51 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych

51 pułk piechoty
Strzelców Kresowych

9 pułk strzelców pieszych

Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1919
Rozformowanie	1939
Nazwa wyróżniająca	Strzelców Kresowych
Tradycje
Święto	27 maja[a]
Nadanie sztandaru	28 maja 1928
Rodowód	3 pp im. Garibaldiego 9 pułk strzelców polskich 9 pułk strzelców pieszych
Kontynuacja	12 Brygada Zmechanizowana
Dowódcy
Pierwszy	ppłk Maurycy Darnault
Ostatni	ppłk August Emil Fieldorf
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka bitwa pod Krzyżopolem (13–16 V 1920) bitwa pod Rudnicą (27–29 V 1920) bitwa pod Wołoczyskami (11–24 VII 1920) bitwa pod Mikulińcami (27 VII–5 VIII 1920) bitwa pod Sokołówką (27 VIII 1920) bitwa pod Fragą (14 –15 IX 1920) kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	Brzeżany
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	XXIV Brygada Piechoty 12 Dywizja Piechoty

Polski obóz wojskowy w La Mandria di Chivasso we Włoszech – wręczenie sztandaru pułkowi im. Garibaldiego; 1919

Transport oddziałów armii gen. Józefa Hallera z Francji do Polski; 1919

Szlak bojowy 51 pp 1919 – 1920^[1]

51 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych (51 pp) – oddział piechoty Armii Polskiej we Francji i Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

Sformowany w ramach Armii Polskiej we Włoszech jako 3 pułk piechoty im. Garibaldiego. Przetransportowany do Francji wszedł w skład Wojska Polskiego we Francji gen. Józefa Hallera jako 9 pułk strzelców polskich. Po przybyciu Błękitnej Armii do Polski przemianowany na 9 pułk strzelców pieszych, a po ujednoliceniu numeracji przyjął nazwę 51 pułk piechoty Strzelców Kresowych. Walczył w wojnie polsko-bolszewickiej w składzie 12 Dywizji Piechoty.

W okresie międzywojennym stacjonował w garnizonie Brzeżany^[2], w koszarach Henryka Dąbrowskiego^[3], a jego batalion zapasowy w Czortkowie. W czasie kampanii wrześniowej wchodził w skład 12 Dywizji Piechoty walczącej w Armii „Prusy”^[4].

Formowanie i zmiany organizacyjne

29 grudnia 1918 w La Mandria di Chivasso jeńcy armii austriackiej narodowości polskiej rozpoczęli formowanie dwunastu kompanii. 15 stycznia 1919 utworzono 3 pułk polski. Pułkiem dowodził por. Marcin Wachowski^[5]. 31 stycznia 1919 pułk złożył przysięgę, a 13 lutego otrzymał od włoskiego komitetu „Pro Polonia” dwie chorągwie. Jedną od miasta Mediolanu, drugą od miasta Bergamo^[6].

22 lutego pułk przegrupował się do Francji. Bataliony I i II (z chorągwią miasta Mediolanu) wcielono do rezerwowego francuskiego 358 pułku piechoty, a III batalion (z chorągwią miasta Bergamo) do 299 pułku piechoty^[7][8].

Na początku kwietnia do pułku wcielono ok. 300 Poznaniaków – jeńców armii niemieckiej, 500 ochotników polskich z Ameryki i transport byłych jeńców armii rosyjskiej^[9].

12 kwietnia 1919 na bazie I i III batalionu pułku im. Giuseppe Garibaldiego oraz francuskiego 358 pułku piechoty sformowany został 9 pułk strzelców polskich. Organizacja pułku była oparta na etacie francuskim i obejmowała: dowództwo pułku, kompanię zafrontową oraz trzy bataliony piechoty. Kompania zafrontowa składała się ze specjalistów i służby administracyjnej. Każdy z trzech batalionów piechoty liczył trzy kompanie strzeleckie i jedną kompanię karabinów maszynowych. Kompanie liczyły po cztery plutony, w tym trzy plutony bojowe i jeden pluton komenderowanych, składający się z telefonistów, szewców, krawców itp. Plutony składały się z czterech zastępów^[6]. Pułk wszedł w struktury 3 Dywizji Strzelców Polskich^[10].

