30 redemptorystów zamordowanych w powstaniu warszawskim

Pomnik przy ul. Wolskiej 79, upamiętniający tysiące mieszkańców Woli, w tym redemptorystów z klasztoru przy ul. Karolkowej, zamordowanych 6 sierpnia 1944 w fabryce Kirchmajera i Marczewskiego

30 redemptorystów zamordowanych w powstaniu warszawskim – mieszkańcy klasztoru oo. redemptorystów przy ul. Karolkowej 49 na stołecznej Woli, rozstrzelani przez Niemców w pierwszych dniach powstania warszawskiego.

Klasztor i kościół przy ul. Karolkowej zostały zdobyte 6 sierpnia 1944, tj. w drugim dniu rzezi Woli. Ponad dwudziestu zakonników Niemcy zaprowadzili wówczas do składu narzędzi i maszyn rolniczych fabryki Kirchmajera i Marczewskiego przy ul. Wolskiej 79/81 i tam rozstrzelali. Tego dnia oraz w dniach następnych zginęli lub zaginęli bez śladu także pozostali mieszkańcy klasztoru. W czasie rzezi Woli poniosło śmierć łącznie trzydziestu redemptorystów – w tym piętnastu ojców, dziewięciu braci koadiutorów, pięciu kleryków i jeden kleryk nowicjusz.

Geneza i przebieg mordu

Kościół św. Klemensa Hofbauera przy ul. Karolkowej 49

W latach 1939–1944 działania wojenne oraz represje okupantów doprowadziły do likwidacji kilku ośrodków polskiej prowincji redemptorystów^[1]. W tych okolicznościach siedzibą drugiej co do wielkości wspólnoty zakonnej redemptorystów w Polsce stał się klasztor przy ul. Karolkowej 49 na warszawskiej Woli^[2]. W sierpniu 1944 warszawska wspólnota liczyła 33 członków (ojców, braci, kleryków)^[2]. Przy klasztorze funkcjonowały nielegalne seminarium i nowicjat^[3]. Kilku zakonników i świeckich pracowników klasztoru aktywnie współpracowało z Polskim Państwem Podziemnym^[a]. Na potrzeby Armii Krajowej w klasztorze gromadzono żywność, a w ogrodzie przechowywano broń. Klasztorny budynek służył także członkom konspiracji jako miejsce spotkań^[4].

W związku z przygotowaniami do rozpoczęcia powstania w Warszawie dowództwo Armii Krajowej wyznaczyło klasztor przy ul. Karolkowej na miejsce koncentracji III Batalionu OW PPS im. Stefana Okrzei, podporządkowanego organizacyjnie dowództwu Obwodu III AK „Wola”^[5]. Niewykluczone, iż wpływ na tę decyzję wywarły powiązania niektórych zakonników z ruchem oporu^[6]. W południe 1 sierpnia 1944 na Karolkowej pojawili się oficerowie AK, którzy oświadczyli ojcu rektorowi Józefowi Kani, iż „zajmują klasztor na cele wojskowe”. Na krótko przed godziną „W” w klasztorze oraz w przylegającym doń kościele św. Klemensa Hofbauera zaczęli się gromadzić uzbrojeni żołnierze^[7]. Bezskuteczne okazały się protesty ojca rektora, który wedle relacji świadków miał niemalże „ze łzami w oczach” zaklinać powstańców by przenieśli się do innego budynku. Biskup sufragan piński Karol Niemira, który odwiedził klasztor na półtorej godziny przed wybuchem powstania, także prosił powstańców, aby nie narażali klasztoru i zakonników na niemiecki odwet. Żołnierze ponownie jednak odmówili, powołując się na rozkazy swojego dowództwa^[8]. Tego dnia w klasztorze pojawił się również kapelan Obwodu AK „Wola”, palotyn o. Władysław Zbłowski ps. „Struś”, który miał dopilnować, aby zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami wyznaczeni redemptoryści udali się na powstańcze punkty sanitarne. Po interwencji kapelana o. Kania oddelegował do tego zadania dwóch lub trzech ojców. Ostatecznie żaden z nich nie zdołał jednak dotrzeć do wyznaczonych placówek^[9].

2-4 sierpnia wzdłuż osi ul. Wolskiej toczyły się zaciekłe walki pomiędzy żołnierzami AK i AL a pododdziałami niemieckiej Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring”. W klasztorze zaczęli wówczas szukać schronienia mieszkańcy okolicznych domów^[10]. Ojciec rektor zdołał chwilowo odwieść powstańców od zajmowania stanowisk ogniowych w zabudowaniach kościoła i klasztoru^[11]. Niemniej klasztor i jego mieszkańcy ucierpieli na skutek walk. Rankiem 2 sierpnia niemiecki pocisk uderzył w ścianę kościoła koło zakrystii; oderwany kawał muru poważnie kontuzjował wówczas o. Władysława Malisza^[12]. Wieczorem 3 sierpnia, podczas wyprawy po żywność na ul. Okopową, został ranny w nogę br. Józef Poniewierski (Filip)^[10]. 4 sierpnia niemiecki pocisk ponownie trafił w gmach kościoła, zabijając lub raniąc wielu uchodźców^[13]. W związku z rosnącym zagrożeniem dwóch lub trzech kleryków prawdopodobnie złożyło 2 sierpnia przyśpieszone śluby zakonne^[14].

