36 Pułk Piechoty Legii Akademickiej

36 Pułk Piechoty Legii Akademickiej

Odznaka 36 Pułku Piechoty
Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1918
Rozformowanie	1944
Nazwa wyróżniająca	Legia Akademicka
Tradycje
Święto	3 czerwca
Nadanie sztandaru	27 listopada 1921
Rodowód	Legia Akademicka
Kontynuacja	36 pz LA 3 Brygada Pancerna 36 Brygada Zmechanizowana 3 bz 7 BOW
Dowódcy
Pierwszy	mjr Zygmunt Bobrowski
Ostatni	ppłk Karol Ziemski
Działania zbrojne
wojna polsko-ukraińska wojna polsko-bolszewicka bitwa pod Duniłowiczami (3–4 VI 1920) bitwa o przedmoście warsz. (13–16 VIII 1920) bitwa pod Hulowcami(22 IX 1920) II wojna światowa kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	garnizon Warszawa
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	8 Dywizja Piechoty 28 Dywizja Piechoty
Odznaczenia

36 Pułk Piechoty Legii Akademickiej (36 pp) – oddział piechoty Wojska Polskiego II RP.

5 kwietnia 1929 Minister Spraw Wojskowych nadał 36 pułkowi piechoty nazwę „36 pułk piechoty Legii Akademickiej”^[1][a]. Jednostka stacjonowała w garnizonie Warszawa^[2], w koszarach przy ul. 11 Listopada. W latach 1919–1921 wchodził w skład 8 Dywizji Piechoty, a w latach 1921–1939 – 28 Dywizji Piechoty.
Pułk walczył w kampanii wrześniowej 1939. Odtworzony w Armii Krajowej walczył w powstaniu warszawskim.
Tradycje pułku kultywowała 36 Brygada Zmechanizowana Legii Akademickiej z Trzebiatowa.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Już 11 listopada 1918, dzień po powrocie J. Piłsudskiego do Warszawy, na uczelniach warszawskich (Uniwersytecie, Politechnice, Wyższej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego i Wyższej Szkole Handlowej) pojawiły się ogłoszenia Akademickiego Komitetu Wykonawczego, które wzywały młodzież do wstępowania do Legionu Akademickiego. Biuro werbunkowe znajdowało się na Uniwersytecie. Pierwsze koszary wyznaczono przy ul. Nowowiejskiej. Początkowo zamierzano kompanie Legii Akademickiej przydzielić do 5 pułku piechoty Legionów. Komendant Józef Piłsudski – już wtedy Naczelny Wódz i Naczelnik Państwa – zdecydował jednak utworzyć z nich osobny pułk, którego dowódcą 26 listopada 1918 mianował majora Zygmunta Bobrowskiego.

W ogólnej numeracji istniejących, bądź też tworzących się wówczas pułków Legia Akademicka otrzymała 3 grudnia numer 36, a dziesięć dni potem złożyła na Placu Saskim wobec Naczelnego Wodza uroczyste ślubowanie na wierną i ofiarną służbę Rzeczypospolitej.

Organizacja i obsada personalna pułku w grudniu 1918 r. przedstawiała się następująco:

• dowódca pułku – mjr Zygmunt Bobrowski
• adiutant – ppor. Jerzy Krubski
• lekarz – kpt. Władysław Leon Osmolski
• dowódca I baonu – kpt. Witold Sadowski
• dowódca II baonu – kpt. Kazimierz Sawicki
• dowódca kompanii szkolnej podoficerskiej (zalążek III batalionu) – por. Piotr Salnicki

W skład każdego batalionu wchodziły cztery kompanie strzeleckie i kompania karabinów maszynowych. W grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Warszawie^[3].

Pułk w walce o granice

Tereny walk pułku w latach 1919–1920

Pułk na wojnie z Ukraińcami

4 stycznia 1919 pułk wyjechał z Warszawy transportem kolejowym i dwa dni później, jadąc przez Lublin-Rejowiec, przybył do Rawy Ruskiej. Tam formalnie wszedł w skład brygady płk. Kulińskiego. W stolicy pozostała szkolna kompania podoficerów, stanowiąca zalążek III batalionu i batalionu zapasowego.

Mimo formalnego podporządkowania płk. Kulińskiemu jednostka została rozdzielona. I batalion, wsparty pociągiem pancernym „Odsiecz I”, otrzymał samodzielne zadanie natarcia na Ukraińców wzdłuż linii kolejowej i szosy prowadzących z Rawy Ruskiej na Żółkiew. II batalion wszedł w skład oddziału wydzielonego ppłk. Zarzyckiego, którego zadaniem było prawe ubezpieczenie głównej kolumny nacierających oddziałów grupy płk. Kulińskiego.