W połowie maja 1919 pułk dyslokowano do Polski. Jego pierwszym garnizonem w Ojczyźnie był Modlin. Tu przemianowany został na 9 pułk strzelców pieszych^[11]. W lipcu skierowano jednostkę na Podole w okolicę Zbaraża. 1 września dekretem Nr 4373 Naczelnika Państwa, nastąpiło zjednoczenie armii gen. Hallera z siłami zbrojnymi w kraju. We wrześniu pułk otrzymał nową nazwę – 51 pułk piechoty Strzelców Kresowych^[8]. Organizacja pułku pozostała niezmieniona. Jedynie kompanię zafrontową przemianowano na sztabową. Oficerowie polscy objęli stanowiska dowódców kompanii. Batalion zapasowy sformowany został w Przemyślu^[12][13].

Pułk w wojnie o granice

Z końcem lipca 1919 pułk został skierowany na Podole w okolicę Zbaraża. W ciągu sierpnia pułk zajął Jampol. Otrzymał zadanie umacniania zajmowanego odcinka, prowadzenia zwiadów w kierunku na wschód od rzeczki Połtawy, a także prowadzenia kontroli ruchu kolejowego, osobowego i towarowego^[12]. Wszedł w skład XXIV Brygady Piechoty^[24].

8 października pułk przeszedł do rejonu rozlokowania 12 DP. Został rozmieszczony w Skałacie, oprócz II batalionu, który obsadził odcinek nad Zbruczem od Mysłowej do Łuki Małej^[25]. Oficerowie francuscy, którzy pomagali w zorganizowaniu pułku i szkoleniu żołnierzy, odjechali do swojej ojczyzny, a dowództwo objął, 15 października, ppłk Mieczysław Linde^[26]. Pułk otrzymał zadanie obrony linii rzeki Zbrucz przed ewentualnym atakiem wojsk ukraińskich, jednak te zajęte bojami z armią Denikina ataków nie podejmowały. I choć wojska Denikina odnosiły zwycięstwa nad wojskami ukraińskimi, to musiały ustąpić przed oddziałami sowieckimi. W związku z tym polskie linie zostały przesunięte dalej na wschód, w rejon Płoskirowa, a pułk w styczniu 1920 otrzymał zadanie ochrony szlaku kolejowego Podwołoczyska – Czarny Ostrów^[26].

Na początku marca 1920 pułk przeszedł jeszcze dalej na wschód, do Międzybóża, gdzie stanowił odwód 5 DP^[26]. Brał udział w wypadach oddziałów dywizji na Wołkowińce i stację kolejową Komarowce, po czym powrócił do 12 DP i wszedł w skład XXIII Brygady Piechoty^[27][28]. Do czasu rozpoczęcia ofensywy na Ukrainie uzupełniano stany osobowe i szkolono młodych żołnierzy.

Pułk w ofensywie kijowskiej

Ofensywa ruszyła 25 kwietnia 1920. 12 DP otrzymała zadanie opanowania linii kolejowych Derażnia – Żmerynka i Wońkowce – Bar – Żmerynka i zdobycie Baru. 51 pp wzmocniony jednym dywizjonem 18 pal i jedną kompanią z XX batalionu saperów już 25 kwietnia zajął bez walki Jałtuszków^[29]. W kolejnych dniach zdobył Bucnie, stację kolejową Mytki i Malczowce. 29 kwietnia, będąc ponownie w składzie XXIV BP, po sforsowaniu Murafy, zajął Stanisławczyk. W dalszych walkach zajął Strzelniki i stację kolejową Rachny Lasowe^[30], a następnie w ciężkich bojach, wsparty dwoma improwizowanymi pociągami pancernymi, stację Krzyżopol^[10][31]. Skuteczne walki pułku o utrzymanie zdobytej stacji trwały do 13 czerwca^[32]. W dniu 27 maja wykonał z użyciem pociągu pancernego „Generał Iwaszkiewicz” skutecznego wypadu na stację Rudnica, którą utrzymywał do 29 maja, po czym powrócił do Krzyżopola^[11]. 27 maja stał się dniem święta pułkowego^[33].