5 sierpnia oddziały niemieckie dowodzone przez SS-Gruppenführera Heinza Reinefartha przystąpiły do szturmu na Wolę. Rozpoczęła się jednocześnie masowa rzeź polskiej ludności cywilnej. Tego poranka kościół ucierpiał na skutek niemieckiego nalotu – według jednej z relacji bomba eksplodowała obok prezbiterium, doprowadzając do zasypania ołtarza z konsekrowanymi hostiami; inni świadkowie twierdzili natomiast, iż wybuch spowodował wybicie wszystkich szyb w oknach, których odłamki zraniły wielu ludzi. Zakonnicy oraz przebywający w klasztorze uchodźcy musieli szukać schronienia w piwnicach. Zniesiono tam również obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy^[15]. Mimo próśb ojca rektora powstańcy zajęli stanowiska ogniowe w klasztornym budynku, ostrzeliwując Niemców z najwyższej (zachodniej) kondygnacji^[16]. W godzinach wieczornych w schronie odbyło się nabożeństwo, w którego trakcie o. Tadeusz Müller miał udzielić zgromadzonym ogólnego rozgrzeszenia (inne relacje mówią, że uczynił to później o. Józef Kania). Około godziny 22:30 do schronu miał przybyć powstaniec z ostrzeżeniem, iż Niemcy są już blisko i należy uciekać. Ojciec rektor sprzeciwił się jednak opuszczeniu klasztoru, twierdząc, iż lepiej będzie „zginąć na miejscu”^[17]. Wierni regule posłuszeństwa redemptoryści podporządkowali się decyzji przełożonego^[b][18].

Tablica Tchorka upamiętniająca 30 straconych redemptorystów. Kościół św. Klemensa Hofbauera

Tablica Tchorka upamiętniająca ofiary egzekucji w fabryce Kirchmajera i Marczewskiego (ul. Wolska 79/81)

Po północy 6 sierpnia, około godz. 1:00 lub 2:00, klasztor i kościół zostały opanowane przez Niemców. Przebywających w schronie i w zabudowaniach Polaków wyprowadzono na ul. Karolkową, a następnie ustawiono pod ścianą fabryki Henneberga. Tam żołnierze dokonali „selekcji”, ustawiając osobno kobiety i dzieci, mężczyzn oraz zakonników^[19]. Według niektórych relacji to właśnie wówczas ojciec rektor udzielił wszystkim obecnym ogólnego rozgrzeszenia (za co miał otrzymać cios kolbą karabinową)^[20]. Po szybkiej rewizji tłum Polaków ustawiono czwórkami i pognano w kierunku zamienionego na punkt zborny kościoła św. Wojciecha przy ul. Wolskiej 76^[21]. Kolumna dotarła na miejsce we wczesnych godzinach porannych. Kobiety i dzieci wprowadzono do kościoła, a mężczyzn podzielono na kilkudziesięcioosobowe grupy, po czym zaprowadzono do leżącego po drugiej stronie ulicy składu narzędzi i maszyn rolniczych fabryki Kirchmajera i Marczewskiego (ul. Wolska 79/81)^[22][23]. W pierwszej partii znalazło się ponad dwudziestu redemptorystów. Świadkiem egzekucji, która rozpoczęła się chwilę później^[c], był Czesław Cieplik z ul. Chłodnej. Zeznał on po wojnie, iż zakonników ustawiono w dwuszeregu, po czym kolejno zabito strzałami w tył głowy. Jako ostatni zginąć miał ojciec rektor, którego Niemcy zmusili w ten sposób do patrzenia na śmierć powierzonych jego opiece członków wspólnoty. Cieplik wraz z synem pracował później przy układaniu na stos zwłok zamordowanych redemptorystów. Zdołał uciec z miejsca kaźni, lecz jego syn został zastrzelony w czasie ucieczki^[24]. Tymczasem Niemcy rozstrzelali jeszcze w tym miejscu kilka grup mężczyzn przyprowadzonych z klasztoru przy ul. Karolkowej. W trakcie masakry niespodziewanie przyszedł jednak rozkaz wstrzymania egzekucji, co ocaliło życie pozostałym mężczyznom^[23][25]. Ciała redemptorystów oraz innych ofiar masakry zostały później spalone przez członków Verbrennungskommando^[26].