7 stycznia 1919 oba bataliony przeszły chrzest bojowy. Pierwszy batalion stoczył potyczki pod wsią Zagórnia i Hołe Rawskie biorąc jeńców, trzy karabiny maszynowe i wóz z kancelarią. Drugi baon zdobył kolejno wsie Jonycza, Dąbrówka, Moszczany, Mołdryki i Horajec. W Horajcach oba baony spędziły noc z 7 na 8 stycznia. Następnego dnia pułk uczestniczył w zdobyciu Żółkwi. Tam też spędził kolejną noc. 9 stycznia II batalion, idący w straży przedniej, wyparł Ukraińców ze wsi Macoszyna i Mierzwica. Pod Macoszynem śmiertelnie ranny został dowódca pułku mjr Zygmunt Bobrowski. Dowództwo objął kpt. Sadowski. Następnie, dzięki manewrowi oskrzydlającemu II batalionu, zdobyty został Kulików. 10 stycznia pod wsią Hamulec II batalion, w walce na bagnety, rozbił ukraińską zasadzkę i wziął ok. 200 jeńców oraz zdobył 7 karabinów maszynowych, 24 konie i tabor ze stadem bydła. Tego samego dnia 36 pp LA wkroczył do Lwowa, witany entuzjastycznie przez ludność. 11 stycznia wyparto wojska ukraińskie z podmiejskiego Kulparkowa, a 13 uderzono na Sokolniki. Nie zdobyto jednak miasta. Następnego dnia wycofano pułk z walki i zreorganizowano formując cztery kompanie strzeleckie i jedną kompanię km. Posiadający potencjał batalionu pułk do 12 kwietnia pełnił służbę patrolową w rejonie Skniłowa. Od połowy miesiąca walczył pod Rząsną Polską, Winnikami i Brzuchowicami. Wiosną 1919 Naczelne Dowództwo WP uzupełniło stan 36 pp włączając w jego skład dwa kolejne bataliony. Był to jednak akt formalny. Nowe bataliony walczyły nadal samodzielnie.

W maju 1919 I batalion działał w grupie pościgowej mjr. Józefa Jaklicza walcząc pod Rohatynem i Brzeżanami. 8 lipca 1919 wraz z dowództwem pułku wrócił do Warszawy. Wszyscy służący w batalionie akademicy zostali przeniesieni do szkół podchorążych. Batalion po reorganizacji skierowany został w rejon Połocka i Mołodeczna. Tam 10 września nastąpiło ostateczne połączenie wszystkich trzech batalionów.

II batalion powstał z dwu mniejszych: z batalionu kpt. Karola Płoszajskiego i batalionu kpt. Tadeusza Trapszo. Od stycznia 1919 walczyły one w brygadzie płk. Leona Berbeckiego, a chrzest bojowy przeszły pod Żółkwią. Od lutego do kwietnia 1919 oba bataliony walczyły pod Uhnowem, Bełzem, Krystynopolem. W końcu marca z dwu batalionów utworzono jeden samodzielny batalion pod dowództwem kpt. Trapszo. W krótkim czasie intensywnych walk batalion zdobył dużą sławę, a w dowództwie frontu i wśród żołnierzy nazywany był „Batalionem Śmierci”.

Rozkazem Naczelnego Dowództwa z 29 kwietnia „Batalion Śmierci” przemianowano na II batalion 36 pp LA. Nadal jednak walczył samodzielnie w GO „Bug”. 12 czerwca batalion skierowano do Warszawy na odpoczynek, ale już 24 czerwca wszedł powtórnie do walki. W Chodorowie Józef Piłsudski dokonał przeglądu batalionu i przemawiając do żołnierzy powiedział^[5]:

Od 27 czerwca batalion walczył m.in. o Buczacz, Trembowlę. 18 lipca w Zbruczu zakończył kampanię galicyjską.

III batalion utworzono z ochotników z POW w Modlinie, od maja do sierpnia walczył samodzielnie w rejonie Różana i Ostrołęki, następnie skierowany został do Lidy, a 7 września przetransportowany pod Połock, wszedł w podporządkowanie macierzystego dowództwa.

Pułk na wojnie z bolszewikami

We wrześniu 1919 pułk w pełnym składzie, walczył w składzie XVI Brygady Piechoty płk. Bolesława Jaźwińskiego. Po zdobyciu rejonu Połocka, 36 pp pełnił tam służbę rozpoznawczo–patrolową. Odpowiadał za odcinek Dźwiny od Połocka do Romla.

