

Pułk składał się z dowództwa pułku, ośmiu szwadronów liniowych i szwadronu szkolnego. Pułk był podzielony na dwa dywizjony, a dywizjon na 4 szwadrony. Dowództwo pułku i szwadron szkolny stacjonowały w Częstochowie. Dowództwo dywizjonów i szwadrony na granicy^[8].

Szeregowymi byli zazwyczaj narodowości polskiej, wywodzili się przeważnie z województwa kieleckiego i siedleckiego. Szkolenie podstawowe przechodzili w szwadronie szkolnym w Częstochowie, a doskonalące w plutonach szwadronów i na placówkach. Występował duży brak oficerów i starszych podoficerów. Wyżywienie, umundurowanie i uzbrojenie pułku było dobre. Brakowało karabinów maszynowych i koni. Na szwadron przypadało około 20 koni^[9].

Jeszcze w kwietniu 1919 przeniesiono do Częstochowy 2 i 3 szwadron i kontynuowano ich formowanie^[10].
Na początku maja ściągnięto szwadrony z granicy do Częstochowy, a granice obsadziły jednostki liniowe. W Częstochowie przystąpiono do intensywnego szkolenia. Większość żołnierzy-ochotników wysłano do jednostek liniowych, a w ich miejsce szwadrony otrzymały rekrutów^[11]. W maju 1919 zdecydowano się wymienić wszystkich żołnierzy 4 szwadronu. Zadanie to otrzymały wszystkie bataliony zapasowe OGen „Kraków”. Żołnierze „starego” 4 szwadronu marszem pieszym przeszli z Sierszy do Kiedrzynia. Tam stary szwadron został rozformowany i wysłany do Kielc, a jego żołnierze wcieleni zostali do jednostek liniowych^[12].
Celem zapewnienia lepszych warunków szkoleniowych dowództwo II dywizjonu, 5 i 6 szwadron przeniesiono do Grabówki. Tam ćwiczono taktykę, regulaminy i prowadzono prace oświatowo-wychowawczą^[11]. W tym czasie dowództwo pułku stacjonowało w Kiedrzyniu. Tam, też po serii ćwiczeń, trafił II dywizjon. W Kiedrzeniu nadal prowadzono intensywne szkolenie. Zwieńczeniem była „rewia” w Częstochowie przed gen. Roją, na której to 2 pułk WSG zaprezentował się w sposób właściwy i został wysoko oceniony^[13]. W tym czasie plagą były dezercje, a w zasadzie samowolne oddalenia^[14].

14 lipca 1919 roku ukazało się rozporządzenie ministra spraw wojskowych odnośnie do dyslokacji i reorganizacji oddziałów granicznych^[15]. II dywizjon 2 pułku WSG przeformowany został na I dywizjon 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej^[14]. Na dzień 15 listopada dowództwo pułku i I dywizjonu rozmieszczone było przy ulicy Parkowej 14 na II piętrze. Dowództwo II dywizjonu stacjonowało w Kiedrzyniu, a dowództwo dywizjonu szkolnego w koszarach Zawada^[16].
28 listopada pułk otrzymał zadanie obsadzenia 300 kilometrowego odcinka granicy. W tym czasie stany osobowe szwadronów wahały się w granicach około 50%. 30 listopada szwadrony ruszyły nad granicę^[17]. Dowództwo pułku i I dywizjonu pozostało w Częstochowie^[14]. Dowództwo II dywizjonu przeniesiono do Oświęcimia. Poszczególne szwadrony stacjonowały w 1 – Wieruszów, 2 – Praszka, 3 – Przystajń, 4 – Herby, 5 – Koziegłowy, 6 – Sosnowiec, 7 – Jeleń, 8 – Jowiszowice^[17].

3 marca 1920 roku wiceminister spraw wojskowych generał podporucznik Kazimierz Sosnkowski przemianował dotychczasową formację „Wojskowa Straż Graniczna” na „Strzelców Granicznych”. Pułk zmienił swoją nazwę^[18].

Służba graniczna

W kwietniu 1919 2 pWSG otrzymał zadanie obsadzenia granicy od Grabowa do Dziedzic. Sztab pułku i II dywizjonu miał pozostać nadal w Częstochowie, a sztab II dywizjonu w Oświęcimiu.
I dywizjon obsadził odcinek granicy od Bobrownik do Dziedzic.
II dywizjon obsadził odcinek granicy od Grabowa do Bobrownik [wył.]^[10] Jego 5 szwadron obsadził rubież Bobrowniki – Gniazdów^[b], 6 szwadron Gniazdów – Herby, 7 szwadron Herby – Praszka, 8 szwadron Praszka – Grabów^[c][10]. Sposób obsadzenia granicy przez II dywizjon został zakwestionowany przez Inspektorat WSG. Dowództwo OGen „Kielce” utrzymało jednak w mocy swój rozkaz^[19].

