3 Pułk Wojskowej Straży Granicznej

3 Pułk Wojskowej Straży Granicznej – jednostka organizacyjna Wojskowej Straży Granicznej w II Rzeczypospolitej.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Wiosną 1919 roku Straż Graniczna przeszła pod wyłączną komendę Ministerstwa Spraw Wojskowych. W ramach zmian strukturalnych nastąpiły zmiany w nazwie. Odtąd korpus SG nazywał się Wojskową Strażą Graniczną^[1]. Oddziały Wojskowej Straży Granicznej, w terenie podporządkowano w całości Dowództwom Okręgów Generalnych. Stacjonujące we Włocławku dowództwo 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej podporządkowane zostało Dowództwu Okręgu Generalnego „Warszawa”^[2], a jego 1 dywizjon Dowództwu Okręgu Generalnego „Łódź”^[1]. Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej spełniał jedynie funkcje inspektorskie na ogólnych zasadach inspektorów broni. Kontrolował stan wyszkolenia, sprawności i gotowości bojowej. Był też ogniwem łącznikowym pomiędzy odpowiednimi ministerstwami^[3].

14 lipca 1919 roku ukazało się rozporządzenie ministra spraw wojskowych odnośnie do dyslokacji i reorganizacji oddziałów granicznych^[4]. 3 pułk Wojskowej Straży Granicznej przeszedł w rejon DOG Warszawa i rozlokował się na odcinku granicznym od rzeki Omulew do rzeki Ruziec. Zgodnie z tym zarządzeniem^[5], dowództwo pułku przeniesiono z Włocławka do Ciechanowa^[6]. Jego I dywizjon przemianowany został na 2 samodzielny dywizjon Wojskowej Straży Granicznej^[7]. W zamian za to pułk otrzymał II dywizjon 1 pułku Wojskowej Straży Granicznej, który to został przemianowany na I/3 p WSG^[8].

4 sierpnia 1919 roku dowódca pułku płk art. Eugeniusz Habich napisał: „Dnia dzisiejszego Sztab powierzonego mi pułku przybył do Ciechanowa i mieści się w koszarach.” W tym czasie zastępcą dowódcy pułku był płk Jan Stankiewicz, funkcję adiutanta pełnił ppor. art. Stefan Korolec. Wraz ze sztabem 3 pułku WSG w ciechanowskich koszarach zakwaterowano 5 szwadron por. Szczepańskiego, który to tak opisał ich stan: „W koszarach, gdzie umieściłem ludzi nic prócz murów i śmieci nie było. Trzeba było znowu przyłożyć starań, aby wszystko doprowadzić do należytego porządku.”

W połowie 1919 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych i Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej podjęły przygotowania do przejęcia Pomorza Gdańskiego. W związku z tym zaplanowano też przesunięcia na innych odcinkach granicy. 3 pułk Wojskowej Straży Granicznej miał ochraniać granicę od Mławy do styku granicy Wolnego Miasta Gdańska^[9].

Na dzień 1 stycznia 1920 pułk liczył 46 oficerów, 96 podoficerów, 1370 szeregowców, 192 konie wierzchowe, 56 koni taborowych, 2013 karabinów i 7 karabinów maszynowych^[10]. 24 stycznia 1920 roku 3 pułk WSG pełniący służbę na granicy północnej z Prusami Wschodnimi otrzymał rozkaz, aby z dniem 1 lutego zwinął swe pododdziały i skupił je w następujących miejscowościach: dowództwo pułku wraz ze szwadronem szkolnym w Ciechanowie, 1 dywizjon w Mławie, dowództwo 2 dywizjonu oraz 7 i 8 szwadrony w Rypinie, 5 i 6 szwadrony w Zieluniu^[11]. W tej postaci wszedł w podporządkowanie dowódcy Frontu Pomorskiego i stanowił jego odwód w czasie przejmowania Pomorza Gdańskiego. Potem pułk został skierowany do obsadzenia granicy z Prusami Wschodnimi na odcinku od Napierek do styku granic Wolnego Miasta Gdańska, Prus Wschodnich i Polski. Dowództwo pułku wraz ze szwadronem szkolnym oraz dowództwem 2 dywizjonu przeniesiono do Grudziądza, a dowództwo 1 dywizjonu do Grodziczna. 1 dywizjon obsadził odcinek granicy od Napierek do linii kolejowej Jabłonowo – Iława. Na zachód od tej linii granicę aż do obszaru Wolnego Miasta obsadził 2 dywizjon. Na północ od 3 pułku granicę z Wolnym Miastem obsadził skierowany z Warszawy 1 samodzielny dywizjon WSG^[12].