Dowódca pułku płk Marian Kukiel w swoim rozkazie dziennym nr 123 z 31 maja tak określił postawę bojową swoich podwładnych^[34][35]:

Walki odwrotowe

13 czerwca pułk otrzymał rozkaz odwrotu, w czasie którego stoczył ciężkie walki pod: Czoboratkami, Tarnawką Wielką, Krzyżopolem, Tomaszpolem i Żołobami. 16 czerwca osiągnął linię rzeki Muraszki, gdzie do 30 czerwca powstrzymywał napór nieprzyjaciela. Od 5 lipca wycofywał się przez Międzybuż, Sufczyńce i Kupiel na linię rzeki Zbrucz w rejonie Toków^[36]. W ramach XXIV BP pułk obsadził jej lewe skrzydło, od Toków do Hnilic Wielkich. Dowództwo stało w Medyniu. Do 24 lipca pułk z ogromnym poświęceniem bronił powierzonego odcinka, tracąc ponad 500 żołnierzy. Tego dnia otrzymał rozkaz odwrotu na linię Miodoborów. Podczas odwrotu dwóch szeregowych umarło z wyczerpania, kilkudziesięciu zemdlało. W meldunku sytuacyjnym wysłanym do dowództwa dywizji dowódca brygady płk Marian Kukiel, dowódca brygady napisał, że 51 pp spełnił swój obowiązek żołnierski, a w rozkazie dziennym z 27 lipca podkreślił jego postawę bojową nad Zbruczem^[37][38]:

Od 28 lipca do 6 sierpnia bataliony pułku staczały boje pod Ludwikówką, Mikulińcami i Łuką Wielką. W połowie sierpnia pułk otrzymał uzupełnienia w sile około 1300 żołnierzy. 18 sierpnia, po oderwaniu się od nieprzyjaciela, 12 DP, a z nią pułk, ruszyła przez Dunajów na Przemyślany, które osiągnęła 20 sierpnia. Następnie skierowała się na Pohorylce. Pułk otrzymał rozkaz marszu na Hanaczów i Podhorodyszcze^[39]. Zgrupowana nad Stryjem w okolicach Mikołajowa 12 DP otrzymała zadanie zniszczenia sowieckiej 60 DS. Pułk, jako prawe skrzydło dywizji, atakował w dwóch kierunkach na Bóbrkę i Strzałki. Po zaciętych bojach obie te miejscowości 20 sierpnia zostały zdobyte. Do końca miesiąca pułk toczył jeszcze boje pod: Gniłą, Siedliskami, Świrzem i Sokołówką.

O świcie 27 sierpnia natarcie na Sokołówkę przeprowadził I/51 pułku piechoty mjr. Mariana Faffa^[19]. Aby uzyskać zaskoczenie, zdecydowano się nacierać bez wsparcia artylerii. 1 kompania miała uderzyć frontalnie na Sokołówkę, 4 kompania od południa, a 2 kompania i 3 kompania por. Wiktora Ziółkowskiego miały maszerować lasami i wejść do miejscowości od wschodu. Szykujący się do natarcia Kozacy nie wystawili ubezpieczeń i 4 kompania ppor. Ferdynanda Pichlera zdołała niepostrzeżenie wejść do Sokołówki. Zaskoczona, stojąca już w kolumnach marszowych, 2 Brygada Kawalerii 8 DK poniosła duże straty od ognia broni maszynowej prowadzonego z niewielkiej odległości. Nie mogąc rozwinąć się, próbowała wycofać się do Mühlbach i tam przyjąć ugrupowanie bojowe. Tu wpadła pod ogień 2 i 3 kompanii, które zdążyły już zająć stanowiska. Kozacy zawrócili do centrum Sokołówki, gdzie w międzyczasie dotarła także 1/51 pp. W krzyżowym ogniu czterech polskich kompanii, sowiecka brygada została zdziesiątkowana i przejściowo utraciła zdolność bojową. Poległ dowódca tej brygady^[40].

Ofensywa jesienna

W związku z rozgromieniem w Bitwie Warszawskiej wojsk sowieckich i ich odwrotem, pułk otrzymał nowe zadanie zajęcia Brykonia, Kosteniowa i Biłki w powiecie przemyślańskim, jako stanowisk wyjściowych do natarcia^[41].

2 września II/51 pp z Wołkowa uderzył na Brykoń, a III batalion na Kosteniów i Biłkę. Po całodziennym uporczywym boju miejscowości zostały zdobyte. Następnego dnia II batalion zajął las Obręczówkę i Czarną Karczmę^[23]. Miejscowości te utrzymał do 13 września, po czym został zluzowany przez oddziały 4 Dywizji Piechoty. Jeszcze w tym dniu nocą wymaszerował przez Strzeliska pod Fragę. Zluzowane wcześniej 52. i 53. pułki piechoty toczyły już walkę w rejonie Putiatyńce – Psary – Bieńkowce^[23]. 51 pułk otrzymał zadanie rozbicia nieprzyjaciela w rejonie Łysej Góry i zdobycia Podgrodzia.

