54 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych

54 pułk piechoty
Strzelców Kresowych

12 pułk strzelców polskich

Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1919
Rozformowanie	1939
Nazwa wyróżniająca	Strzelców Kresowych
Tradycje
Święto	18 sierpnia 11 kwietnia (1928-1937) 28 czerwca (1937-1939)
Nadanie sztandaru	1921
Rodowód	12 Pułk Strzelców Polskich
Kontynuacja	12 Brygada Zmechanizowana
Dowódcy
Pierwszy	płk armii franc. Schneider
Ostatni	ppłk dypl. Franciszek Pokorny
Działania zbrojne
wojna polsko-ukraińska wojna polsko-bolszewicka bitwa pod Barem (3-4 VII 1920) bitwa pod Husiatynem (16-19 VII 1920) kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	garnizon Tarnopol
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	6 Dywizja Strzelców Polskich 12 Dywizja Piechoty 18 DP (IV 1920)

54 pułk piechoty Strzelców Kresowych (54 pp) – oddział piechoty Armii Polskiej we Francji i Wojska Polskiego.

Pułk wywodzi swój rodowód z jednostek Armii Polskiej we Włoszech. Sformowany we Francji na bazie 404 pułku piechoty pod nazwą 12 pułk strzelców polskich. W maju 1919 został przetransportowany do Polski, początkowo ulokowany na froncie przeciwniemieckim, a potem wysłany na front wojny polsko-ukraińskiej. Od 1920 walczył na froncie przeciwbolszewickim. Bronił między innymi Lwowa. Po wojnie początkowo pełnił służbę na linii demarkacyjnej, a następnie został dyslokowany do Tarnopola. Tu stacjonował do 1939 wchodząc w skład 12 Dywizji Piechoty. W jej też składzie walczył w wojnie obronnej 1939.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Polski obóz wojskowy w La Mandria di Chivasso - poświęcenie sztandarów

Transport koleją oddziałów Armii generała Józefa Hallera z Francji do Polski; 1919 r.

Transport oddziałów Armii Hallera z Francji do Polski; żołnierze przy pociągu

Szlak bojowy 54 ppsk 1919 – 1921^[1]

4 kwietnia 1917 prezydent Republiki Francuskiej Raymond Poincaré podpisał dekret o formowaniu na czas wojny autonomicznej Armii Polskiej pod polskim sztandarem i francuskim dowództwem. 4 października Naczelne Dowództwo nad tworzonym wojskiem powierzono gen. Józefowi Hallerowi, zaś kierownictwo polityczne sprawował nad nią Komitet Narodowy Polski w Paryżu^[2]. Główną bazę rekrutacyjną dla formowanych jednostek stanowili teraz Polacy z Galicji - byli żołnierze armii austro-węgierskiej przebywający w obozach jenieckich na terenie Włoch. W grudniu w obozie La Mandria di Chivasso utworzono Pułk Piechoty im. Francesco Nullo. Organizatorem i jego pierwszym dowódcą został por. Stefan Kluczyński, zaś dowódcami batalionów por. Piotr Sosialuk, por. Kałuski i por. Walczak^[3].

14 kwietnia 1919 roku w miejscowości Xertigny, w Lotaryngii, na bazie francuskiego 404 pułku piechoty oraz II batalionu 4 pułku strzelców im. Francesca Nullo sformowany został 12 pułk strzelców polskich^[4]. Jednostka weszła w skład 6 Dywizji Strzelców Polskich. Pułk posiadał uzbrojenie i wyposażenie pochodzące z magazynów francuskich. Podstawowym środkiem walki był karabin Lebel wz. 86/93, ręczny karabin maszynowy Chauchat wz. 15 oraz ciężki karabin maszynowy Puteaux-Hotchkiss wz. 14. Żołnierzom wydano również umundurowanie francuskie wykonane z błękitnego sukna, które w późniejszym czasie uzupełniono o polskie emblematy^[5]. Pułk składał się z dowództwa, trzech batalionów, każdy po trzy kompanie strzeleckie^[a] i jedna kompania karabinów maszynowych oraz kompanii zafrontowej^[b]. Dowódcą pułku został oficer francuski, dotychczasowy dowódca francuskiego 404 pp płk Schneider. Dowódcami batalionów i kompanii również byli oficerowie armii francuskiej^[6].

