30 Poleska Dywizja Piechoty

Twierdza brzeska – miejsce stacjonowania oddziałów dywizji

Marszałek Józef Piłsudski odznacza oficerów 30 Dywizji Piechoty. Widoczni m.in.: gen. Edward Śmigły-Rydz (z lewej strony, twarzą do fotografa) i adiutant Naczelnego Wodza ppłk Bogusław Miedziński (2. na lewo od Piłsudskiego). 16 lipca 1922

30 DP w 1938

30 Poleska Dywizja Piechoty (30 DP) – wielka jednostka piechoty Wojska Polskiego II RP.

Dywizja w okresie pokoju

Syberyjska Dywizja Piechoty została sformowana na podstawie rozkazu Nr 26300/Mob. Ministra Spraw Wojskowych z dnia 20 grudnia 1920 roku. Dywizja powstała w 1921 roku na bazie Syberyjskiej Brygady Piechoty. Organizacja została przeprowadzona na terenie Okręgu Generalnego „Pomorze”, a po jej zakończeniu dywizja została dyslokowana na teren Okręgu Korpusu Nr IX^[1].

16 lipca 1922 roku w Brześciu 30 Dywizja Piechoty uroczyście obchodziła drugą rocznicę powrotu do kraju 5 Dywizji Strzelców Polskich i czwartą rocznicę sformowania 1 pułku Strzelców Polskich im. Tadeusza Kościuszki. W trakcie obchodów Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz marszałek Polski Józef Piłsudski osobiście udekorował Orderem Virtuti Militari oficerów i szeregowych Dywizji Syberyjskiej^[2].

Organizacja pokojowa dywizji przed mobilizacją marcową 1939 r.

• Dowództwo 30 Poleskiej Dywizji Piechoty w Kobryniu^[3]
• 82 Syberyjski pułk strzelców im. Tadeusza Kościuszki w Brześciu
• 83 pułk Strzelców Poleskich im. Romualda Traugutta w Kobryniu
• 84 pułk Strzelców Poleskich w Pińsku (III baon w Łunińcu)
• 30 pułk artylerii lekkiej w Brześciu (II dywizjon w Pińsku)
• 30 dywizjon artylerii ciężkiej w Brześciu
• kompania łączności 30 DP w Brześciu
• Komenda Rejonu PW Konnego 30 DP w Kobryniu

Działania zbrojne w wojnie obronnej 1939

30 DP pod dowództwem gen. bryg. Leopolda Cehaka wchodziła w skład GO „Piotrków”, która podporządkowana była dowódcy Armii „Łódź”. Była jedyną wielką jednostką armii, która zajęła wyznaczony odcinek obrony już w marcu 1939 r. Przewieziona została transportami kolejowymi z Okręgu Korpusu IX Brześć do rejonu na południowy zachód od Piotrkowa Trybunalskiego. Krótko przed wybuchem wojny została wzmocniona przez 41 kompanię czołgów rozpoznawczych. Objęła odcinek obrony z linią umocnień polowych od Krzeczowa przez Ogroble, Bobrowniki, Działoszyn, Grądy, Łazy, Niwiska Dolne do Patrzykowa. Odcinek zachodni do Bobrownik obsadził 82 pp, a odcinek południowo-wschodni od Sensowa do mostu kolejowego na Warcie w pobliżu Działoszyna – 84 pp, Działoszyna bronił II batalion 84 pp, na lewo od 84 pp powstała luka, w związku z tym skierowano tam dla dozoru dywizyjną kompanię kolarzy z plutonem ckm, z zastrzeżeniem, że most pod Patrzykowem musi być broniony za wszelką cenę. W Szczercowie pozostały tylko załogi bezpieczeństwa. Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, gen. L. Cehak utworzył oddział wydzielony w składzie: 83 pp wraz z I dywizjonem 30 pal, szwadronem kawalerii dywizyjnej i 41 kompanią czołgów rozpoznawczych pod dowództwem kpt. Tadeusza Witanowskiego. Oddział ten miał rozkaz zająć wysuniętą pozycję po drugiej stronie Warty, powstrzymać nieprzyjaciela zdążającego na Działoszyn, prowadząc jednocześnie rozpoznanie jego głównych sił i kierunków uderzeń. Przed świtem 1 września na pozycje dywizji dotarły także dwa pociągi pancerne: pociąg pancerny nr 52 „Baszta” pod dowództwem kpt. Mikołaja Gonczara i pociąg pancerny nr 53 „Śmiały” pod dowództwem kpt. Mieczysława Malinowskiego.