Świadkiem egzekucji redemptorystów był również niemiecki policjant Aloys T., zastępca dowódcy plutonu w batalionie policyjnym z Kraju Warty. W zeznaniu złożonym na potrzeby śledztwa prowadzonego w latach 60. przeciw Heinzowi Reinefarthowi opisał on przebieg masakry następującymi słowami:

Nie wszyscy mieszkańcy klasztoru zostali jednak zamordowani w składzie narzędzi i maszyn rolniczych.

• Jest pewne, iż rankiem 6 sierpnia w klasztorze przebywało wciąż co najmniej trzech zakonników^[28]. Z zeznań świadków wynika, iż byli to ojcowie Henryk Kotyński i Tadeusz Doliński, których żołnierze skierowali z powrotem do klasztoru, aby tam zaopiekowali się o. Edmundem Górskim (z powodu choroby był on niezdolny do poruszania się o własnych siłach)^[29]. Tego poranka ojcowie mieli nawet odprawić dwie msze dla kilkunastu ocalałych polskich cywilów. W trakcie drugiej mszy do kościoła wtargnęli jednak Niemcy, którzy oderwali o. Kotyńskiego od ołtarza, a następnie rozpoczęli przeszukanie budynku. Jeden z żołnierzy, władający językiem polskim, pozwolił wówczas uciec grupie kobiet i dzieci. Trzej zakonnicy byli wtedy po raz ostatni widziani żywi^[30]. Kilka miesięcy później częściowo spalone zwłoki o. Górskiego odnaleziono w klasztornej piwnicy^[31]. Na temat okoliczności śmierci dwóch pozostałych redemptorystów istnieją natomiast sprzeczne relacje. W przylegającym do klasztoru ogrodzie Pałacyku Biernackich kilku świadków miało później zobaczyć zwłoki dwóch duchownych, których rysopis odpowiadał wizerunkowi ojców Dolińskiego i Kotyńskiego^[32]. Franciszek Zasada, ocalały członek Verbrennungskommando, zeznał natomiast, iż w ogrodzie pałacyku spalił wraz z kolegami ciała trzech duchownych^[33]. Z kolei inny świadek twierdził, iż 7 sierpnia znalazł na terenie kościoła ciała trzech redemptorystów, leżące odpowiednio w drzwiach, w prezbiterium oraz przed bocznym ołtarzem^[34].
• Dzięki nadejściu rozkazu o wstrzymaniu egzekucji rozstrzelania w składzie maszyn rolniczych uniknęli bracia Stanisław Krzywiński (Rafał) i Franciszek Bednarz (Jozafat). Razem z kilkudziesięcioma innymi mężczyznami zostali oni uwięzieni w budynku przy ul. Sokołowskiej (naprzeciw kościoła św. Wojciecha). Już wieczorem 6 sierpnia Niemcy wywołali jednak br. Krzywińskiego, po którym ślad odtąd zaginął^[35]. Z kolei 7 sierpnia Niemcy polecili zgłosić się wszystkim Polakom, którzy nie czują się na siłach dojść pieszo do obozu przejściowego w Pruszkowie. Między innymi zgłosił się wówczas 78-letni br. Bednarz, który jeszcze tego samego dnia miał zostać rozstrzelany^[36]. Znaleźli się jednak świadkowie, którzy twierdzili, iż br. Bednarza jeszcze przez kilka dni widywano na ul. Sokołowskiej, a jego egzekucja nastąpiła dopiero w okolicach 11 sierpnia^[28].
• W nieznanych do końca okolicznościach zginął o. Rafał Raczko. Rankiem 6 sierpnia znajdował się on w grupie mężczyzn, która w ostatniej chwili uniknęła rozstrzelania w składzie narzędzi i maszyn rolniczych. Wraz z pozostałymi mężczyznami o. Raczko trafił następnie do kościoła św. Wojciecha, lecz tam ślad po nim się urywa. Franciszek Zasada zeznał, że gdy wraz z pozostałymi członkami Verbrennungskommando palił ciała w ogrodzie Pałacyku Biernackich, był świadkiem, jak esesmani przez wyrwę w murze od strony klasztoru redemptorystów przyprowadzili do ogrodu starego zakonnika, którego po wyszydzeniu zastrzelili. Zasada przypuszczał, iż zamordowanym duchownym był o. Doliński, lecz wiek i rysopis ofiary wskazują, iż był to raczej o. Raczko^[37].

W 1976 do warszawskiego klasztoru oo. redemptorystów zgłosił się świadek, który twierdził, że w czasie egzekucji w składzie maszyn rolniczych jeden z zakonników zdołał zdjąć habit i niepostrzeżenie dołączyć do innej grupy mężczyzn. 8 sierpnia wraz ze współtowarzyszami został wywieziony na roboty przymusowe do Alexanderdorf koło Oldenburga, gdzie zginął na krótko przed wyzwoleniem. Zakonnik nigdy nie podał swojego nazwiska, a koledzy zwali go „Juliuszem”. Z rysopisu wynika, iż niezidentyfikowanym redemptorystą mógł być o. Władysław Malisz, lecz nie jest to możliwe do zweryfikowania^[38].