15 maja 1919 roku w Girancourt oddział załadowany został na transport kolejowy i skierowany do Polski. Po czterech dniach pułk przybył do Różana, a następnie przemaszerował do Aleksandrowa Łódzkiego^[4]. Tam stanowił odwód sił zgromadzonych na froncie przeciwniemieckim^[7]. W związku z przyjęciem przez Niemcy warunków pokojowych, możliwe stało się wykorzystanie oddziałów Armii gen. Hallera w ofensywie przeciwko wojskom Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. W nocy z 23 na 24 czerwca 1919 roku jednostka skierowana została transportem kolejowym ze Zgierza, przez Lwów do Zadwórza, na front przeciwukraiński^[8]. 28 czerwca 12 psp wszedł do walki i przełamał silnie umocnione pozycje ukraińskie pod Gołogórami. Do końca dnia opanował wschodni brzeg rzeki Złota Lipa, biorąc do niewoli pod Cienieńrzycami cały ukraiński batalion. Prowadząc nadal działania zaczepne, połowie lipca pułk dotarł nad Zbrucz. Tam pozostawał do końca 1919, a żołnierze pełnili służbę kordonową i obserwacyjną. Na przedpolu walczyli między sobą Ukraińcy, oddziały Armii Ochotniczej gen. Antona Denikina i wojska bolszewickie^[7].

Na mocy rozkazu ministra spraw wojskowych nr 169/z. z 1 września 1919, 6 Dywizja Strzelców Polskich przeszła na etat krajowy i została przemianowana na 12 Dywizję Piechoty, a jej 12 pułk strzelców polowych został 54 pułkiem piechoty Strzelców Kresowych. Wraz z trwającą reorganizacją jego szeregi stopniowo opuścili oficerowie francuscy, niepełnoletni i najstarsze roczniki żołnierzy, a ich miejsce zajęli oficerowie polscy i żołnierze z poboru. Nowym dowódcą pułku został oficer narodowości polskiej – płk Edward Hajdukiewicz^[9].

W tym czasie na zapleczu przystąpiono do organizacji batalionu zapasowego 54 pp pod dowództwem kapitana Walczaka i Powiatowej Komendy Uzupełnień pod komendą majora Januszkiewicza. Obie instytucje miały wyznaczone stałe miejsce postoju w Tarnopolu. Z uwagi na to, że Tarnopol znajdował się w strefie walk, w grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Drohobyczu^[10], a następnie w Rzeszowie^[8].

Pułk w walce o granice

W styczniu i lutym 1920 armia Semena Petlury wycofała się na terytorium Polski, a wojska Antona Denikina wycofały się z Ukrainy. Wytworzyła się próżnia operacyjna i pułk ruszył na wschód, za Zbrucz. W rejonie Derażnia, Bar i Humaki wszedł w kontakt ogniowy z nadciągającymi od wschodu oddziałami bolszewickimi. W walce zdobył 4 armaty, 32 karabiny maszynowe oraz wziął paruset jeńców^[12]. W kwietniu pułk walczył w składzie 18 Dywizji Piechoty pod: Bogdanowicami, Nowosiółkami, Lipkami, Derażnią i Stróżką.