14 lipca 1919 roku ukazało się rozporządzenie ministra spraw wojskowych odnośnie do dyslokacji i reorganizacji oddziałów granicznych^[15]. 2 pułk Wojskowej Straży Granicznej rozlokowano na odcinku granicznym od Cieszyna do Białej Przemszy. Dowództwo pułku przeniesiono z Kiedrzynia do Częstochowy,
I dywizjon^[d] ochraniał odcinek od linii Lubczyn – Cieszyn do Herb. Sztab dywizjonu rozmieszczono w Rudnikach (wcześniej Grabówko). 1 szwadron po sformowaniu w Częstochowie przegrupowano do Wieruszowa, 2 szwadron^[e] stacjonował w Dzietrzkowicach, 3 szwadron^[f] w Żytniowie, a 4 szwadron^[g] w Kamieńsku.
II dywizjon 2 pułku WSG obsadził granicę na odcinku od Herb do Białej Przemszy. Sztab dywizjonu po sformowaniu w Częstochowie kwaterował w Markowicach. 5 szwadron^[h] rozmieszczono w Leśnikach, 6 szwadron, po sformowaniu w Częstochowie, przeniesiono do Koziegłów, 7 szwadron, sformowany w Częstochowie przedyslokowano do m. Niezdary, a 8 szwadron kwaterował w Czeladzi^[20]. Tym samym rozporządzeniem nakazano sformowanie przy pułku 4 szwadronu szkolnego WSG^[i][22].

Pod koniec 1919 roku i na przełomie lat 1919/1920 nastąpiły dalsze zmiany w dyslokacji pododdziałów Wojskowej Straży Granicznej^[23]. 2 pułk WSG miał zluzować jednostki 7 Dywizji Piechoty i Bytomskiego pułku strzelców i objąć granicę państwa od punktu „gdzie zbiegają się granice Galicji z północną granicą Ślaska Cieszyńskiego, aż do punktu w którym zbiegają się granice byłej Kongresówki z południową granicą Poznańskiego”^[24].

2 dywizjon 2 pułku WSG obsadził granicę dotychczas zabezpieczaną przez 3 samodzielny dywizjon WSG^[j]. Odcinek ochraniany przez pułk wydłużył się do około 240 km. Granicę od Białej Przemszy do Dziedzic obsadziły 6 i 7 szwadrony 2 dywizjonu, a kolejne szwadrony mające dłuższe odcinki przesunęły się w kierunku południowym. Nastąpiły także zmiany w strukturze organizacyjnej pułku. 2 dywizjon, którego sztab przeniesiono do Oświęcimia, miał tylko dwa szwadrony (7 i 8) i podlegał DOG „Kraków”, natomiast 1 dywizjon miał w sumie sześć szwadronów (1–6) i podlegał DOG „Kielce”. Pod względem gospodarczym cały 2 pułk WSG łącznie ze szwadronami 8 i 7 rozlokowanymi na odcinku DOG „Kraków” podlegał Dowództwu Okręgu Generalnego Kielce^[25]. Stan „scentralizowanej” podległości gospodarczej trwał zaledwie kilkanaście dni. Szwadrony stacjonujące na terenie odpowiedzialności DOG „Kraków” powróciły w jego podporządkowanie^[26].

Zgodnie z rozkazem Inspektoratu WSG nr 819 z 27 listopada 1919 szwadrony miały zająć następujące odcinki pasa granicznego^[27]:

• 1 szwadron od linii Lubczyna – Cieszęcin (6 km na płn od Wieruszowa) do linii Wróblew – Uschutz (Uszyce). Dowództwo rozmieścić w Bolesławcu.
• 2 szwadron od linii Wróblew – Uschutz (Uszyce) do linii Bobrowo – Psurów. Dowództwo rozmieścić w Kowalach
• 3 szwadron od linii Bobrowo – Psurów do wsi Łebki. Dowództwo rozmieścić w Przystajni.
• 4 szwadron od wsi Łebki do osady Rudniki Małe. Dowództwo rozmieścić w Herbach.
• 5 szwadron od osady Rudniki Małe do wsi Niezdara. Dowództwo rozmieścić w Koziegłowach.
• 6 szwadron od wsi Niezdara do rzeki Biała Przemsza. Dowództwo rozmieścić w Czeladzi.
• 7 szwadron od rzeki Biała Przemsza do Wisły. Dowództwo rozmieścić w Byczynie k/ Jaworzna.
• 8 szwadron od ujścia Białej Przemszy do Wisły i dalej do Dziedzic. Dowództwo rozmieścić w Jawiszowicach.

