4 Eskadra Wywiadowcza

4 Eskadra Wywiadowcza

Eskadra Toruńska

Godło eskadry
Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	9 stycznia 1919
Nazwa wyróżniająca	Eskadra Toruńska
Dowódcy
Pierwszy	rtm. pil. Aleksander Serednicki
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka
Organizacja
Dyslokacja	Warszawa, Wołkowysk, Mińsk Mazowiecki, Toruń

4 eskadra wywiadowcza – pododdział lotnictwa rozpoznawczego Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

Eskadra sformowana została w 1919 w Warszawie. Wzięła udział w wyprawie wileńskiej. Walczyła na froncie polsko-bolszewickim. Wiosną 1920 wcielona do 11 eskadry wywiadowczej. Odtworzona jako (4) eskadra toruńska. Po zakończeniu działań wojennych przeformowana w eskadrę Szkoły Obserwatorów Lotniczych.

Godło eskadry: staroegipski ptak RA (godło 66 eskadry Breguetów)^[1].

Formowanie, zmiany organizacyjne i walki

Eskadra powstała 9 stycznia 1919 w Warszawie, w okresie walk o granice Rzeczypospolitej^[2]. Rozkazem Sztabu Generalnego nr 487/I z 9 stycznia 1919, eskadra weszła w skład I Grupy Lotniczej dowodzonej przez kpt. pil Romana Florera^[3]. Z powodu dużego braku kadr do eskadry wcielono szkolących się w Wojskowej Szkole Lotniczej pilotów. 7 kwietnia 1919 eskadra została przydzielona do Dywizji Litewsko-Białoruskiej i pod dowództwem por. Jurkiewicza udała się na lotnisko do Białegostoku. Ówczesny stan eskadry był prawie szczątkowy – 4^[a] samoloty, 5 pilotów i 2 obserwatorów^[4]. Już w Białymstoku uzupełniono eskadrę o nowy personel. Pierwsze loty bojowe eskadra wykonała 17 kwietnia z lotniska w Wołkowysku.

Po zajęciu Wilna eskadra została tam przeniesiona^[b]. Wykonywała loty bojowe dla dowództwa Frontu Litewsko-Białoruskiego najpierw z Wilna, a potem z Lidy. Stamtąd wykonywano najważniejsze akcje bojowe m.in. bombardowanie Mołodeczyna, Wilejki, Mińska^[c].

W październiku 1919 część eskadry pod dowództwem por. Jurkiewicza odesłano do Szkoły Obserwatorów Lotniczych w Warszawie. Do pozostałej części, której dowództwo objął kapitan Wacław Iwaszkiewicz, wcielono francuską 66 eskadrę Breguetów. Zimę 1919/1920 przeformowana eskadra spędziła w Wilnie. Wykorzystując względny spokój na froncie, w okresie jesienno–zimowym eskadra prowadziła szkolenie personelu lotniczego i uzupełniała stany^[d]. Na dzień 1 lutego 1920 eskadra wchodziła w skład I Grupy Lotniczej, posiadała 8 pilotów, 3 obserwatorów i 10 samolotów^[6]. Z końcem marca, na Froncie Litewsko-Białoruskim stacjonował 1 dywizjon lotniczy w składzie 1., 4. i 8 eskadra wywiadowcza oraz wielkopolski dywizjon składający się z 12. i 14 eskadry wywiadowczej oraz 13 eskadry myśliwskiej. Jeszcze w kwietniu lotnictwo Frontu zostało wzmocnione przez 4 dywizjon lotniczy w składzie 11. i 18 eskadry wywiadowczej. W maju w rejon frontu przybyły 10 eskadra wywiadowcza i 19 eskadra myśliwska. Naczelne dowództwo przydzieliło 4 Armii pięć eskadr, 1 Armii – trzy eskadry, a do 7 Armii włączono tylko jedną eskadrę^[7]. W kwietniu eskadra wykonała kilkanaście lotów bojowych. Spośród personelu aktywni byli por. Antoni Sielicki i ppor. Eugeniusz Tromszczyński^[8].

W tym też miesiącu 4 eskadra dostała uzupełnienie z 11 eskadry i pod dowództwem por. Narkowicza weszła w skład IV dywizjonu lotniczego. W tym składzie ponownie wzięła udział w walkach na wschodzie. Bardzo dynamiczna sytuacja na froncie zmuszała eskadrę do ciągłych przenosin, tak że w połowie lipca znalazła się ponownie w Lidzie z zaledwie jednym samolotem na wyposażeniu.