W czasie rzezi Woli zginęło łącznie trzydziestu redemptorystów z klasztoru przy ul. Karolkowej – w tym piętnastu ojców, dziewięciu braci koadiutorów, pięciu kleryków i jeden kleryk nowicjusz^[39]. Ocalało tylko trzech mieszkańców klasztoru – ojcowie Piekarz i Jan Igielski oraz kleryk Jan Piekarski – którzy w momencie wybuchu powstania przebywali w sierocińcu ss. urszulanek w Czarnej^[40]. Kościół i klasztor przy ul. Karolkowej zostały częściowo spalone i zrujnowane, lecz silna konstrukcja zapobiegła ich całkowitemu zniszczeniu^[41].

Lista zamordowanych

Symboliczny grób zamordowanych redemptorystów na cmentarzu Wolskim

Ojcowie

1. Doliński Tadeusz (ur. 15 lipca 1880 w Nockowej) – śluby zakonne złożył 8 września 1905 w Mościskach, święcenia kapłańskie przyjął 28 lipca 1907 w Maksymówce. W czasie I wojny światowej pełnił posługę jako kapelan w austro-węgierskich szpitalach wojskowych, roztaczając jednocześnie opiekę nad polskimi uchodźcami z Galicji. Członkiem warszawskiej wspólnoty zakonnej pozostawał od 1933 roku. Pełnił funkcję prefekta chorych i gości, a dzięki spadkowi po rodzicach przyczynił się także do rozbudowy tamtejszej fundacji^[42].
2. Górski Edmund (ur. 28 października 1875 w Miechowie) – święcenia kapłańskie przyjął 28 października 1898 w Kielcach. Początkowo jako ksiądz diecezjalny pełnił posługę w różnych parafiach diecezji kieleckiej. Uzyskał godność dziekana oraz funkcję ojca duchowego kleryków w kieleckim seminarium duchownym. Wkrótce podjął jednak decyzję o wstąpieniu do zakonu redemptorystów. Śluby zakonne złożył 2 sierpnia 1914 w Mościskach. W latach 1920–1926 i 1934–1939 piastował urząd rektora klasztoru przy ul. Karolkowej w Warszawie, przez pewien czas pełnił także funkcję przełożonego klasztoru w Toruniu. Po wybuchu II wojny światowej pełnił przez pewien czas funkcję przełożonego klasztoru i kierownika seminarium w Tuchowie. Do Warszawy powrócił ostatecznie w 1943 roku. W ostatnich latach życia stan jego zdrowia systematycznie się pogarszał^[43].
3. Kaczewski Franciszek (ur. 2 kwietnia 1913 w Łękawicy) – podobnie jak jego dwaj starsi bracia podjął decyzję o wstąpieniu do zakonu redemptorystów. Do juwenatu został przyjęty w 1925 roku, a śluby zakonne złożył 3 sierpnia 1934 w Mościskach. Święcenia kapłańskie przyjął 25 czerwca 1939 w Tarnowie. Wybuch wojny uniemożliwił mu podjęcie szerszej działalności misyjnej. Przez pewien czas pracował przy kościele św. Jozafata w Lublinie. Do wspólnoty warszawskiej został przydzielony na krótko przed wybuchem powstania^[44].
4. Kania Józef (ur. 23 stycznia 1885 w Klikowej) – śluby zakonne złożył 18 listopada 1901 w Mościskach, święcenia kapłańskie przyjął 28 lipca 1907 w Maksymówce. Początkowo pracował jako lektor w seminarium zakonnym redemptorystów w Mościskach, później pełnił urząd przełożonego w różnych klasztorach. Kłopoty zdrowotne uniemożliwiły mu wyjazd na misję do Argentyny. Funkcję rektora klasztoru w Warszawie pełnił z przerwami od 1930 do swojej śmierci w sierpniu 1944^[45].
5. Kapusta Józef (ur. 30 października 1916 we Wróżenicach) – do juwenatu w Toruniu został przyjęty w 1930 roku, a śluby zakonne złożył 2 sierpnia 1935 w Mościskach. Święcenia kapłańskie przyjął 29 czerwca 1941 w Tuchowie. Uczestniczył w pracach misyjnych i rekolekcyjnych, a także pełnił funkcję kronikarza klasztoru w Tuchowie. Do wspólnoty warszawskiej został przydzielony na trzy tygodnie przed wybuchem powstania^[46].
6. Kotyński Henryk (ur. 25 stycznia 1880 w Wysokiem Mazowieckiem) – święcenia kapłańskie przyjął 18 lipca 1909 w Lublinie. Jako ksiądz diecezjalny pełnił przez krótki czas posługę kapelana lubelskiego szpitala. Podjąwszy decyzję o wstąpieniu do zakonu redemptorystów, złożył 8 września 1912 śluby zakonne w Mościskach. Od 1927 roku przebywał niemal stale w klasztorze przy ul. Karolkowej w Warszawie. Jako były farmaceuta opiekował się często chorymi współbraćmi. Był cenionym spowiednikiem^[47].
7. Majgier Franciszek (ur. 1 kwietnia 1881 w Strzelczyskach) – nowicjat odbywał w Eggenburgu, gdzie 2 sierpnia 1899 złożył także śluby zakonne. Święcenia kapłańskie przyjął 1 sierpnia 1906 w Mautern. Po powrocie do Polski pełnił funkcję wykładowcy w juwenacie, a w czasie I wojny światowej pracował w austriackim Linzu, gdzie opiekował się polskimi uchodźcami oraz rannymi w szpitalach wojskowych. W pierwszych latach II wojny światowej pełnił funkcję ekonoma klasztoru redemptorystów w Zamościu, który wraz ze współbraćmi musiał jednak opuścić z powodu zagrożenia ze strony ukraińskich nacjonalistów. Po 1942 roku przebywał w Warszawie^[48].