10 kwietnia 54 pułk piechoty Strzelców Kresowych wykonał marsz forsowny, wszedł w rejon działania 18 Dywizji Piechoty i stanął w Zamiechowie. W tym czasie przeciwnik nacierał na Nową Uszycę od strony Wierzbowca i opanował Strużkę^[13]. Dowódca 18 Dywizji Piechoty gen. Franciszek Krajowski nakazał pełniącemu obowiązki dowódcy 54 pułku piechoty kpt. Wiktorowi Ogórkowi odbić Strużkę i zdobyć Wierzbowiec. Lewe skrzydło pułku miał osłaniać 6 pułk ułanów, a jeden jego szwadron przydzielono do dyspozycji dowódcy 54 pp^[13]. 11 kwietnia pułk ruszył do natarcia. Jego I batalion ze szwadronem 6 pułku ułanów maszerował z Zamiechowa na Strużkę – Wierzbowiec, II batalion na Strużkę – Olchowiec, a III batalion stanowił odwód i maszerował za II batalionem^[14]. Dochodząc do Strużki I batalion utknął w silnym ogniu broni maszynowej. Wsparły go 5 i 7 kompana z II batalionu i w ciągu godziny miejscowość opanowano^[15]. Kontynuujące natarcie kompanie II batalionu ruszyły na Wierzbowiec. Tu natknęły się na ogień dwóch samochodów pancernych operujących na trakcie Durniaki - Wierzbowiec. 7 kompania próbowała obejść niebezpieczną strefę i odciąć samochodom drogę manewru, ale zagrożone pancerki wycofały się z pola walki. Po opanowaniu Strużki polskie bataliony ruszyły na Olchowiec. W pościgu za cofającymi się oddziałami 60 Dywizji Strzelców wzięto do niewoli znaczną liczbę jeńców, zdobyto baterię artylerii i kilkanaście ckm-ów. W ręce Polaków wpadła też kolumna taborów 60 Dywizji Strzelców^[14]. Straty polskie to 12 zabitych, w tym dowódca III batalionu por. Leon Szymański, i ponad 30 rannych, w tym adiutant pułku por. Zub^[15].

25 kwietnia 1920 rozpoczęła się polska ofensywa na Ukrainie. Początkowo pułk maszerował w odwodzie 12 Dywizji Piechoty. Dopiero pod Barem pułk wszedł do walki na wschód od tej miejscowości. Po zdobyciu Noskowic oraz Stanisławczyka dokonał obejścia Żmyrki, co ułatwiło opanowanie tego ważnego węzła kolejowego^[12]. Po zakończeniu ofensywy pułk zajął pozycje nad Bernadynką^[12].

W związku przełamaniem polskiej obrony i wyjściem 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego na tyły wojsk polskich, 12 czerwca oddziały 12 Dywizji otrzymały rozkaz odwrotu na pozycje wyjściowe zajmowane przed miesiącem. Pododdziały 54 pułku piechoty wycofywały się oddzielnie i dopiero 29 czerwca połączyły się, zajmując odcinek Bar – Wołkowińce. Tu od 30 czerwca pułk prowadził ciężkie walki z sowiecką 8 Dywizją Kawalerii^[12]. 2 lipca 1920 jego bataliony obsadziły odcinek frontu w rejonie Baru^[16]. I batalion rozwinął się na wschód od Baru, a swoje prawe skrzydło oparł o rzekę Rów, III batalion ugrupował się na północ od I batalionu, wzdłuż linii kolejowej Żmerynka – Wołkowińce, a II batalion po obu stronach toru Wołkowińce – Radowce, między obiema stacjami. Zadanie obrony 15 kilometrowego odcinka wymusiło zorganizowanie obrony systemem sieci placówek^[17].

W południe sowiecka kawaleria, wspierana ogniem trzech pociągów pancernych, zaatakowała pozycje II batalionu kpt. Mariana Ocetkiewicza. Rzadko rozmieszczone placówki nie były w stanie dać skutecznego odporu i przeciwnik przeniknął przez ugrupowanie polskich pododdziałów, zrywając między nimi łączność^[18]. Jeden z pociągów pancernych otworzył ogień na stojące przy torze 5 i 8 kompanię i zmusił je do cofnięcia się w kierunku północnym, na odcinek obrony 52 pułku piechoty. 6 kompania, przy której był dowódca batalionu, cofnęła się w kierunku na Jeltuchy^[17].

Następnego dnia oddziały 8 Dywizji Kawalerii uderzyły od strony Mańkowic na III batalion 54 pp i weszły do Baru, ale dzięki twardej obronie 8 kompanii por. Różyckiego nie doszło do okrążenia III batalionu^[17]. Ponieważ kończyła się amunicja, kpt. Ocetkiewicz nakazał odwrót. Maszerowano w zwartych kolumnach i odpierano ataki sowieckiej kawalerii. Mijając wioski, polscy żołnierze byli ostrzeliwani przez ich mieszkańców. Bataliony obeszły Bar od północy i dołączyły nad Zbruczem do macierzystego pułku^[19].