3 marca 1920 roku wiceminister spraw wojskowych generał podporucznik Kazimierz Sosnkowski przemianował dotychczasową formację „Wojskowa Straż Graniczna” na „Strzelców Granicznych”. 11 marca na podstawie rozkazu MSWojsk nr 1926/Organ. pułk zmienił swoją nazwę^[13].

Służba graniczna

Rozporządzeniem ministra Spraw Wojskowych z 14 lipca 1919 wprowadzono nową organizację i dyslokację oddziałów granicznych. 3 pułk Wojskowej Straży Granicznej przejąć miał odcinek od rzeki Omulew do rzeki Rudziec^[2]. I dywizjon^[a] ochraniał odcinek od rzeki Omulew do Dłutowa. Dowództwo dywizjonu rozlokowało się w Mławie. 1 szwadron^[b] rozmieszczono w Chorzelach, 2 szwadron przeniesiono z Mławy do Janowa^[c], 3 szwadron pozostawiono w Pepłówku^[d], a 4 szwadron^[e] przeniesiono do Krępy.

II dywizjon 3 pułku WSG obsadził granicę na odcinku od Dłutowa do rzeki Ruziec w pobliżu Dobrzynia, Sztab dywizjonu kwaterował w Rypinie. 5 szwadron, po sformowaniu w Ciechanowie, przeniesiono do Zielunia, 6 szwadron^[f] kwaterował w Płocicznie, 7 szwadron^[g] przeniesiono z Rypina do Osieka, a 8 szwadron pozostawiono w Dobrzyniu^[h][7][14]. Tym samym rozporządzeniem nakazano sformowanie przy pułku 3 szwadronu szkolnego WSG^[6].

Uzbrojenie pułku

Początkowo I dywizjon uzbrojony był przede wszystkim w karabiny francuskie. W maju 1919 jego 3 szwadron dysponował 80 karabinami włoskimi i 40 rosyjskimi. Jeszcze w lipcu 1919 sygnalizowano braki w uzbrojeniu^[15]. 20 września posiadano 283 karabiny piechoty systemu Lebel, które w ilości 80 sztuk 26 września 1919 przekazano do sztabu pułku, a 305 szt. wraz z bagnetami i pasami w dniu 30 października 1919 r. przekazano do Składów Artyleryjskich w Warszawie^[16].

Szkoła podoficerska posiadała 33 sztuki francuskich karabinków kawaleryjskich. W 2 szwadronie używano też karabinów francuskich. W grudniu 1919 żołnierze I dywizjonu posiadali na uzbrojeniu 128 sztuk karabinów piechoty i 18 karabinków kawaleryjskich produkcji rosyjskiej, 11 karabinów niemieckich wz. 1898. Po przegrupowaniu w marcu 1920 do Grudziądza pułk otrzymał karabiny systemu Mannlicher^[16].