8. Malisz Władysław (ur. 23 lutego 1909 w Faściszowej) – juwenat rozpoczął w Tuchowie, a ukończył w Toruniu. Śluby zakonne złożył 2 sierpnia 1928 w Mościskach, natomiast święcenia kapłańskie przyjął 13 sierpnia 1933 w Tuchowie. W 1938 roku objął urząd rektora klasztoru w Krakowie. W latach 1939–1942 pełnił funkcję przełożonego wspólnoty zakonnej w Mościskach, którą bez poważniejszych strat zdołał przeprowadzić przez okres okupacji sowieckiej. W celu odpoczynku i wzmocnienia zdrowia został w 1942 skierowany do klasztoru w Tuchowie, gdzie pracował jako rekolekcjonista i misjonarz. Później został przydzielony do wspólnoty warszawskiej, gdzie pełnił funkcję ekonoma oraz zastępcy rektora^[49].
9. Müller Tadeusz (ur. 10 stycznia 1908 w Krakowie) – juwenat rozpoczął w Tuchowie, a ukończył w Toruniu. Śluby zakonne złożył 2 sierpnia 1924 w Mościskach, natomiast święcenia kapłańskie przyjął 15 kwietnia 1933 w Tuchowie. Wybuch wojny uniemożliwił mu podjęcie szerszej działalności misyjnej. W Warszawie pracował od 1942 roku, m.in. jako główny pomocnik ekonoma^[50].
10. Palewski Józef (ur. 22 marca 1867 w Starej Wsi) – święcenia kapłańskie przyjął 14 czerwca 1890 w Tarnowie. Początkowo jako ksiądz diecezjalny pełnił posługę w parafiach w Bochni i Tarnowie. Podjąwszy decyzję o wstąpieniu do zakonu redemptorystów, złożył 2 sierpnia 1893 śluby zakonne w Eggenburgu. Po powrocie do Polski pełnił rozmaite funkcje w powstającej prowincji polskiej zakonu redemptorystów. Piastował m.in. stanowisko dyrektora juwenatu (1893–1907) oraz rektora klasztoru w Tuchowie (1901–1904). Uczestniczył w tworzeniu klasztoru redemptorystów w Warszawie. Był wydawcą i redaktorem miesięcznika „Chorągiew Maryi”. Przetłumaczył na język polski kilka dzieł ascetycznych, m.in. „Nawiedzenie Najświętszego Sakramentu” św. Alfonsa Liguori. Od 1934 stale przebywał w Warszawie. Przez wiele lat sprawował urząd ekonoma klasztoru przy ul. Karolkowej^[51].
11. Raczko Rafał (ur. 24 października 1868 w Kielcach) – święcenia kapłańskie przyjął 20 lipca 1891 w Kielcach. Jako ksiądz diecezjalny pełnił początkowo posługę w różnych parafiach diecezji kieleckiej. Podjąwszy decyzję o wstąpieniu do zakonu redemptorystów, rozpoczął w 1913 nowicjat w klasztorze w Mościskach. Z powodu wybuchu I wojny światowej musiał wyjechać do Bílska na Morawach, gdzie 13 listopada 1914 złożył śluby zakonne. Odtąd pracował aktywnie jako misjonarz i rekolekcjonista. Członkiem warszawskiej wspólnoty zakonnej pozostawał od 1936 roku^[52].
12. Ruciński Antoni (ur. 18 czerwca 1908 w Rumianie) – nowicjat odbył w Mościskach, gdzie 2 sierpnia 1927 złożył także śluby zakonne. Święcenia kapłańskie przyjął 13 sierpnia 1933 w Tuchowie. Przygotowywał się do pełnienia posługi wśród szwedzkiej Polonii, co uniemożliwił jednak wybuch II wojny światowej. W okresie okupacji sowieckiej pełnił funkcję magistra nowicjatu w klasztorze w Mościskach. Po niemieckiej inwazji na ZSRR przeniósł się do klasztoru w Łomnicy, gdzie piastował urząd ekonoma i pomocnika magistra nowicjatu. W związku z groźbą niemieckich represji seminarium i nowicjat zostały jednak wkrótce zamknięte, a o. Ruciński wraz z grupą nowicjuszy przeniósł się do Warszawy^[53].
13. Sanikowski-Dziegieć Leonard^[54] (ur. 24 sierpnia 1891 w Horodyszczach) – śluby zakonne złożył 2 sierpnia 1912 w Mościskach, święcenia kapłańskie przyjął 10 marca 1918 we Lwowie. Z powodu wady wymowy nie zdobył renomy wybitnego kaznodziei, uważany był natomiast za „męczennika konfesjonału”. Wybuch wojny uniemożliwił realizację jego planów dotyczących pracy misyjnej na Wołyniu^[55].
14. Szymlik Jan (ur. 27 listopada 1913 w Schönwerder) – śluby zakonne złożył 2 sierpnia 1933 w Mościskach, święcenia kapłańskie przyjął 29 czerwca 1938 w Tarnowie. Z powodu gruźlicy, na którą zapadł pod koniec studiów seminaryjnych, przechodził intensywną kurację w Zakopanem, Krakowie i od roku 1940 w Warszawie. Zapowiadał się jako uzdolniony kaznodzieja^[56].
15. Świerczek Jan (ur. 13 maja 1916 w Jadownikach) – śluby zakonne złożył 2 sierpnia 1936 w Mościskach, święcenia kapłańskie przyjął 29 czerwca 1941 w Tuchowie. Po krótkiej pracy misyjnej został w połowie lipca 1944 przydzielony do wspólnoty zakonnej w Warszawie^[57].