14 lipca, w ostatniej fazie polskiego odwrotu z Ukrainy, dwa bataliony 54 pułku piechoty pod wspólnym dowództwem kpt. Mariana Ocetkiewicza zajęły pozycje obronne na wschodnim brzegu Zbrucza tworząc przedmoście „Husiatyn”^[20][12]. Broniono przede wszystkim mostu, umożliwiając wycofanie się oddziałom 6 Armii na zachodni brzeg rzeki^[21]. Od 16 do 18 lipca sowiecka 41 Dywizja Strzelców bezskutecznie atakowała przedmoście. Obronę polskich batalionów wspierała sojusznicza ukraińska 3 Żelazna Dywizja Strzelców i ukraiński pociąg pancerny „Karmeluk”. 19 lipca kolejne sowieckie uderzenie odrzuciło bataliony kpt. Ocetkiewicza za rzekę. 9 i 10 kompania zajęły stanowiska obronne na zachodnim brzegu Zbrucza w bezpośrednim sąsiedztwie mostu i nadal broniły przeprawy^[21]. W nocy z 20 na 21 lipca zluzował je Lwowski batalion etapowy^[20]. W ciągu następnych dni Sowieci atakowali pod Szydłowcem dywizję ukraińską, a 23 lipca ponownie uderzyli na Husiatyn. Znajdujący się w tym czasie w mieście Lwowski batalion etapowy nie wytrzymał uderzenia 123 Brygady Strzelców i 115 pułku kawalerii i wycofał się z miasta. Sowieci zajęli Husiatyn i rozwijali natarcie na południe od linii kolejowej Husiatyn – Czortków. Kontratakujący 3 Łódzki batalion etapowy został rozbity szarżą kawalerii, a Sowieci wyszli na skrzydło ukraińskiej 3 Żelaznej Dywizji Strzelców ^[20]. W obronie przedmościa poległo lub odniosło rany 187 żołnierzy polskich^[21]. Utrata w kolejnych dniach Husiatyna spowodowała, że kawaleria sowiecka wyszła na skrzydło ukraińskiej 3 Żelaznej DS i zdobyła Sidorów^[22].

Wobec załamania się polskiej obrony na Zbruczu, pułk, prowadząc działania opóźniające, odszedł na linię rzeki Strypy. 15 sierpnia wyszedł z podporzadkowania 12 DP i został przerzucony pod Lwów. 16 sierpnia wieczorem przegrupował się w rejon Zadwórza, gdzie pod Liskami, Chreniowem i Barszczowicami stoczył ciężkie walki. Mimo zaciętego oporu, pododdziały pułku musiały się wycofać i zajęły stanowiska na przedmieściach Lwowa^[23].

21 sierpnia pułk przeszedł do natarcia, walcząc pod Biłką Królewską i Wyżnianami. Na początku września powrócił w struktury 12 Dywizji Piechoty i walczył pod Jahłuszem, Łysą Górą, forsując Gniłą i Złotą Lipę, spychając na wschód sowiecką 41 Dywizję Strzelców. W ten sposób osiągnął linię Zbrucza. Po krótkim odpoczynku, działając w awangardzie dywizji, zdobył Czarny Ostrów i Płoskirów, a 17 października zajął Derażnię. Tu pozostawał do 29 października^[24].

29 października przegrupował się na północ od linii kolejowej Płoskirów–Derażnia, w rejonie Kopyczyńce–Dawidkowce. 18 listopada wycofał się nad Zbrucz, gdzie pełnił służbę kordonową na linii demarkacyjnej^[25]. Tu pozostawał do początku 1921 roku^[24].