Wiosną 1920 36 pułk piechoty wraz z 8 DP wszedł w skład 1 Armii gen. Stefana Majewskiego. W jej składzie wziął udział w ofensywie na Kijów i Żytomierz.

14 maja 1920 na całej linii frontu północnego rozpoczął się atak wojsk bolszewickich. Początkowo pułk odparł natarcie. 3 czerwca, będąc w składzie Armii Rezerwowej gen. Sosnkowskiego kontratakował z rejonu Duniłowicz i bronił kierunku Głębokie. W wyniku ciężkich walk pułk miał 85 rannych i 50 zabitych (w tym 3 oficerów). Straty wroga były o wiele wyższe. Tylko na kierunku I batalionu naliczono 100 zabitych, a 385 wzięto do niewoli.

Od 5 czerwca do 4 lipca 36 pp stanowił odwód brygady. Po tej dacie rozpoczęły się ataki wojsk sowieckich. Pułk zmuszony był wycofać się przez rzekę Wilię, Soleczniki Wielkie do Lidy. Tu zginął śmiercią męczeńską kapelan Stanisław Rozumkiewicz, zamordowany przez patrol bolszewicki. 28 lipca w boju pod Wólką pułk poniósł duże straty. Nie udało się wyjść z okrążenia 145 żołnierzom (w tym czterem oficerom) II batalionu. Po ciężkich bojach pod Świrydami, Małkinią i Kosowem, pułk stanął w Międzylesie i Ossowie.

W przeddzień „bitwy warszawskiej” w skład pułku wchodziły dwa bataliony piechoty (I i III), 236 ochotniczy batalion warszawski, dowodzony przez por. Matarewicza^[6] oraz samodzielna kompania por. Pogorzelskiego, utworzona ze zbiegłych z niewoli żołnierzy. Razem: 32 oficerów i 1100 żołnierzy. 13 sierpnia 1920 pułk wziął udział w walkach w rejonie Ossowa. 16 sierpnia pod osłoną czołgów wykonał zadanie rozpoznawcze, a z 17 na 18 sierpnia rozpoczął walki pościgowe w kierunku na Wyszków. 23 sierpnia na wschód od Ostrołęki rozbił oddziały wroga. 25 sierpnia osiągnął granicę niemiecką^[7].

2 września pułk wraz z całą 8 Dywizją wycofany został w rejon Radzymina jako odwód Naczelnego Dowództwa, a już 9 września wyruszył koleją na front nad Dniestr w rejon Halicza. Do 19 września prowadził walki w rejonie Tarnopola.

21 września pułk osiągnął Lachowce. Tu dowódca pułku zorganizował oddział rozpoznawczy w sile około 80 żołnierzy z 1 i 2 kompanii pod dowództwem por. Stefana Lotha. Wyposażony w podwody, oddział wyruszył nad Horyń w kierunku na Zasław w celu rozpoznania przepraw. Około południa 22 września kompanie zajęły Zacisze^[8]. Wysłane patrole stwierdziły, że pod Hulowcami przeprawiają się przez Horyń sowieckie tabory^[9]. Dowódca oddziału rozpoznawczego zdecydował się na wypad. W Zaciszu, celem osłony odwrotu, pozostawił 2 kompanię por. Neugebauera, a sam z 1 kompanią zaatakował przeprawę. Po krótkiej walce zdobyto tabory, a ich obsługę rozproszono^[10]. Powracającą z wypadu polską kompanię zaatakowała zmierzająca ku przeprawie sowiecka 70 Brygada Strzelców z 24 DS. Co prawda do walki włączyła się 2 kompania ze stanowisk pod Zaciszem, ale i ona została zaatakowana przez batalion z 70 BS. Sytuacją obu polskich kompanii stawała się krytyczna. Wtedy niewielki patrol z 1 kompanii pod dowództwem podchorążego Jana Kończaka i sierżanta Stanisława Glenia przedarł się lasem na tyły sowieckich wojsk i w zapadającym zmroku obrzucił je granatami^[10]. Sowieci, przekonani o wyjściu na ich tyły znacznych sił polskich, rozpoczęli bezładną strzelaninę, a część kolumny rzuciła się do ucieczki. Wykorzystując zamieszanie, por. Loth poprowadził 1 kompanię do ataku, a jednocześnie na skrzydło przeciwnika uderzyła 2 kompania. Zdezorientowani czerwonoarmiści rzucili broń i rozbiegli się. Tylko niewielkie grupy żołnierzy w zwartym szyku wycofały się do lasów za rzekę Trościankę^[11][12].