14 września ogólną ofensywę rozpoczęła polska 6 Armia^[42]. Rano o 5.00 XXIV Brygada Piechoty w składzie 51. i 54 pułk piechoty z rejonu Fraga – Podborze uderzyła na Podkamień – Podgrodzie; akcję tę wspierały baterie I/12 pap, ostrzeliwując klasztor Fragę i Łysą Górę, a baterie II dywizjonu Podkamień i Podgrodzie^[43]. W tym dniu 51 pułk piechoty Strzelców Kresowych uderzył na Łysą Górę oraz Fragę i opanował je^[44]. Działania piechoty wspierała bateria 12 pułku artylerii polowej, niszcząc „ogniem na wprost” stanowiska sowieckiej broni maszynowej. 5 i 7 kompanie pułku obsadziły klasztor na Łysej Górze i stąd ostrzeliwały cofające się na Świrz kolumny czerwonoarmistów.

O świcie 15 września zaatakowali Sowieci. Pod osłoną gęstej porannej mgły, bez przygotowania artyleryjskiego, uderzyli na stanowiska zajmowane przez II batalion 51 pp. Zaskoczony polski pododdział wycofał się. Zareagował dowódca pułku mjr Roman Witorzeniec, wprowadzając do walki odwodową 6 kompanię. Wtedy już II batalion całością sił, wspierany skutecznie przez baterie artylerii 12 pap, przeszedł do kontrataku. Po południu Polacy odzyskali utracone pozycje i z powodzeniem odparli szarżę sowieckiej kawalerii. Wieczorem 51 pp sforsował Gniłą Lipę i uchwycił przyczółek na wschodnim brzegu^[44].

16 września pułk odrzucił oddziały sowieckiej 41 Dywizji Strzelców pod Podwinem i Kutcami^[45] i tym samym umożliwił macierzystej brygadzie zdobycie Rohatyna^[41]. Pod Dubryniowem pułk wyparł nieprzyjaciela i przez Górę Piaseczną dotarł wieczorem do Wólki. W ciągu nocy rozbito pod Pawłowem nieprzyjacielski oddział, maszerujący pod Rohaczyn, a rano 17 września pułk wkroczył do Brzeżan^[46][47].

Prowadząc dalej działania manewrowe pułk utworzył „batalion pościgowy” pod dowództwem ppor. Wójcika w składzie 2., 5., 12. kompanii strzeleckich i 6 kompanii ciężkich karabinów maszynowych oraz 37 mm armatki. Po zluzowaniu batalionu z 54 pp, batalion ppor. Wójcika uderzył w okolicach Starynia nieprzyjacielską piechotę i kozaków Bajłowa. Wzięto kilkunastu jeńców, cały tabor bojowy, kilka kuchni polowych i kilkadziesiąt koni kawaleryjskich^[46]. Ostatni bój w tej wojnie pułk stoczył 21 września zdobywając Podwołoczyska^[41].

Po zawarciu rozejmu pułk od 14 grudnia 1920 pełnił służbę na linii demarkacyjnej, pomiędzy Suchowcami i Rybczą (na północny wschód od Zbaraża)^[48]. Od końca marca 1921 do czasu utworzenia Straży Granicznej pełnił służbę graniczną w rejonie Szumska. 4 kwietnia 1921 pułk odmaszerował znad granicy. Jego bataliony czasowo kwaterowały w różnych miejscowościach. W grudniu 1921 cały pułk przeszedł na stałe do Brzeżan, a jego pododdziały zostały zakwaterowane w koszarach im. gen. Henryka Dąbrowskiego^[48].

Bilans walk

Za bohaterstwo w walce Krzyżami Srebrnymi Orderu Wojennego Virtuti Militari V klasy odznaczonych zostało 31 żołnierzy pułku, a Krzyżami Walecznych 48 oficerów i 68 szeregowych^[49]. W czasie walk pułk wziął do niewoli przeszło 4000 jeńców, zdobył kilka tysięcy karabinów, ponad 120 karabinów maszynowych, 13 dział polowych, 2 działa ciężkie, 1 pociąg pancerny, kilkaset koni, wozy z amunicją, samochody oraz wiele innego sprzętu wojennego^[41].