W II dywizjonie 30 lipca 1919 było 1112 karabinów, w tym: 11 niemieckich, 146 rosyjskich i 955 francuskich^[16]. W lipcu 1919 żołnierze 6 szwadronu zdali karabinki rosyjskie otrzymując w zamian „karabinki kawaleryjskie”. Na początku sierpnia do uzbrojenia II dywizjonu trafiło, przejęte z Departamentu Artylerii, 713 sztuk karabinków kawaleryjskich Lebel, 79 karabinów piechoty tegoż systemu i 4 karabiny maszynowe Hotchkiss. W sierpniu dostarczono jeszcze francuskie karabiny piechoty i 1 karabin maszynowy. We wrześniu dywizjon otrzymał kolejny transport 758 karabinów francuskich. W 7 szwadronie, który został wydzielony do 2 samodzielnego dywizjonu WSG na uzbrojeniu żołnierzy było 152 karabinów niemieckich M.88 i 159 karabinów francuskich^[16]. 5 września 1919 stacjonujący w Dobrzyniu n/Wisłą 8 szwadron posiadał 1 karabin maszynowy i 152 karabiny^[17].

Umundurowanie pułku

W okresie formowania szwadronów wykorzystywano zasoby ze zdobytych magazynów. Żołnierze otrzymali niemieckie umundurowanie, bieliznę, buty. Umundurowanie nie było jednorodne, a dostawy niewystarczające. Brakowało przede wszystkim obuwia i płaszczy. Oficerowie sztabu pułku posiadali płaszcze amerykańskie. Część oficerów otrzymała mundury żołnierskie z amerykańskich dostaw. Płaszcze szyte na wymiar wykonywane były niekoniecznie według wzoru zatwierdzonego przez MSWojsk^[18].

W sierpniu 1919, z dostaw intendentury, pułk otrzymał 18 bluz i spodni oraz 18 owijaczy, 36 par skarpet i 36 kalesonów amerykańskich. We wrześniu II dywizjonowi przydzielono 348 kalesonów, 169 owijaczy i 181 skarpet amerykańskich, 165 koców polskich i 690 chlebaków „hallerowskich”. Niejednolitość umundurowania powodowała, że żołnierze „upiększali” mundury. Oficerowie często zakładali akselbanty adjutanckie, a podoficerowie i szeregowi naszywali na spodnie lampasy^[15].

Struktura organizacyjna pułku

Żołnierze pułku

Dowódcy pułku

• płk Eugeniusz Habich^[22]

Obsada personalna pułku 7 października 1919^[23]:

• dowódca pułku – płk Eugeniusz Habich
  • zastępca dowódcy pułku – płk Jan Stankiewicz
  • adiutant pułku – ppor. Stefan Korolec^[n]
• dowódca I dywizjonu – kpt. Edmund Lubański
  • dowódca 1 szwadronu – kpt. Adam Lubiński
  • dowódca 2 szwadronu – kpt. Artur Ozog
  • dowódca 3 szwadronu – por. Edward Limanowski
  • dowódca 4 szwadronu – ppor. Jan Ursyn Zamarajew
• dowódca II dywizjonu – mjr Kazimierz Sokołowski
  • dowódca 5 szwadronu – por. Zdzisław Szczepański
  • dowódca 6 szwadronu – por. Karol Padarewski
  • dowódca 7 szwadronu – por. Stefan Nackiewicz
  • dowódca 8 szwadronu – ppor. Antoni Macherski

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Henryk Dominiczak: Granica polsko–niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4.
• Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918 – 1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088. 
• Antoni Sobczak: 3 pułk Wojskowej Straży Granicznej w Ciechanowie w okresie od 4 sierpnia 1919 r. do 11 lutego 1920 r.. W: Antoni Sobczak: Ciechanów. Szkice z historii miasta. Ciechanów: Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie, 2016.
• Maciej Krzysztof Tchórzewski: Łomżyńskie formacje graniczne. Zarys dziejów. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2012. ISBN 978-83-934271-3-0.
• Spisy imienne oficerów 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Historie 1 i 2 dywizjonu 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Ordre de Bataille Wojskowej Straży Granicznej 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Zarządzenia Ministerstwa Spraw Wojskowych w sprawie reorganizacji i zmiany dyslokacji Wojskowej Straży Granicznej oraz uregulowania służby wartowniczej 1919 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Imienne spisy oficerów inspektoratu, pułków, samodzielnych dywizjonów i szkoły podoficerskiej Wojskowej Straży Granicznej. 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.