Potem pułk nacierał w kierunku na Zbaraż, Wyszogródek i Łanowce i dalej na Jampol i Lachowce. Rozkazem Naczelnego Wodza dalsze natarcie zatrzymane zostało na linii Horynia. Pułk zajmował wówczas stanowiska pod Zasławiem. Po zawieszeniu broni o północy z 18 na 19 października 1920 pododdziały pułku wycofały się do Baranówki.

Według niepełnych danych w całym okresie walk poległo 30 oficerów, 600 podoficerów i szeregowych. Orderem Wojennym Virtuti Militari V kl. odznaczonych zostało 16 oficerów, 2 kapelanów, 9 podoficerów i 3 szeregowych. Krzyżem Walecznych odznaczono 623 oficerów, podoficerów i szeregowych, w tym 35 dwukrotnie, 12 trzykrotnie i 8 czterokrotnie^[13].

Mapy walk pułku w 1920

Kawalerowie Virtuti Militari

Pułk w okresie pokoju

28 Dywizja Piechoty w 1938

Budynki koszar pułku przy ul. 11 Listopada w Warszawie

budynek nr 1 (stan 14 sierpnia 2011)

tablica na budynku nr 2 (stan 14 sierpnia 2011)

budynek nr 3 (stan 14 sierpnia 2011)

Koszary widoczne z bloku przy ul. Bródnowskiej

Od 21 listopada 1920 do wiosny 1921 36 pp LA znajdował się w Dubnie. Dopiero w marcu 1921 wraz z 21 pp i 1 pułkiem szwoleżerów Józefa Piłsudskiego wrócił do Warszawy, witany entuzjastycznie przez ogół mieszkańców z władzami municypalnymi na czele. Zakwaterowany w swych koszarach przy ul. 11 Listopada (po 2 Orenburskim pułku kozaków), rozpoczął okres pokojowej pracy nad wyszkoleniem wojskowym nowych z roku na rok szeregów młodzieży. Wchodził w skład 28 Dywizji Piechoty^[18].

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 36 pułk piechoty zaliczony został do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, w okresie letnim zaś batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych^[19]. W tym czasie wprowadzono też dodatkowo kompanię cyklistów. Stan pułku powiększył się o 5 oficerów, 16 podoficerów, 140 szeregowców^[20].

Szkolenie

Podstawowym zadaniem pułku w okresie pokoju było szkolenie bojowe. Cykl szkolenia podporządkowany był 18-miesięcznej służbie wojskowej żołnierza piechoty. Dzielił się na trzy etapy. Pierwszy to szkolenie rekruckie przygotowujące żołnierza do podstawowych działań na polu walki. Drugi etap to szkolenie bojowe w ramach pododdziału. W tym okresie szkolono żołnierza- specjalistę, a najbardziej wartościowych przeszkalano w pułkowej szkole podoficerskiej. W tym czasie odbywano strzelania szkolne na Bielanach, a amunicją bojową w Rembertowie. Poligonem ćwiczebnym pułku były tereny okolic Glinianka i Wola Karczewska. Tam zazwyczaj pododdziały realizowały tematykę obozu letniego. Często też pułk brał udział w ćwiczeniach wielkich jednostek w innych regionach kraju. Dzień powrotu pułku z poligonu był dla społeczeństwa Pragi nie lada przeżyciem. Ulice były udekorowane, a na Placu Weteranów 1863 r. (obecnie przy istniejącej części placu zlokalizowany jest Szpital Praski) budowano wielką bramę powitalną. Powracający pułk witały władze miejskie, organizacje społeczne, harcerze i zuchy. Na zakończenie odbywała się defilada, a w godzinach popołudniowych spotkania towarzyskie i zabawy.

Poza szkoleniem pułk pełnił służbę garnizonową. Wystawiał warty garnizonowe oraz honorowe przy Grobie Nieznanego Żołnierza. Jego żołnierze stanowili także kompanię honorową do powitania i pożegnania gości zagranicznych, na uroczyste capstrzyki, defilady, pogrzeby itp. W okresie prezydentury Stanisława Wojciechowskiego l kompania 36 pp była jego kompanią przyboczną. Po przewrocie majowym^[21] kompanią ochrony prezydenta Ignacego Mościckiego została 5 kompania 36 pp LA pod dowództwem kpt. Sokala.

19 maja 1927 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 3 czerwca, jako datę święta pułkowego^[22]. Pułk obchodził swoje święto w rocznicę bitwy stoczonej pod Duniłowiczami w roku 1920^[23].