Bilans walk

W trakcie walk o niepodległość i granice, według autora „Zarysu historii wojennej 54. pułku piechoty strzelców kresowych” - kpt. Józefa Kuli, zginęło i zmarło z ran 11 oficerów oraz 165 podoficerów i szeregowych. Autorzy „Księgi chwały piechoty” w metryce pułku podali natomiast liczbę 285 żołnierzy zabitych i 420 rannych. W związku z charakterem prowadzonych działań i brakiem danych ewidencyjnych trudno jest dziś ustalić pełną listę strat.

Za męstwo okazane na polu walki 24 oficerów i szeregowych zostało odznaczonych Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari a 155 Krzyżem Walecznych. Podczas działań wojennych żołnierze 54 pułku piechoty Strzelców Kresowych zdobyli 5 dział, 60 ciężkich karabinów maszynowych, 2 samochody, 3 kuchnie polowe, 5 parowozów oraz 30 wagonów. Do niewoli wzięto około 1000 jeńców^[24].

Kawalerowie Virtuti Militari

Pułk w okresie pokoju

Garnizon Tarnopol

Brama Zamku w Tarnopolu na początku XX wieku. W 1931, po odbudowaniu zamku, przeniósł się do niego jeden z batalionów pułku^[27].

Oficerowie 54 pp przed bramą Zamku w Tarnopolu; widoczny d-ca pułku płk Wacław Piekarski.

Święto 54 pp w Tarnopolu - gen. Stanisław Dowoyno-Sołłohub wręcza dyplomy żołnierzom.

Kurs rzemieślniczy w 54 pp w Tarnopolu; pośrodku siedzi d-ca pułku płk Wacław Piekarski.

Pomnik marszałka Józefa Piłsudskiego w Tarnopolu

Na początku 1921 roku pułk przybył do Tarnopola i w nim stacjonował do 1939 roku^[25][c]. Pododdziały pułku zajęły koszary przy ulicy Zamkowej, a dowództwo 54 pp SK mieściło się przy pl. Sobieskiego w tzw. „Pułkownikówce”^[27]. 24 lutego 1928 roku Minister Spraw Wojskowych, marszałek Polski Józef Piłsudski nadał koszarom pułku nazwę „Koszary im. Króla Jana Sobieskiego”^[28]. Po odbudowaniu zamku hetmana Jana Tarnowskiego w 1931, przeniósł się do niego jeden z baonów pułku^[27].

Od 1926 w pułku działał Fundusz Samopomocy Podoficerów Zawodowych, którego długoletnim skarbnikiem był st. sierż. Kozak oraz spółdzielnia pułkowa prowadzona przez kpt. Stanisława Łozińskiego. Starano się również zapewnić należyte warunki zakwaterowania, wyżywienia oraz poprawić stan zdrowotny wcielanych poborowych^[29]. W mieście działał Wojskowo-Cywilny Klub Sportowy „Kresy”. Posiadał on sekcje: piłki nożnej, lekkiej atletyki, żeńskich gier sportowych, kajakową, pływacką, wioślarską, tenisową, bokserską i kolarską^[30].

Oświata w pułku

Przy pomocy nauczycieli Towarzystwa Szkoły Ludowej organizowano obowiązkowe sześciomiesięczne kursy nauki pisania i czytania dla analfabetów i półanalfabetów^[31]. Organizowano też kursy z zakresu doskonalenia zawodowego: rolnicze, rzemieślnicze oraz krzewienia wiedzy o ruchu spółdzielczym. Spośród nich największym zainteresowaniem cieszyły się zajęcia z przysposobienia rolniczego organizowane w okresie jesienno-zimowym przy współudziale Małopolskiego Towarzystwa Gospodarczego oraz te prowadzone przez nauczycieli Państwowej Szkoły Ślusarstwa Maszynowego. Popularnością cieszyły się również kursy dokształcające z zakresu siedmiu klas szkoły powszechnej oraz z zakresu sześciu klas gimnazjum dla podoficerów^[32].

Kultura

Na terenie koszar funkcjonowało kino wojskowe „Mars” oraz Oficerskie Kasyno Garnizonowe^[33]. Poświęcenia tego ostatniego dokonał 29 stycznia 1927 w obecności korpusu oficerskiego, dowódcy dywizji, wicewojewody i komisarza rządowego ks. kanonik A. Ratuszny. Kilka lat później, na Nowym Zamku przy pl. Sobieskiego, uroczyście otwarto świetlicę żołnierską prowadzoną przez Polski Biały Krzyż^[30].