Część pododdziału została skierowana do Bydgoszczy, a następnie do Torunia, w celu uzupełnienia. Z pozostałej grupy lotników i pozostałości 11 eskadry zorganizowana została nowa 11 eskadra wywiadowcza.

Działania 4 eskadry toruńskiej

W czerwcu 1920 Oficerska Szkoła Obserwatorów Lotniczych ewakuowana została z Warszawy do Torunia. Komendant szkoły, por. obs. Wiktor Szandorowski z personelu szkoły utworzył 4 eskadrę „Toruńską” pod dowództwem kpt. pil. Stanisława Rybki. 25 lipca 1920 nowy pododdział przegrupowany został transportem kolejowym na lotnisko Hrubieszów^[9], z którego wykonywał loty dla Grupy Operacyjnej Jazdy gen. Sawickiego^[10]. Dowódca grupy nie pozostawił eskadrze żadnych rozkazów. Stacjonujący bezczynnie na lotnisku lotnicy zaczęli chorować na czerwonkę^[11]. 31 lipca, podczas startu do pierwszego lotu bojowego, zginął pilot sierż. Obrembowicz, a plut. Czerwiński i kpt. Rybka zostali ranni^[e]. Kolejny rozkaz nakazał jednostce przegrupować się w rejon Sokala. W czasie przelotu rozbito dwa kolejne samoloty. Z Sokala na rozpoznanie w rejon Dubno – Równe, poleciała załoga sierż. Meissner i por. Przybyłowicz. Podczas lądowania pilot uszkodził czwarty samolot eskadry. Z Sokala dalszych lotów nie prowadzono i eskadra toruńska po utracie 4 z 6 samolotów wycofała się przez Rawę Ruską, Bełżec, Szczebrzeszyn, Zamość, Lublin, Puławy, Dęblin i 10 sierpnia dotarła na lotnisko Białobrzegi. Tu eskadra otrzymała uzupełnienie ludzi i sprzętu^[13].

W ramach przygotowań do operacji znad Wieprza Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego zarządziło koncentrację eskadr polskiego lotnictwa wojskowego w dwóch rejonach: lotnictwa 1 i 5 Armii – na lotniskach warszawskich (Mokotów i Siekierki), a lotnictwa 2, 3 i 4 Armii na lotniskach Radomia, Dęblina, Puław i Lublina^[f][15].

Eskadra toruńska do akcji lotniczej włączyła się 12 sierpnia przejmując na siebie większą część zadań wywiadowczych. Działała dla 2 Armii gen. Raszewskiego, a następnie gen. Roji^[16][13].

Prowadziła intensywne loty rozpoznawcze w rejonie Parczewa, Radzynia Podlaskiego, Łukowa, Siedlec, Kałuszyna i Mińska Mazowieckiego. Utrzymywano także łączność 1 Dywizją Piechoty Legionów i grupa gen. Bałachowicza. W dniach 13 i 14 sierpnia eskadra kilkoma samolotami zbombardowała środki przeprawowe przygotowane przez sowieckich saperów nad Wisłą naprzeciw Góry Kalwarii. 16 sierpnia samoloty eskadry prowadziły rozpoznanie na kierunkach działania 1 Dywizji Piechoty Legionów, 14., 16., i 21 Dywizji Piechoty nacierających na odcinku frontu między Dęblinem a Lubartowem. Przeprowadzono także rozpoznanie na przedpolu 3 Dywizji Piechoty Legionów w rejonie Włodawy^[16]. W następnych dniach rozpoznawała w kierunkach na Brześć, Drohiczyn i Sokołów. 20 sierpnia ostatnia maszyna AEG C.4 powróciła spod Włodawy i z urwanym tłokiem wylądowała w Dęblinie. Z braku samolotów eskadra została wycofana z frontu i przez Radom, Łódź i Kalisz pojechała do Poznania celem uzupełnienia^[16].

25 sierpnia zakończyły się działania pościgowe za rozbitymi oddziałami sowieckimi. Na kilka tygodni nastąpiła stabilizacja linii frontu, a jednostki Wojska Polskiego, w tym lotnicze, przeszły kolejną reorganizację. Wycofano, celem uzupełnienia, eskadry najbardziej wyczerpane intensywnymi walkami. Były to 2., 8. i 21 eskadra. Poza nimi na tyłach przebywały także inne eskadry. Były to: 3., 11., 14., 17. i 18. oraz (4.) eskadra toruńska^[17].