Święto pułkowe zazwyczaj trwało 2 dni. W przeddzień odbywała się akademia dla żołnierzy, społeczeństwa i władz miasta, następnie składano wieńce na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie, grobie płk Z. Bobrowskiego na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie i przy tablicach pamiątkowych. Później odbywał się obiad żołnierski z udziałem zaproszonych gości, następnie zwiedzano muzeum pułkowe, a żołnierze bawili się w teatrach, kinach i na zabawach. Drugiego dnia odbywała się msza święta, składano wieńce w miejscach walk żołnierzy 36 pp LA – w Ossowie, Duniłowiczach i Bełzie. W 1930, w dziesiątą rocznicę bitwy pod Duniłowiczami, staraniem mieszczan miasta i korpusu oficerskiego i podoficerskiego, wzniesiono pomnik na polu bitwy dla uczczenia poległych żołnierzy pułku, a Marszałek J. Piłsudski przesłał okolicznościowy telegram^[24]:

Obok święta pułkowego, obchodzono też 15 sierpnia Święto Żołnierza. Pułk „świętował” je na poligonie w sposób „polowy”. Była to zazwyczaj: msza polowa, uroczysty obiad, występy orkiestry i pokoleniowe wieczory spotkań. W garnizonie odbywały się wieczorki, zabawy i spotkania z przedstawicielami władz miasta, także gry i zawody sportowe.

36 pp LA w kampanii wrześniowej

Tereny walk pułku we wrześniu 1939

Pułk walczył w składzie 28 DP

Major 14 pp Juliusz Ulatowski – we wrześniu 1939 r. dowódca III batalionu 36 ppLA.

Mobilizacja

22 sierpnia 1939 pułk, przebywający na ćwiczeniach w rejonie Otwocka, otrzymał rozkaz powrotu do Warszawy. W nocy z 23 na 24 sierpnia ogłoszono mobilizację alarmową, która została przeprowadzona bardzo sprawnie w trzech punktach warszawskiej Pragi. W jej trakcie w ramach grupy "brązowej" zmobilizowano w pułku kompanie km plot. typu B nr 18 i 19. W grupie "czarnej" całość 36 pp LA, Komendę Rejonu Etapowego nr 23, sąd polowy nr 78, dwie kompanie asystencyjne nr 117 i 199, dywizyjną kompanię kolarzy nr 13, park intendentury nr 13. Natomiast w ramach mobilizacji powszechnej w I jej rzucie utworzono batalion km i broni towarzyszący nr 2 i batalion marszowy pułku. W II rzucie mobilizacji powszechnej tworzono Ośrodek Zapasowy 28 DP^[26]. 36 pp LA wchodził w skład 28 Dywizji Piechoty, która znalazła się w składzie Armii Łódź. 27 sierpnia I i II bataliony pułku odjechały ze stacji Warszawa Zachodnia, przez Skierniewice, Łódź do Widawy i zajęły stanowiska na linii Górki Grabieńskie – Grabno – Zamość– Rogoźno. Jednak 29 sierpnia pułk otrzymał rozkaz przemieszczenia się na zasadniczą linię obrony: I batalion: Ożarów – Wierzbice – Popowice – Kadłub, II batalion: Mokrsko Rządowe – Skomlin – Toplin i III batalion, który dołączył do pułku 31 sierpnia, w rejonie Gaszyna jako odwód dowódcy pułku.

Działania bojowe

W rejonie stanowisk 36 pp LA pierwsze działania bojowe rozpoczęły się 1 września 1939 o godz. 4:00 przelotem nad oddziałami eskadr samolotów lecących na bombardowanie Wielunia. Do powracających samolotów otworzono ogień i 3 maszyny zestrzelono.