Dywizja działała w składzie armii

W pasie obrony 30 DP 1 września rano przekroczyły granicę niemieckie 18 i 19 DP. 18 DP nacierała z rejonu Gorzowa Śląskiego przez Praszkę na Dalachów i Niżankowice, a 19 DP z rejonu Skrońska na Julianpol – Działoszyn. W miarę ustępowania z terenów przygranicznych oddziałów rozpoznawczych, inicjatywę przejął oddział wydzielony, który stoczył ciężki bój pod Parzymiechami. A następnie w nocy wycofał się do odwodu dywizji. Zacięty opór 83 pp powstrzymał natarcie niemieckie na najważniejszym kierunku do przepraw przez Wartę pod Działoszynem i opóźnił ją o przeszło jeden dzień. Pozostałe pułki na razie nie były atakowane.

2 września, wykorzystując silny ostrzał artyleryjski i bombardowania lotnicze, siły niemieckiej 19 DP przeszły do natarcia w rejonie Działoszyna i Sensowa, złamały opór II batalionu 84 pp i uchwyciły przyczółek na północnym brzegu Warty, na rubieżach Działoszyna. Doszło też do walk ulicznych w samym mieście. Jednocześnie Niemcy zajęli Patrzyków. Generalny atak Niemcy przypuścili wieczorem na odcinku 82 pp i po zaciętej walce zajęli rejon Bobrownik wraz z zakolem Warty, ponosząc przy tym duże straty. W rezultacie 84 pp zmuszony był przeprowadzić przegrupowanie w kierunku na Pajęczno, prowadząc jednocześnie walki uliczne w Działoszynie, które przesuwały się w kierunku drogi wylotowej na Trębaczew i Pajęczno.

W nocy z 2 na 3 września oddziały 30 DP przeszły na główną pozycję obrony bez przeciwdziałania ze strony Niemców. Do wieczora 3 września cała główna pozycja obronna na rzece Widawce pod Szczercowem została obsadzona.

W dniach 4 i 5 września dywizja toczyła zacięte walki z niemieckim XI Korpusem pod Szczercowem i utrzymała swoje pozycje. 7 września, obawiając się oskrzydlenia z odsłoniętych boków, wycofała się do rejonu Woli Cyrusowej. Tu nie była w stanie wytrzymać ciągłego naporu wroga i rozpoczęła odwrót do lasów skierniewickich.

9 września stanęła w lasach w rejonie Przyłęku. Stąd postanowiono przebijać się dalej przez wrogie oddziały. Natarcie poprowadzono na Słupię i Jeżów. Pod Jeżowem natknięto się na kontrnatarcie niemieckiej 18 DP i rozgorzały ciężkie walki. Słupię udało się odebrać Niemcom i w ten sposób otworzono drogę na Skierniewice. Następnie dywizja dostała rozkaz wycofania się za Rawkę.

10 września otrzymała kolejny rozkaz zmiany drogi odwrotu i teraz zmierzała na Warszawę przez Mszczonów i Nadarzyn. Jednak mimo początkowych sukcesów zabrakło jej sił, aby przebić się przez niemieckie pozycje.