Bracia koadiutorzy

1. Bednarz Franciszek (ur. 4 października 1866 w Bratkowicach) – śluby zakonne złożył 26 kwietnia 1896 w Eggenburgu. Przyjął imię zakonne Jozafat. Pracował w różnych klasztorach, przeważnie jako krawiec. W ostatnich latach życia zupełnie ogłuchł^[58].
2. Bogacz Stefan (ur. 7 kwietnia 1917 w Radgoszczy) – śluby czasowe złożył 7 lutego 1937 w Toruniu. W klasztorze przy ul. Karolkowej mieszkał od 1942 roku. Zajmował się przede wszystkim krawiectwem^[59].
3. Duda Feliks (ur. 10 listopada 1878 w Siemiechowie) – śluby wieczyste złożył 2 sierpnia 1903 w Tuchowie. Przyjął imię zakonne Akwin. W latach 1914–1919 odbywał służbę wojskową. Przez wiele lat pracował w różnych klasztorach jako kucharz, a gdy uniemożliwiły mu to kłopoty zdrowotne, nauczył się gry na organach i niekiedy wyręczał organistę. Ostatnich 15 lat życia spędził w klasztorze przy ul. Karolkowej^[60].
4. Kolak Stanisław (ur. 9 listopada 1905 w Luszowicach) – postulat i nowicjat odbył w Toruniu, gdzie 16 października 1933 złożył także śluby czasowe. Przyjął imię zakonne Bogumił. Po wybuchu II wojny światowej wraz z br. Stanisławem Krzywińskim złożył 4 września 1939 śluby wieczyste. Niedługo później opuścił Toruń i udał się do Krakowa, skąd po pewnym czasie przełożeni zakonni przenieśli go do Warszawy^[61].
5. Krzywiński Stanisław (ur. 11 stycznia 1905 w Gogolowie) – postulat i nowicjat odbył w Toruniu, gdzie 12 maja 1934 złożył także śluby czasowe. Przyjął imię zakonne Rafał. Po wybuchu II wojny światowej wraz z br. Stanisławem Kolakiem złożył 4 września 1939 śluby wieczyste. Przeniesiony do wspólnoty warszawskiej pracował jako ogrodnik^[62].
6. Mikołajski Leon (ur. 27 sierpnia 1919 w Hombord) – postulat i nowicjat odbył w Toruniu, gdzie 15 października 1937 złożył także śluby czasowe. Przyjął imię zakonne Ambroży. Mieszkał w klasztorach w Tuchowie i Krakowie, pracując przede wszystkim jako szewc. W lipcu 1944 skierowano go czasowo do Warszawy, aby dokonał napraw obuwia w tamtejszym klasztorze. Tam też zastał go wybuch powstania^[63].
7. Poniewierski Józef (ur. 4 sierpnia 1888 w Pacanowie) – nowicjat rozpoczął w sierpniu 1906 w klasztorze w Tuchowie. Śluby wieczyste złożył 2 sierpnia 1910 w Mościskach. Przyjął imię zakonne Filip. Mimo iż był z zawodu szewcem, pracował przede wszystkim jako ogrodnik, a sporadycznie również jako furtian. W Warszawie pełnił posługę od 1930 roku^[64].
8. Roman Ludwik (ur. 19 grudnia 1897 w Kołkówce) – uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, dosłużył się stopnia kaprala WP. Postulat i nowicjat odbył w Tuchowie, gdzie 2 sierpnia 1924 złożył także śluby czasowe. Przyjął imię zakonne Korneliusz. Śluby wieczyste złożył w 1930 roku. Początkowo pracował jako krawiec, a po przeniesieniu do Torunia i odbyciu kursu pielęgniarstwa pełnił posługę jako opiekun apteki i sali chorych. Członkiem warszawskiej wspólnoty zakonnej pozostawał od 1942 roku. W klasztorze przy ul. Karolkowej pełnił funkcję zakrystiana^[65].
9. Wereszczyński Bronisław (ur. 18 sierpnia 1917 w Isernej) – postulat odbył w Mościskach a nowicjat w Toruniu, gdzie 2 lutego 1937 złożył także śluby czasowe. Niedługo później wyjechał do Warszawy, gdzie pracował w kuchni klasztornej^[66].