Bój graniczny nad Wartą

Około godz. 4:50 piechota niemiecka, wsparta czołgami, przekroczyła granicę w rejonie Wróblewa i Toplina. Pierwszy i drugi atak nieprzyjaciela zostały odparte przez 28 DP, w tym walczący na tym odcinku I i II batalion pułku. W nocy z 1 na 2 września pułk został wycofany w rejon: Masłowice – Chotów – Gaszyn – Krzyworzeka. Pod Krzyworzeką i Chotowem bataliony stoczyły zwycięski bój z kolumną pancerną i kompanią motocyklistów nieprzyjaciela. W nocy z 2 na 3 września pułk przeszedł na kolejną linię obrony: Rychłocice – Strumiany – Burzenin, biegnącą wzdłuż biegu Warty. W ciągu dnia bataliony odpierały kolejne natarcia nieprzyjaciela, broniąc przejść przez rzekę. I pomimo silnego ostrzału artyleryjskiego i bombardowania przez lotnictwo, żołnierze nie opuścili bronionych pozycji. W czasie kolejnej nocy pododdziały przemieściły się na główną linię obrony opartą o rzekę Widawka na pozycje, które zajmował pułk do 29 sierpnia, wzdłuż linii: Górki Grabieńskie – Grabno – Zamość. Po zajęciu stanowisk obronnych II batalion odparł natarcie niemieckiej piechoty^[27]. Od godzin południowych 5 września Niemcy prowadzili ostrzał i bombardowanie, rozpoznanych przez lotnictwo, stanowisk obronnych. Kolejne wyprowadzane przez nich natarcia były odpierane. W ciągu pierwszych trzech dni wojny pułk nie został pokonany w żadnej z prowadzonych potyczek. Również 5 września cała 28 DP trwała na swoich stanowiskach, pomimo nasilających się bombardowań i ostrzału. Jednak ogólna sytuacja Armii Łódź spowodowała wycofanie pułku w nocy 5/6 września w rejon położony na południowy wschód od Łasku, w rejon miejscowości Ostrów – Teodory. W trakcie odwrotu III batalion stanowił straż tylną dywizji i osłaniał 15 pp.

Walki o Pabianice

Pułk podczas marszu poniósł straty w wyniku ataków lotnictwa wroga. Wieczorem 6 września nakazano dalszy odwrót w kierunku na Pabianice i dalej na wschód do Gór Wolskich^[28], nieopodal miejscowości Czyżeminek. 36 pp LA zajął stanowiska w II rzucie obrony 28 DP. W tym rejonie 7 września III batalion 36 pp LA wspierał obronę 15 pp, stoczył największą z dotychczasowych walk i po raz kolejny, pomimo ogromnej przewagi ogniowej i wprowadzenia do walki czołgów, nie udało się nieprzyjacielowi dokonać wyłomu w liniach obrony batalionu. Następnie pułk otrzymał rozkaz wycofania się do rejonu koncentracji na północny wschód od Łodzi. Oddziały wycofywały się różnymi trasami, główne siły przez Łódź – Nowosolną do Woli Cyrusowej. Kompanie III batalionu maszerowały oddzielnie podążając w rejon Cyrusowej Woli różnymi trasami, 9/36 pp LA nie dotarła w ten rejon i dostała się do niewoli.

Walki odwrotowe

W nocy z 7 na 8 września pułk obsadził stanowiska w lesie i miejscowości. Rano ruszyły powtarzające się natarcia nieprzyjaciela z kierunku Strykowa i Głowna, które trwały do wieczora i choć spowodowały duże straty, to nie zdołały przełamać obrony. W nocy pułk rozpoczął dalszy odwrót na kierunku: Kołacin – Kołacinek – Dąbrowa Mszadelska – Teresin – Chlebów – Maków do lasu stanowiącego zachodnią granicę Skierniewic. W czasie marszu był bombardowany i ostrzeliwany przez nieprzyjaciela. Po krótkim odpoczynku przeszedł przez miasto i skierował się na północny wschód do Miedniewic nad rzeką Rawką. W ciągu 10 września skutecznie odpierał kolejne ataki piechoty zmotoryzowanej przeciwnika zdobywając broń, amunicję, żywność, paląc mu pojazdy.

Przedzieranie się do Warszawy i Modlina

Następny dzień spędził w lesie na południe od miejscowości wypoczywając, a w nocy ruszył w kierunku: Stare Kozłowice – Jaktorów – Kozerki – Grodzisk Mazowiecki – Milanówek – Brwinów. 12 września zaatakował stację kolejową w Brwinowie, zmuszając Niemców do wycofania się w kierunku Pruszkowa. Kontrnatarcia wroga trwały przez cały dzień, do walki wprowadził on czołgi i lotnictwo, a mimo tego miasto zostało utrzymane. Straty pułku były bardzo duże. Uczestniczyły w walkach wszystkie trzy bataliony pułku. W dotychczasowych walkach poległo około 120 żołnierzy a ponad 200 było rannych, część dostała się do niewoli. Gotowych do dalszej walki było 240 – 300 żołnierzy, wliczając w to kilkudziesięciu z 72 pp, którzy włączeni zostali do pułku po walkach nad Widawką. Również straty w uzbrojeniu i sprzęcie były bardzo duże. Dowódca 28 DP gen. Władysław Bończa-Uzdowski zadecydował o przebijaniu się w kierunku Puszczy Kampinoskiej^[29]. W nocy pułk ruszył trasą przez: Józefów – Święcice – Pilaszków – Zaborówek, leżący na skraju puszczy, następnie przez Kazuń dotarł 14 września do Modlina. A oto zapis wspomnień żołnierza pułku:

W obronie Modlina

36 pp LA otrzymał zadanie obrony dwóch fortów pierścienia wewnętrznego – fortu II (we wsi Kosewo) i fortu III (we wsi Pomiechówek). W dniach 15–17 września nie odnotowano ataków na pozycje pułku, nieprzyjaciel prowadził ostrzał artyleryjski i zwiad lotniczy. Z uwagi na niski stan osobowy rozwiązano II batalion pułku. 18 września na stanowiska obronne pułku nieprzyjaciel przyprowadził natarcie przy wsparciu ostrzału artyleryjskiego. Przy stratach natarcie niemieckie odparto. Od 20 do 25 września piechota niemiecka prowadziła wypady na stanowiska obronne zajmowane przez pułk. Od 25 do 27 września Niemcy podejmowali po wielokroć ataki, trwał nieprzerwany ostrzał i bombardowania. Nieprzyjaciel wprowadził do walki dywizję pancerną. Wszystkie te działania okazały się nieskuteczne. 28 września od świtu artyleria wroga prowadziła bardzo silny ostrzał, a lotnictwo bombardowało stanowiska w twierdzy, odparto atak oddziałów niemieckich. Obrońcy trwali na swoich pozycjach, choć brakowało już środków ogniowych. 28 września 1939 około godz. 9:00 nadeszła wiadomość o podpisaniu w Warszawie kapitulacji. Zaczęto niszczyć i ukrywać broń i dokumenty, wywieszono białe flagi. Zgodnie z warunkami kapitulacji obrońcy nie zostali jeńcami wojennymi. Twierdza Modlin broniła się przez 18 dni, wiążąc w walce 5 dywizji niemieckich^[30].

Za kampanię wrześniową 1939 pułk został odznaczony orderem Virtuti Militari^[31].

Dowódca Armii Warszawa gen. Rómmel w rozkazie z dnia 28 września 1939 napisał:

Oddziały sformowane z kadry i rezerwistów 36 pułku piechoty LA w Ośrodku Zapasowym 28 DP w Warszawie.

Po wyjeździe pułku na front w koszarach 36 pp LA utworzono Ośrodek Zapasowy 28 DP pod dowództwem ppłk Stanisława Miliana, gdzie zebrano pozostałą kadrę i nadwyżki mobilizacyjne pułku oraz częściowo z pozostałych pułków piechoty 28 DP (15 i 72 pp). Z zasobów OZ 28 DP sformowano dwa pułki piechoty z niekompletnym uzbrojeniem i wyposażeniem uczestniczące w obronie przedmościa praskiego, Dowództwa Obrony Warszawy^[32].

• 1 pułk piechoty „Obrony Pragi”
• 2 pułk piechoty „Obrony Pragi” nazywany 336 pułkiem piechoty rezerwowej

Symbole pułkowe

Wizyta brata króla Rumunii księcia Mikołaja w Polsce – poczet sztandarowy 36 pp; 20 sierpnia 1931

Sztandar

27 listopada 1921 pułk otrzymał chorągiew ufundowaną przez młodzież akademicką i władze wyższych uczelni stolicy. Uroczystość wręczenia odbyła się na Placu Saskim. Sztandar wręczył dowódcy pułku ppłk. Kazimierzowi Sawickiemu, w imieniu Naczelnika Państwa Marszałka Józefa Piłsudskiego, minister spraw wojskowych gen. Władysław Sikorski^[37][38]. Dla uwiecznienia zbrojnego czynu młodzieży akademickiej Warszawy na sztandarze umieszczono herby Uniwersytetu, Politechniki, Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego i Wyższej Szkoły Handlowej. W Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie znajduje się replika sztandaru^[39]

Odznaka pamiątkowa

Pierwszy wzór odznaki zatwierdzony został rozkazem Naczelnego Wodza nr 40 z 5 maja 1920 roku. Odznaka o wymiarach 34x34 mm ma kształt pięcioramiennego krzyża, w centrum którego na emaliowanej tarczy umieszczono srebrny orzeł w koronie z opuszczonymi skrzydłami. Na ramionach krzyża wpisano numer i inicjały oraz napisy: „36 P.P. LA 1919 KAMPANIA RUSKA”. Odznaka dwuczęściowa, wykonana w tombaku srebrzonym, na rewersie numerowana. Wykonawcą odznaki był Stanisław Reising z Warszawy^[40].