Kawalerowie Virtuti Militari

Pułk w okresie pokoju

12 Dywizja Piechoty w 1938

Budynek pułku w Brzeżanach

Święto 51 pp w Brzeżanach 27 maja 1928 – ks. prałat Tadeusz Jachimowski poświęca sztandar pułku

Gen. Edward Rydz-Śmigły wręcza sztandar dowódcy 51 pp płk Eugeniuszowi Zabawskiemu

Przedstawiciele duchowieństwa, władz i wojska przy wbijaniu gwoździ w drzewce sztandaru 51 pp

Uczestnicy rautu wydanego przez korpus oficerski 51 pp z okazji święta pułkowego 27 maja 1928

Pałac w Raju

Zamek w Brzeżanach

Od 14 grudnia 1920 roku pułk pełnił służbę na linii demarkacyjnej, na północny wschód od Zbaraża. Po podpisaniu układu pokojowego obsadził granicę na odcinku od Białozórki – Szumsk. W kwietniu 1921 przekazał pozycje oddziałom Straży Granicznej i dyslokował się do Zbaraża. W lipcu przeszedł do Czortkowa. Stamtąd jego I batalion skierowano do Trembowli, II do Zaleszczyk, a III jako „kompania demonstracyjna” odszedł do Lwowa^[51]. W grudniu wszystkie pododdziały przeszły do Brzeżan i rozlokowały się w koszarach Henryka Dąbrowskiego^[52][3]. Batalion zapasowy w Czortkowie.

Warunki bytowe w garnizonie nie należały do najkorzystniejszych. Niewielki budżet wojska, brak pomieszczeń socjalnych i placów ćwiczeń utrudniały codzienną działalność służbową i szkoleniową. Mimo to duży nacisk położono na szkolenie fizyczne. W zawodach sportowych w latach 1923–1928 pułk zdobył 8 pierwszych, 17 drugich i 14 trzecich miejsc w Okręgu Korpusu VI Lwów^[53]. W latach dwudziestych we wszystkich kompaniach zorganizowane były drużyny koszykówki i siatkówki. W latach trzydziestych organizowano zawody związane z wyszkoleniem wojskowym. Podstawowe konkurencje to: gimnastyka, boks, biegi na dystansach 100 i 200 metrów oraz 3 i 10 kilometrów, skok wzwyż i w dal, pływanie na 100 m oraz strzelanie z karabinu na odległość 100 i 300 m. W latach 1930–1938 pułk zdobył sportowy proporzec przechodni dla najlepszej jednostki dywizji pięciokrotnie, w tym kolejno przez trzy lata. Zgodnie z regulaminem zawodów proporzec przeszedł na własność pułku^[54].

Pułk był też animatorem działań społeczno-kulturalnych na terenie garnizonu. Organizowano kursy dokształcające dla analfabetów i półanalfabetów. Prężnie działało koło teatralne podoficerów. Biblioteki pułkowe liczyły kilka tysięcy tomów. Kasyno oficerskie było miejscem spotkań miejscowej inteligencji, jak i okolicznych ziemian. Celem upamiętnienia walk o niepodległość Polski założono „Złotą Księgę”. Wpisywano do niej nazwiska żołnierzy, którzy swoją bohaterską postawą przyczynili się do zwycięstwa. W 1937 roku wybudowany został Dom Żołnierza przy ul. Pierackiego^[55].

Ważnym elementem krzewienia patriotyzmu na kresach były uroczystości rocznicowe. Hucznie obchodzono święta państwowe i święto pułku^[a][56]. W 1933 roku na terenie koszar wybudowano pomnik ku czci żołnierzy 51 pp poległych w walkach o wolność i granice Rzeczypospolitej w latach 1918–1921. W Brzeżanach działało Stowarzyszenie „Rodzina Wojskowa” i Związek Legionistów Polskich^[57].

Szkolenie pułku odbywało się na terenach należących wcześniej do Jakuba hr. Potockiego. Zapisał on notarialnie przyległe do koszar pułku ziemie wojsku^[58]. Do 1931 siedzibą pułkowej szkoły podoficerskiej był pałac w Raju użyczony także przez Jakuba Potockiego^[52]. W czerwcu 1933 pułk otrzymał w darze od Potockich zamek Sieniawskich w Brzeżanach. W przyzamkowym kościele Świętej Trójcy, tzw. kaplicy Sieniawskich, kapelan pułku odprawiał nabożeństwa ^[59].

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 51 pułk piechoty zaliczony został do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, w okresie letnim zaś batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych^[60]. W czasie pokoju pułk składał się z dowództwa, kwatermistrzostwa z kompanią administracyjną, plutonu łączności, plutonu artylerii, plutonu pionierów i plutonu zwiadu. Pododdziałami bojowymi były trzy bataliony, liczące po trzy kompanie piechoty i jedną kompanię CKM.