Według relacji rtm. Eugeniusza Karczewskiego z 1930 roku, 7 szwadron por. Eugeniusza Karczewskiego zajmował odcinek: Łupki, Herby Polskie, Aleksandria, Leśniki, Hutki i Rudniki. Dowództwo szwadronu stacjonowało w Herbach Polskich. Tu też znajdowała się komora celna i punkt przejściowy. Odcinek szwadronu podzielony był na trzy pododcinki. Na każdym pododcinku stacjonował pluton, który wystawiał placówkę. Posterunki oznaczone były numerami. Każda placówka posiadała książkę kontrolną z imiennym spisem strzelców pełniących służbę na posterunkach z oznaczeniem godziny i numerem posterunku. Książka ta była przymocowana do stołu i zalakowana pieczęcią. Przy każdej placówce znajdował się posterunek alarmowy. W razie alarmu każdy wartownik oddawał trzy strzały. Zmiana na posterunkach odbywała się co 4 godziny, zimą co 2 godziny, a w nocy wartownicy pełnili służbę parami. Patrole konne wysyłano co 8 godzin. Placówki znajdowały się na kwaterach prywatnych. Była to wielka niedogodność w pełnieniu służby granicznej. Placówki zmieniano co miesiąc^[28].

Rozmieszczenie pułku

Struktura pułku 17 kwietnia 1919^[29][k]:

• dowództwo pułku – Kiedrzyń (2/12)^[l]
• dowództwo I dywizjonu – Oświęcim
  • 1 szwadron – Babice (3/119)
  • 2 szwadron – Chrzanów (3/177)
  • 3 szwadron – (niesformowany)
  • 4 szwadron – Kierzyń (3/169)
• dowództwo II dywizjonu – Grabówka (4/44)
  • 5 szwadronu – Grabówka (1/83)
  • 5 szwadronu – Grabówka (1/173)
  • 7 szwadronu – Kiedrzyń (2/187)
  • 8 szwadronu – Częstochowa (2/128)

Żołnierze pułku

Obsada personalna w 1919^[31]:

• dowódca pułku – płk Władysław Poderni
• zastępca dowódcy pułku – ppłk Mikołaj Sosnowski^[p]
• adiutant pułku – por. Tadeusz Rojkiewicz^[33]
• drugi adiutant pułku – por. Franciszek Bednarski
• naczelny lekarz pułku – por. Jan lekarz Danielski
• lekarz weterynarii pułku – mjr Jerzy Jaszczołd
• oficer prowiantowy pułku – por. Marian Lipko
  • drugi oficer prowiantowy – por. Stefan Koziński
• oficer kasowy pułku – por. Maurycy Rottenburg
• dowódca I dywizjonu – mjr Piotr Popławski^[q]
  • adiutant I batalionu – ppor. Maurycy Krasiński
  • dowódca 1 szwadronu – kpt. Iskierko Stefan
  • dowódca 2 szwadronu – por. Zakrzewski Bolesław
  • dowódca 3 szwadronu – kpt. Wacław Jastrzębski
  • dowódca 4 szwadronu – ppor. Marian Majewski
• dowódca II dywizjonu – mjr Rudolf Wirski^[r]
  • adiutant II batalionu – ppor. Szenajch
  • dowódca 5 szwadronu – por. Stefan Warchoł
  • dowódca 6 szwadronu – rtm. Piotr Powszedni^[s]
  • dowódca 7 szwadronu – por. Eugeniusz Karczewski
  • dowódca 8 szwadronu – rtm. Zygmunt Sosnowski
• dowódca szwadronu szkolnego – mjr Włodzimierz Zeigert
  • zastępca dowódcy szwadronu szkolnego – rtm. Marian Trzciński

Przekształcenia

• 2 dywizjon Straży Granicznej → II dywizjon 2 pułku Straży Granicznej → II dywizjon 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej (do VI 1919) → 3 samodzielny dywizjon Wojskowej Straży Granicznej (do 1 II 1920) → 3 samodzielny dywizjon Strzelców Granicznych (do V 1921) → 10 pułk Strzelców Granicznych ↘ rozformowany

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Henryk Dominiczak: Granica polsko-niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4.
• Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne. Dokumenty organizacyjne. Wybór źródeł. T. 1. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-84-6.
• Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918–1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088. 
• Zarządzenia i wytyczne władz zwierzchnich dotyczące spraw organizacji, reorganizacji i dyslokacji oddziałów 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Materiały dotyczące spraw organizacyjnych i dyslokacyjnych 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej. Raporty, meldunki, zapytania. 1919-1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Historie 2 pułku Wojskowej Straży Granicznej i jego dywizjonów → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Ordre de Bataille Wojskowej Straży Granicznej 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Zarządzenia Ministerstwa Spraw Wojskowych w sprawie reorganizacji i zmiany dyslokacji Wojskowej Straży Granicznej oraz uregulowania służby wartowniczej 1919 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Imienne spisy oficerów inspektoratu, pułków, samodzielnych dywizjonów i szkoły podoficerskiej Wojskowej Straży Granicznej. 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.