13 września zmieniła kierunek odwrotu na Modlin, gdzie jej oddziały obsadziły odcinek „Twierdza” i walczyły do kapitulacji 29 września. 14 września rano 30 Dywizja Piechoty osiągnęła Kazuń. Jej stan wynosił około 3500 i 9 armat 75 mm. Zgodnie z otrzymanym zadaniem miała bronić bezpośrednio twierdzy Modlin oraz na zewnętrznym pierścieniu obrony odcinka pomiędzy 2 a 28 Dywizją Piechoty oraz Fortu I. Jej 84 pułk piechoty ześrodkował się w Kazuniu i stanowił odwód dowódcy Grupy Operacyjnej Piotrków generała Thommee^[4]. 15 września 84 pułk piechoty został skierowany do prowadzenia działań na przedpolu odcinka "Kazuń" i rejonu obronnego "Palmiry". 16 września jego pododdziały zaatakowały kolumnę artylerii niemieckiej i rozbiły ją. 18 września pułk przeszedł do działań opóźniających a 19 września powrócił na pozycję obronną odcinka "Kazuń"^[5]. 24 września odparto natarcie niemieckiej 2 Dywizji Lekkiej. W kolejnych dniach nieprzyjaciel użył lotnictwa, ale ponowne natarcia były odpierane. Walki pozycyjne toczyły się do 28 września, kiedy to z rozkazu dowódcy obrony twierdzy Modlin, dowódca 30 DP generał Cehak udał się na rozmowy o kapitulacji. 0 14.00 został podpisany protokół kapitulacyjny^[6].

Ośrodek Zapasowy 30 DP znajdował się w Kobryniu. Po decyzji Naczelnego Dowództwa o obronie Polesia w Kobryniu sformowano na bazie OZ 30 DP trzy pułki piechoty które weszły w skład kombinowanej dywizji piechoty „Kobryń” (60 DP), a następnie walczyły do 5 października w składzie SGO „Polesie”.

Organizacja wojenna 30 DP we wrześniu 1939

• Kwatera Główna 30 Dywizji Piechoty
  • kompania gospodarcza Kwatery Głównej 30 DP
  • sąd polowy nr 30
• 82 pułk piechoty
• 83 pułk piechoty
• 84 pułk piechoty
• 30 pułk artylerii lekkiej
• 30 dywizjon artylerii ciężkiej
• baon saperów typ II b nr 30
• bateria motorowa artylerii plot. typ A nr 30 - por. Tytus Jakubowski
• kompania łączności 30 DP – kpt. łącz. Piotr Chełchowski^[a]
  • dowódca plutonu – ppor. łącz. Julian Jan Przewoźnik^[b] †11 IX 1939 Osuchów
  • dowódca plutonu – ppor. łącz. rez. Stefan Gockowski^[c]
• pluton radio 30 DP – ppor. łącz. Bohdan Plisowski †11 IX 1939 Osuchów
• pluton łączności KG 30 DP
• drużyna parkowa łączności 30 DP
• szwadron kawalerii dywizyjnej nr 30 – rtm. Tadeusz Schollenberger
• samodzielna km i broni towarzyszących nr 93 (83 pp)
  • dowódca kompanii – kpt. piech. Czesław Barański †1940 Charków^[7]
  • dowódca plutonu – por. piech. Józef Szkuta
• kompania kolarzy nr 93 (82 pp) - kpt. Jan Sylwester Kruziel
• park intendentury typ I nr 903 – kpt. int. st. sp. Augustyn Pojmański

Obsada personalna dowództwa dywizji

Żołnierze Dywizji (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego^[21]

Odtworzenie dywizji w ramach Armii Krajowej

W wyniku przeprowadzania akcji odtwarzania przedwojennych jednostek wojskowych na pocz. lipca 1944 roku w okolicach Siemiatycz w lasach nurzeckich (Okręg Polesie) powstała 30 Dywizja Piechoty AK (kryptonim „Twierdza”) pod dowództwem ppłk. Henryka Krajewskiego ps. „Trzaska”.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2019-02-09].
• Mirosław Barczyński: 30 Dywizja Piechoty 1918 – 1939. Biała Podlaska: Oficyna Wydawnicza „Donatech”. Muzeum Okręgowe w Białej Podlaskiej, 1996. ISBN 83-903827-7-6.
• Mieczysław Bielski: Grupa Operacyjna „Piotrków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1991. ISBN 83-11-07836-X.
• Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Ludwik Głowacki: Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939. Wyd. 5. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1985. ISBN 83-11-07109-8.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Juliusz Rómmel: Za honor i ojczyznę. Wspomnienia dowódcy armii „Łódź” i „Warszawa”. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo „Iskry”, 1958.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Andrzej Wesołowski: 30 Poleska Dywizja Piechoty. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2018, seria: Wielka Księga Piechoty Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7945-622-2.
• Jan Wróblewski: Armia „Łódź” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.