Pułk w wojnie obronnej 1939

27 sierpnia o 19:00 w pułku ogłoszono alarm. W nocy z 27 na 28 sierpnia pododdziały pułku przegrupowały się do wyznaczonych rejonów: I i II batalion piechoty przeszedł do m. Szybalin, III do m. Leśniki, a tabory zajęły rejon w okolicach m. Raj. Od 29 VIII do 2 IX prowadzono szkolenie, pogadanki i uzupełniano braki w oporządzeniu i sprzęcie. Brakowało m.in. hełmów, łopatek, radiostacji i uprzęży dla koni^[64].

3 września z Brzeżan ruszyły transporty kolejowe w kierunku koncentracji Armii Prusy. Wyznaczono trasę przez Lwów – Przemyśl – Przeworsk – Rozwadów – Ostrowiec. Pierwszy odjechał batalion z komendantem transportu kpt. Garwolińskim, po nim jedna kolumna taborów i o 13:45 transport z dowództwem pułku. Jeszcze tego samego dnia wyjechał II batalion. W godzinach nocnych 4 września ruszył III batalion. Jako ostatni miał jechać pluton artylerii piechoty i kompania przeciwpancerna z plutonem ckm, wydzielonym z III batalionu do obrony przeciwlotniczej. Ten transport do pułku nigdy nie dotarł^[65]. Na skutek silnych bombardowań linii kolejowych eszelony ponosiły duże straty. Transport z dowództwem 51 pp był dwukrotnie bombardowany. Działania nieprzyjacielskiego lotnictwa powodowały opóźnienia w marszu^[66].
Dowódca pułku ppłk Fieldorf tak opisuje sytuację^[67]:

Wyładowanie transportów nastąpiło na wschód od Skarżyska-Kamiennej. Stąd pododdziały pieszo podchodziły do wyznaczonych miejsc koncentracji^[68].

Na stanowiskach obronnych

Między Pilicą a Wisłą koncentrowała się Grupa Operacyjna gen. Stanisława Skwarczyńskiego w składzie trzech dywizji: w rejonie Końskie 36 DP, zaś w rejonie Skarżyska i Starachowic 3 i 12 DP. Wieczorem 5 września w Skarżysku dowódca 51 pp otrzymał pierwsze rozkazy bojowe. I/51 pp został skierowany na Odrowąż; do pułku przydzielony został również batalion 54 pp mjr. Gutowskiego i dywizjon artylerii 12 pal^[69].

6 września około godziny 24:00 na prowizorycznej rampie na stacji Wąchock wyładował się III batalion, który przez Parszów, Skarżysko-Kamienną przegrupował się do lasów nieopodal m. Bzinek^[69]. Tego samego dnia Naczelny Wódz podjął decyzję o bezzwłocznym odwrocie Armii Prusy za środkową Wisłę, ponieważ jednostkom zgrupowanym w rejonie Końskie – Skarżysko groziło odcięcie od mostów na Wiśle i zniszczenie^[70].

7 września jednostki zajmowały stanowiska na linii Bliżyn – Parszów w rejonie Skarżyska. 51 pp otrzymał zadanie zamknięcia siłami I batalionu szosy prowadzącej do Odrowąża, III batalion zamykał pod Rejowem drogi leśne, a II batalion pozostał w odwodzie na południe od Skarżyska-Kamiennej. Około godziny 15:00 oddziały otrzymały rozkaz bojowy do nocnego przegrupowania w okolice lasu starachowickiego, na południe od Iłży. Oddziały doszły do wyznaczonych stanowisk około południa 8 września. Dla 51 pp (bez III batalionu) rejon postoju obronnego wyznaczono na południe od m. Ostróżka. III batalion rozlokowano w rejonie gajówki Łazy, jako odwód dowódcy dywizji, a tabory zostały w okolicy m. Lipie^[71].