6 czerwca 1928 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 36 pułku piechoty^[41]. Odznaka o wymiarach 40x40 mm ma kształt krzyża kawalerskiego, którego ramiona są emaliowane na biało ze złotymi krawędziami. Na ramionach nałożone są miniatury herbów warszawskich uczelni: Uniwersytetu, Politechniki, SGGW i WSH. Na okrągłej tarczy okolonej wieńcem laurowym na środku krzyża stylizowany numer i inicjały „36 LA”. Odznaka oficerska, jednoczęściowa, wykonana w srebrze lub w tombaku srebrzonym, emaliowana. Na rewersie grawerowany numer nadania. Wykonawcą odznaki był Wiktor Gontarczyk z Warszawy^[40].

Żołnierze pułku

Generał Kuropieska wśród żołnierzy 36 pz LA

Dowódcy pułku^[42][f]

• por. Kazimierz Sawicki (11 – 25 XI 1918^[44])
• mjr piech. Zygmunt Bobrowski (26 XI 1918 – 9 I 1919^[44])
• kpt. piech. Witold Sadowski (10 I – 27 IV 1919^[44])
• płk Józef Kopytyński (28 IV – 8 XI 1919^[44][45])
• kpt. Kazimierz Sawicki (9 XI – 8 XII 1919^[44])
• płk Józef Kopytyński (9 XII 1919 – 22 III 1920^[44])
• ppłk Gustaw Truskolaski (od 25 II 1920)
• mjr piech. Jerzy Roman Trojanowski (23 III – 13 VI 1920^[44])
• kpt. piech. Kazimierz Sawicki (14 VI – 18 VII 1920^[44])
• ppłk piech. Leon Krakówka (19 VII – 12 X 1920^[44] → wz. dowódca XVI BP)
• mjr / płk piech. Kazimierz Sawicki (X 1920 – 12 IV 1927^[24])
• płk dypl. piech. Erwin Więckowski (13 IV 1927 – 23 III 1929^[24])
• płk dypl. piech. Juliusz Ulrych (24 III 1929^[24] – 28 I 1931 → szef Oddziału IV SG)
• ppłk / płk piech. Zygmunt Cšadek (28 I 1931 – VI 1936 → dowódca 2 pspodh)
• ppłk / płk dypl. piech. Stanisław Pelc (1935 – VI 1938 → I oficer sztabu inspektora armii gen. dyw. Burhardt-Bukackiego)
• ppłk dypl. piech. Karol Ziemski (1938 – 27 IX 1939)

Zastępcy dowódcy pułku^[g]

• mjr piech. Zygmunt Polak (od 22 VII 1922)
• ppłk piech. Konrad Sztobryn (6 I 1923^[47] – 1 III 1928 → dyspozycja MSWewn.^{[48][49][50][51][52]})
• mjr piech. Leon Ulatowski (12 III – 23 XII 1929 → kierownik 4 Okr. Urz. WF i PW)
• ppłk piech. Rudolf Matuszek (I 1930 – I 1934 → komendant Szkoły Podoficerów Piechoty dla Małoletnich nr 3)
• ppłk piech. Franciszek Sobolta (26 I 1934 – 1937 → dowódca 61 pp)
• ppłk piech. Stanisław Milian (1938 – VIII 1939^[53] → dowódca OZ 28 DP)

Żołnierze 36 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[54] oraz Muzeum Katyńskie^[55][h][i].

Upamiętnienie

Tradycje 36 pułku piechoty Legii Akademickiej kultywował 36 pułk zmechanizowany Legii Akademickiej z Trzebiatowa, a po przekształceniach 36 Brygada Zmechanizowana Legii Akademickiej i dalej 3 batalion zmechanizowany Legii Akademickiej.

• 

  Obelisk na Cmentarzu Poległych w Bitwie Warszawskiej w Ossowie

• 

  Pomnik w Trzebiatowie w hołdzie żołnierzom 36 pp

• 

  Tablica na ścianie zewnętrznej Collegium Iuridicum I

• 

  Proporczyk 36 pzLA

• 

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. 2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Ludwik Głowacki: Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939. Wyd. 5. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1985. ISBN 83-11-07109-8.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918–1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Józef Kuropieska, Wspomnienia dowódcy kompanii 1923–1934 Krajowa Agencja Wydawnicza.
• Stefan Pomarański: Zarys historji wojennej 36-go pułku piechoty Legii Akademickiej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Eugeniusz Walczak: 36 Pułk Piechoty Legii Akademickiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt nr 31. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1994. ISBN 83-85621-32-6. OCLC 40104230.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny "W" i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Adiutor, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.