Klerycy

1. Doleżal Ferdynand (ur. 30 maja 1923 w Krakowie) – w 1935 roku został przyjęty do juwenatu w Toruniu. W związku z wybuchem wojny był zmuszony dokończyć naukę w Krakowie. W mieście tym rozpoczął również nowicjat, który kontynuował następnie w Łomnicy, gdzie 2 lutego 1941 złożył śluby czasowe. Po tym, jak władze niemieckie zlikwidowały liceum w Tuchowie, był zmuszony przez osiem miesięcy pracować zarobkowo w krakowskiej fabryce bezpieczników. Następnie został skierowany do warszawskiej wspólnoty redemptorystów, gdzie w tamtejszym nielegalnym seminarium miał dokończyć naukę. W Warszawie zastał go wybuch powstania^[67].
2. Dzierzgwa Marian (ur. 20 października 1924 w Skarżysku-Kamiennej) – w 1938 roku został przyjęty do juwenatu w Toruniu. Po wybuchu wojny uciekł do Lublina, a po powrocie w rodzinne strony przez pewien czas wykonywał pracę biurową. W październiku 1940 udał się do Krakowa, aby kontynuować naukę w juwenacie. Śluby zakonne złożył 2 lutego 1942 w Łomnicy. Później przez pewien czas przebywał w Tuchowie, a następnie w Przedborzu, gdzie pomagał miejscowym księżom w przygotowaniu dzieci do pierwszej komunii świętej. Od lutego 1943 przebywał w Warszawie, gdzie zdołał ukończyć liceum i pierwszy kurs filozofii^[68].
3. Motyka Bolesław (ur. 4 lipca 1924 w Staroniwej) – w 1938 roku został przyjęty do juwenatu w Toruniu. Po niemieckiej inwazji na Polskę był zmuszony przerwać naukę i powrócić do rodziny, lecz już wkrótce wstąpił do tajnego juwenatu w Krakowie. W lutym 1942 rozpoczął nowicjat w Łomnicy, który z powodu represji niemieckich był jednak zmuszony przerwać już po trzech miesiącach. Przez pewien czas pracował w jednej z rzeszowskich parafii. W październiku 1943 udał się do Warszawy, gdzie wznowił formację nowicjacką. W związku z wybuchem powstania i rosnącym zagrożeniem dla klasztoru i jego mieszkańców prawdopodobnie w dniu 2 sierpnia 1944 złożył przyśpieszone śluby zakonne^[69].
4. Nowakowski Jan (ur. 1 grudnia 1918 w Zakościelu) – w 1932 roku został przyjęty do juwenatu w Toruniu, lecz problemy zdrowotne (gruźlica) zmusiły go do chwilowego przerwania nauki. W latach szkolnych działał aktywnie w stowarzyszeniach katolickich, a podczas okupacji sowieckiej pracował w kooperatywie w Mościskach. W lutym 1942 rozpoczął nowicjat w Łomnicy, który z powodu represji niemieckich był jednak zmuszony przerwać już po trzech miesiącach. We wrześniu 1943 udał się do Warszawy, gdzie wznowił formację nowicjacką. W związku z wybuchem powstania i rosnącym zagrożeniem dla klasztoru i jego mieszkańców prawdopodobnie w dniu 2 sierpnia 1944 złożył przyśpieszone śluby zakonne^[70].
5. Zasadni Franciszek (ur. 16 kwietnia 1923 w Zasadnem) – w 1938 roku został przyjęty do juwenatu w Toruniu. Po niemieckiej inwazji na Polskę powrócił do rodzinnego domu, gdzie przez pewien czas uczył się prywatnie. W lutym 1942 rozpoczął nowicjat w Łomnicy, który z powodu represji niemieckich był jednak zmuszony przerwać już po trzech miesiącach. Jesienią 1942 udał się do Warszawy, gdzie wznowił formację nowicjacką. W związku z wybuchem powstania i rosnącym zagrożeniem dla klasztoru i jego mieszkańców prawdopodobnie w dniu 2 sierpnia 1944 złożył przyśpieszone śluby zakonne^[71].