Pod kierunkiem artystycznym kwatermistrza mjr. Michała Czekanowskiego działał żołnierski teatr. W jego repertuarze znajdowały się takie przedstawienia jak: „Balladyna” i „Lilia Weneda” Juliusza Słowackiego, czy też „Sublokatorka” autorstwa Adama Grzymały-Siedleckiego. W role bohaterów spektakli wcielali się między innymi: żony sierż. Złąkiewicza i plut. Kozłowskiego oraz kpt. Wacław Makowski, por. Józef Jarem, por. Józef Samardak, ppor. Eugeniusz Lewkiewicz, sierż. Pysznik, sierż. Weber i plut. Kąkolewski. Opiekę nad teatrem sprawowała też instruktorka Polskiego Białego Krzyża Alina Czaplicka^[34].

Święta wojskowe i państwowe

Obecność żołnierzy w życiu społecznym była również ważnym elementem umacniania polskości na Kresach. Jednym ze sposobów budzenia patriotyzmu były obchody świąt państwowych, wojskowych i religijnych. 21 marca 1921 do Tarnopola przybył Naczelnik Państwa Józef Piłsudski, który w obecności członków Francuskiej i Włoskiej Misji Wojskowej oraz mieszkańców miasta wręczył pułkowi sztandar. Uhonorował też zasłużonych żołnierzy żołnierzy Orderem Wojskowym Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. Święto zakończyła defilada wojskowa i przemarsz licznych organizacji społecznych, oświatowych oraz młodzieży szkolnej^[35].

Szczególnie podniosłe uroczystości odbywały się w dniu 3 maja - w rocznicę uchwalenia konstytucji. W tym dniu w 1925 roku o 6.00 orkiestra wojskowa odegrała mieszkańcom miasta pobudkę, a o 9.00 na boisku sportowym rozpoczęła się msza polowa. Oficjalne uroczystości zakończyła defilada przed pomnikiem Adama Mickiewicza. Po niej odbył się bieg uliczny na dystansie 2 km, a po południu na boisku rozgrywane były zawody sportowe. Podczas ich trwania po raz pierwszy w Tarnopolu został rozegrany turniej bokserski. Festyn sportowy zakończył mecz piłki nożnej^[36]. W 1936 na Placu Sobieskiego stanął, ufundowany ze składek społeczeństwa, pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego^[d]. Zarówno odsłonięcie pomnika jak i wmurowanie w 1938 w cokół pomnika tablicy zawierającej nazwiska żołnierzy pułku poległych w wojnie polsko-bolszewickiej stanowiły wielką manifestację polskości Kresów^[36].

Żołnierze pułku brali udział w wielu uroczystościach religijnych organizowanych zarówno przez hierarchów kościoła katolickiego, jak również grekokatolickiego. Tradycją był coroczny udział kompanii honorowej w procesji Bożego Ciała, a także podczas prawosławnego obrzędu poświęcenia wody podczas Święta Jordanu^[38].

Na święto 54 pułku piechoty Strzelców Kresowych początkowo obrano datę 18 sierpnia, dla podkreślenia zwycięskich walk toczonych w obronie Lwowa^[39]. 19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych, marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 11 kwietnia jako datę święta pułkowego^[40]. Święto obchodzono w rocznicę walki stoczonej 11 kwietnia 1920 pod Strużką. Natomiast rozkazem MSWojsk z 1937 (Dz. Rozk. nr 7 z dn. 19 VI 1937, poz. 86) święto pułkowe zostało przesunięte na 28 czerwca, to jest dzień chrztu bojowego pod Gołogórami w 1919 roku^[37].
Tak jego obchody w czerwcu 1937 przedstawił dziennikarz^[41]:

Organizacja i szkolenie wojsk

Najważniejszym zagadnieniem, wokół którego ogniskowało się życie w pułku było szkolenie. Za jego realizację w pułku był odpowiedzialny dowódca pułku. Zajęcia w zakresie wyszkolenia pojedynczego strzelca, drużyny i plutonu były prowadzone na strzelnicy garnizonowej i na placu ćwiczeń po zachodniej stronie Seretu, w pobliżu Zagrobela^[42]. Latem pułk udawał się na tzw. przedobozie, gdzie odbywano programowe strzelania i kończono okres szkolenia na szczeblu kompanii. Jesienią pułk w składzie dywizji uczestniczył w manewrach, których kierownikiem był zazwyczaj inspektor armii^[38].