Po reorganizacji ugrupowanie wojsk polskich na północnym odcinku frontu składało się z 2. i 4 Armii. Zmienił się też przydział lotnictwa do poszczególnych związków operacyjnych. W skład lotnictwa 2 Armii wchodziły: 1., 12. i 16 eskadra wywiadowcza oraz 13 eskadra myśliwska. Eskadry 1. i 13. stacjonowała w Dojlidach, a eskadry 12 i 16 w Markowszczyznie^[18]. W tym czasie w skład lotnictwa 4 Armii wchodziły tylko eskadry: 10. i 17 eskadra wywiadowcza. We wrześniu dołączyła 3 eskadra wywiadowcza i 19 eskadra myśliwska^[19]. W końcu września na front przybyła eskadra toruńska. Po drodze w Białymstoku przywrócono jej nazwę 4 eskadry wywiadowczej^[20]. Będąc w składzie 4 Armii, operowała z lotnisk w Białymstoku, Słonimie i Baranowiczach^[21]. W październiku lotnictwo 4 Armii nie działało z taką aktywnością jak we wcześniejszym okresie. Jedynie 4 eskadra (toruńska) zachowała dużą aktywność. Działając z Baranowicz przeprowadziła ponad 30 lotów wywiadowczych i łącznościowych. 7 października pchor. Dittmer i por. Róder podczas lotu wywiadowczego od Kojdanowa wzdłuż brzegu Uszy, zaatakowali i rozproszyli oddział sowieckiej piechoty. 9 października ppor. Róder w złych warunkach atmosferycznych odnalazł i nawiązał łączność z oddziałami grupy gen. Krajewskiego. Również w październiku ppor. Żarski zbombardował i uszkodził most pod Słuckiem. W ostatnim locie eskadry odbytym 14 października jej dowódca por. Szyfter rozbił przy lądowaniu samolot LVG C-5. Zarówno on jak i obserwator por. Róder odnieśli rany^[20].

Podczas wojny o granice 1918-1920 4 eskadra (eskadra toruńska) wykonała 95 lotów bojowych w łącznej liczbie 217 godzin przebytych nad terenami nieprzyjaciela^[21][1]. Po zakończeniu działań wojennych jednostka powróciła do Torunia, gdzie przeformowana została na Szkolną Eskadrę Szkoły Obserwatorów Lotniczych^[22].

Żołnierze eskadry

Personel 4 eskadry w maju 1920 w Zahaciu

Wypadki lotnicze

• 19 kwietnia 1919 podczas działań bojowych poległ ppor. pil. Stefan Brygiewicz, a ciężko ranny został pchor. Błysk-Wilski^[24].
• 12 czerwca 1919 podczas lotu bojowego zginęli por. pil. Romuald Wermiński i ppor. obs. Włodzimierz Rice^[24].
• 31 lipca 1920 podczas działań bojowych zginął sierż. pil. Mieczysław Obrembowicz, a zostali ciężko ranni kpt. Stanisław Rybka i pchor. obs. Stanisław Czerwiński^[24].

Samoloty eskadry

• 

  Hannover Roland CL.II

• 

  Breguet XIV B.2

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Ryszard Bartel, Jan Chojnacki, Tadeusz Królikiewicz, Adam Kurowski: Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
• Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281. 
• 2 pułk lotniczy 1919-1929. Kraków: Drukarnia Polska Franciszka Zemanka, 1929.
• Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). Walka i demobilizacja. T. II. Oświęcim: Wydawnictwo NapoleonV, 2017. ISBN 978-83-65746-74-0.
• Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4. OCLC 69601095.
• Jerzy Pawlak: Pamięci lotników polskich 1918–1945. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 1998. ISBN 83-11-08786-5.
• Marian Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
• Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0985-2. OCLC 69498511.
• Stanisław Żarski: Wspomnienia z czasów wojny polsko-bolszewickiej. „Przegląd Lotniczy”. 8/1936, s. 384-388, sierpień 1936. Warszawa: Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. OCLC 1036625413. 
• Tomasz Kopański. Breguet nr 9. „Lotnictwo z szachownicą”. 2/2002, s. 18-19, 2002. Wrocław: Wydawnictwo Sanko. ISSN 1643-5702. OCLC 69537539.