Walki w okrążeniu

8 września dywizje niemieckie odcięły drogę odwrotu jednostkom polskim. 12 Dywizja Piechoty była otoczona i zachodziła konieczność wyjścia z okrążenia poprzez natarcie. 51 pp znalazł się w pierwszym rzucie kolumny południowej płk. dypl. Seweryna Łańcuckiego, która miała rozpocząć ruch ze skraju lasu pod dworem Borsuki w kierunku na Rzechów i Michałów w nocy z 8 na 9 września. Stało się to jednak niemożliwe, ponieważ 51 pp jako siła główna kolumny nie dołączył do niej z powodu zatarasowanych dróg i duktów przez objęte paniką tabory. W rejon Borsuk po godzinie 16:00 przybył dowódca 51 pp z I batalionem, natomiast pozostałe siły pułku szły w kolumnie wzdłuż dróg leśnych. Jako ariergarda maszerował II batalion z 6/12 pal^[72]. Jednym z pierwszych, który uderzył na wroga, był I batalion wraz z dowódcą pułku. Natarciem opanowano m. Dąbrowa, następnie zdobyto szturmem las Aleksandrów. Gdy pierwszorzutowe bataliony wyszły na rubież Prądocin – Rzechów, zostały zaatakowane przez Niemców. I batalion 51 pp został całkowicie rozbity, a rozproszone resztki batalionu wycofały się do lasu^[73].
Ppłk Fieldorf tak opisał te wydarzenia^[74]:

9 września o godzinie 10:00 wycofały się rozbite oddziały kolumny północnej, a panika przeniosła się również na oddziały kolumny południowej, w tym na II batalion 51 pp, który nie brał udziału w natarciu. Oddziały zbierały się przy swoich taborach, stojących na drogach i duktach w rejonie wioski leśnej Piotrowe Pole^[75].

Rozwiązanie pułku

O godzinie 15:30 zarządzono odprawę dowódców pułków, batalionów i dywizjonów, na której uznano, że pododdziały utraciły zdolność do dalszej walki. Wobec zaistniałej sytuacji, dowódca 51 pp ppłk August Emil Fieldorf zorganizował dla oficerów pułku odprawę, na której zdecydowano o przebijaniu się małymi grupkami na wschodni brzeg Wisły.
Dowódca pułku powiedział: dywizja rozwiązana. Resztki pułku mają się przebijać grupkami po 8-10 żołnierzy pod dowództwem oficerów względnie podoficerów na wschodni brzeg Wisły. Tabory pozostawić, konie wyprząc, pieniądze dowódcy baonów rozdzielą pomiędzy oficerów i szeregowych, resztę zabrać. Przebijać się z bronią, nie ma niewoli^[75].

Straty 51 pp w kampanii wrześniowej ocenione zostały na 70% stanu osobowego^[75].

Symbole pułku

Strona lewa sztandaru

Strona prawa sztandaru

Sztandar

Pierwszą chorągiew pułk otrzymał 13 lutego 1919 roku jeszcze na ziemi włoskiej od mieszkańców Mediolanu. Towarzyszyła pułkowi do 1928 roku^[4].
Ponieważ chorągiew ta nie była przepisowa, w styczniu 1927 z inicjatywy Zofii Sawaszkiewiczowej i Heleny Topolnickiej zawiązał się Komitet Obywatelski, który postawił sobie za cel ufundowanie pułkowi nowego sztandaru^[79]. Projekt nowego sztandaru opracowała Zofia Sawaszkiewiczowa. Sztandar ufundowało społeczeństwo powiatów Brzeżany, Podhajce, Rohatyn.
Chorągiew wykonana została zgodnie z wzorem określonym w Ustawie z dnia 1 sierpnia 1919 roku o godle i barwach Rzeczypospolitej Polskiej^[80], a 25 kwietnia 1928 roku Prezydent RP Ignacy Mościcki zatwierdził wzór lewej strony płachty chorągwi 51 pp^[81].
Po zatwierdzeniu jego wykonanie powierzono Zakładowi Opieki Najświętszej Panny Marii w Warszawie^[79].
Głównym motywem sztandaru jest czerwony krzyż kawalerski na białym tle. Całość płatu dopełnia złota frędzla i hafty. Na prawej stronie, centralnie usytuowany srebrny orzeł i numery pułku pomiędzy ramionami krzyża. Godło państwowe i emblematy pułku w otokach z wieńców laurowych. Na lewej stronie, centralnie, w środku wieńca złoty napis HONOR I OJCZYZNA. Na ramionach krzyża nazwy miejscowości, gdzie pułk stoczył najcięższe walki i daty bojów. Pomiędzy ramionami krzyża, na białym tle, wizerunek Matki Boskiej i herby miast: Brzeżan, Podhajec i Rohatyna. Szczyt drzewca wieńczył orzeł metalowy, srebrzony, wsparty na tabliczce z numerem pułku^[82].
28 maja 1928 roku, w Brzeżanach, gen. dyw. Edward Śmigły-Rydz wręczył chorągiew dowódcy pułku^[83].