Kleryk nowicjusz

1. Szymski Antoni (ur. 30 marca 1921 w Myślenicach) – do chwili wybuchu wojny ukończył trzy klasy gimnazjalne. Przez pewien czas pracował w tartaku, co uchroniło go przed wywózką na roboty przymusowe do Niemiec. 9 listopada 1943 rozpoczął formację nowicjacką w Warszawie. Tam też zastał go wybuch powstania^[72].

Upamiętnienie

Tablice upamiętniające zamordowanych redemptorystów. Plac Męczenników Warszawskiej Woli

Powróciwszy do Warszawy pod koniec stycznia 1945, o. Jan Igielski udał się na miejsce straceń w składzie narzędzi i maszyn rolniczych fabryki Kirchmayera i Marczewskiego. Odnalazł tam ludzkie prochy i resztki kości, a wśród nich kilkanaście kluczy oraz kilka medalionów i pektorałów noszonych przez redemptorystów^[23][73]. 25 marca 1945 owe szczątki ludzkie zostały wraz z odnalezionym w klasztornej piwnicy ciałem o. Edmunda Górskiego pogrzebane na cmentarzu Wolskim^[74]. Symboliczne groby zamordowanych redemptorystów znajdują się odtąd przy wschodniej ścianie cmentarnego kościoła pod wezwaniem św. Grzegorza^[75].

W latach 50. na frontonie kościoła św. Klemensa Hofbauera umieszczono wykonaną z piaskowca tablicę pamiątkową projektu Karola Tchorka, upamiętniającą redemptorystów zamordowanych 6 sierpnia 1944^[d][76][77]. Inna tablica projektu Tchorka, wolno stojąca przy ul. Wolskiej 77/81, upamiętnia ofiary egzekucji dokonywanych w składzie narzędzi i maszyn rolniczych fabryki Kirchmajera i Marczewskiego^[78][79].

W czasach PRL klasztor i kościół przy ul. Karolkowej 49 stanowiły jeden z ważniejszych ośrodków krzewiących pamięć o rzezi Woli i jej ofiarach. Wiele wysiłków w upamiętnienie martyrologii trzydziestu redemptorystów włożył zwłaszcza o. Andrzej Rębacz (zm. 2011)^[80]. Od 2000 roku niewielki ogrodzony placyk przylegający do kościoła i klasztoru znany jest jako plac Męczenników Warszawskiej Woli. Znajduje się tam szereg pamiątkowych tablic poświęconych mieszkańcom dzielnicy zamordowanym w sierpniu 1944, w tym dwie tablice upamiętniające rozstrzelanych redemptorystów^[81].

11 września 2010 roku przy ul. Wolskiej 79 odsłonięty został niewielki pomnik zaprojektowany przez Marka Moderau, upamiętniający redemptorystów oraz blisko 2 tys. mieszkańców Woli zamordowanych 6 sierpnia 1944 w składzie narzędzi i maszyn rolniczych fabryki Kirchmajera i Marczewskiego. W uroczystości odsłonięcia pomnika wziął udział jeden z trzech ocalałych mieszkańców klasztoru przy ul. Karolkowej, o. Jan Piekarski. Pomnik w kolorze czarnym nawiązuje swą formą do habitu redemptorystów, przez który przenika krzyż^[82]. Widnieją na nim nazwiska zamordowanych redemptorystów oraz napis o treści:^[83]

17 września 2003 biskup pelpliński Jan Bernard Szlaga otworzył proces beatyfikacyjny 122 polskich ofiar hitleryzmu, wśród których znalazł się jeden z redemptorystów zamordowanych w czasie rzezi Woli, o. Józef Palewski^[84].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVIII–XX w. Warszawa: Argraf, 2004. ISBN 83-912463-4-5.
• Szymon Datner, Kazimierz Leszczyński (red.): Zbrodnie okupanta w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku (w dokumentach). Warszawa: wydawnictwo MON, 1962.
• Janusz Dołbakowski, Marian Sojka (wyb. i opr.): Pamiętamy o Was… Pamięci 30 redemptorystów zamordowanych w Powstaniu Warszawskim. Pelplin: Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, 2000. ISBN 83-88487-21-3.
• Piotr Gursztyn: Rzeź Woli. Zbrodnia nierozliczona. Warszawa: Wydawnictwo DEMART SA, 2014. ISBN 978-83-7427-869-0.
• Niclas Sennerteg: Kat Warszawy. Warszawa: Sensacje XX wieku, 2009. ISBN 978-83-61232-03-2.
• Adam Siwek: W hołdzie zamordowanym na Woli. radaopwim.gov.pl, 2010. [dostęp 2015-03-02].
• Katarzyna Utracka: Powstańcze miejsca pamięci. Wola 1944. Warszawa: Urząd Dzielnicy Wola m.st. Warszawy, 2009. ISBN 978-83-911262-3-3.