W 1939 starą chorągiew wraz z archiwum pułkowym zakopano pod podłogą w budynku dowództwa.
9 września Po bitwie pod Iłżą sztandar został zakopany w lesie koło Grabowca w leśniczówce Jeleniec. W grudniu 1939 adiutant pułku kpt. Krzywiak odkopał go. Płat sztandaru, szarfę i gwoździe zabrał ze sobą do Krakowa, a orła powtórnie zakopano w ogrodzie leśniczówki^[84]. W Krakowie początkowo sztandar przechowywany był przez Zofię Stefańską w jej mieszkaniu na Osiedlu Oficerskim przy ul. Bandurskiego 30. Na początku 1940 sztandar został powierzony Jadwidze Trzcińskiej zamieszkałej przy ul. Smoleńsk 26. Płat wszyty pod podszewkę makaty wisiał na ścianie do jesieni 1941. W listopadzie płk Fieldorf przekazał sztandar na przechowanie Zofii Misiołkównie, mieszkającej przy ul. Lubicz 32^[i]. Kolejnym miejscem ukrycia sztandaru było mieszkanie Jadwigi Bobrowskiej przy ul. Olszyny 8. W lipcu 1944. sztandar powierzono Leonardowi Świejkowskiemu, który, po zalutowaniu go w metalowej puszce, zakopał depozyt w ogrodzie posesji przy ul. Józefińskiej 23. Po zakończeniu wojny sztandar powrócił do mieszkania Zofii Misiołkównej^[86]. W 1947 Stefan Krzywiak postanowił przekazać sztandar do zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Po powrocie ostatniego dowódcy 51 pp płk. Fieldorfa do kraju, Krzywiak zameldował mu o fakcie zdeponowania sztandaru. Fieldorf zaakceptował tę decyzję^[87].

Odznaka pamiątkowa

Głównym motywem odznaki był orzeł trzymający w szponach tarczę, na środku której na tle barw włoskich widniała nazwa pułku w kolorze żółtym. Na granatowym otoku było imię i nazwisko patrona oddziału. Odznaka żołnierska: jednoczęściowa, srebrzona, z tombaku, natomiast odznaka oficerska była dwuczęściowa, emaliowana ze złoceniami, z tombaku^[88].
27 maja 1924 roku Minister Spraw Wojskowych, gen. dyw. Władysław Sikorski zatwierdził odznakę pamiątkową 51 pp^[89].
23 kwietnia 1929 roku Minister Spraw Wojskowych, Marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził regulamin odznaki pamiątkowej 51 pp^[90].

Odznakę nadawał dowódca pułku, a wręczenie odbywało się w dniu święta pułkowego lub podczas zwalniania roczników do cywila. Prawo do otrzymania odznaki pamiątkowej przysługiwało:

• dowódcy pułku – z urzędu – z dniem objęcia stanowiska,
• żołnierzom nieskazitelnym honorowo, którzy w pułku brali udział przynajmniej w jednej bitwie lub odbyli służbę czynną minimum 12 miesięczną w czasie pokoju.

Honorowo nadawano też odznakę za wybitne zasługi dla pułku^[91].

Strzelcy kresowi

Żołnierze 86 pułku piechoty - ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[101] oraz Muzeum Katyńskie^[102][j][k].

Upamiętnienie

• W Iłży działa Stowarzyszenie Rekonstrukcji Historycznej 51 pułku piechoty Strzelców Kresowych^[111].

• 

  Pomnik ku czci poległych żołnierzy 51 pp w Brzeżanach

• 

  Fragment pomnika ku czci poległych żołnierzy 51 pp

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Franciszek Goliński: 51 pułk piechoty strzelców kresowych. W: Brzeżany. Jednodniówka akademicka 1927. Inauguracyjne wydawnictwo Polskiego Akademickiego Koła Brzeżańczyków we Lwowie. Lwów: Polskie Akademickie Koło Brzeżańczyków, 1927, s. 24–25.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Wiesław Olczak: 12 Dywizja Piechoty. Warszawa: Edipresse Polska SA, 2017, seria: Wielka Księga Piechoty Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7945-604-8.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Leopold Weber: Zarys historii wojennej 51-go pułku Strzelców Kresowych. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1928, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918–1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Leszek Zachuta: 51 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych im. Giuseppe Garibaldiego. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1992, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej zeszyt nr 18. ISBN 83-85621-10-5.