W pułku przykładano duże znaczenie do rozwoju sportu. W 1925 na korpuśnych zawodach strzeleckich we Lwowie reprezentacja pułku zajęła I miejsce i otrzymała srebrną wazę i dyplom. We wrześniu tego samego roku w bojowych zawodach strzeleckich w pułku I miejsce zdobyła reprezentacja 3 kompanii kpt. Franciszka Burjana i 1 kompanii ckm kpt. Józefa Kuty. W 1927 reprezentacja pułku zajęła 2. miejsce wśród 113 drużyn w marszu Zadwórze–Lwów. Wielu żołnierzy, podoficerów i oficerów pułku posiadało Państwową Odznakę Sportową, co zaświadczało o ich sprawności fizycznej^[43].

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 54 pułk piechoty zaliczony został do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, w okresie letnim zaś batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych^[44].

Od 15 września 1932 przy pułku funkcjonowała Dywizyjna Kompania Podchorążych Rezerwy. Pierwszym dowódcą kompani został kpt. dypl. Tadeusz Tokarz. W trakcie siedmiomiesięcznego szkolenia kursanci zdobywali niezbędną wiedzę w zakresie wyszkolenia bojowego i dowodzenia drużyną oraz plutonem. Podchorążowie wydawali też własne pismo pt. „Gawędy Podchorążych”, a utworzony chór rewelersów występował na zabawach organizowanych przez Rodzinę Wojskową^[45].

W 1936 w pułku wycofano broń francuską^[42]. Na wyposażenie weszły karabiny Mauzer wz. 29, rkm Browning wz. 28 oraz ckm Browning-Colt wz. 30. Pluton przeciwpancerny otrzymał 37 mm armaty ppanc Bofors wz. 36, a pluton artylerii piechoty dwie 75 mm armaty polowe Schneider wz. 97. Przezbrojenie wiązało się z intensywną działalnością szkoleniową na szczeblu pojedynczego szeregowca i obsługi. Na początku 1939 do jednostki trafiły również karabiny przeciwpancerne Ur wz. 35. W lipcu z karabinem zapoznano ograniczoną liczbę żołnierzy i zobowiązano ich do zachowania ścisłej tajemnicy wojskowej^[46].

Pułk w kampanii wrześniowej

Mobilizacja

Według studium planu mobilizacyjnego „W”, 54 pułk piechoty Strzelców Kresowych znajdował się w podgrupie jednostek w kolorze czerwonym, przeznaczonych do osłony granicy wschodniej. Czas osiągnięcia gotowości bojowej z chwilą ogłoszenia mobilizacji wynosił 36 godzin. 27 sierpnia o 20.00 w jednostkach 12 Dywizji Piechoty rozpoczęto realizację czynności przewidzianych dla mobilizacji alarmowej^[49]. Rano 28 sierpnia dowódca pułku ppłk dypl. Franciszek Pokorny zarządził odprawę wszystkich oficerów, podał ostatnie wskazówki organizacyjne i zarządził wydanie dzienników mobilizacyjnych^[50]. Mobilizacyjne rozwinięcie pułku przebiegało na ogół sprawnie i zakończyło się z niewielkim opóźnieniem. Stan fizyczny i morale napływających żołnierzy rezerwy, z których większość stanowili Ukraińcy (40% stanu osobowego pułku) oceniany był na poziomie dostatecznym. Powszechnie natomiast narzekano na stan otrzymywanych z poboru koni. Do pełnych należności brakowało amunicji do karabinów przeciwpancernych. Zgodnie z etatem pułk liczył 91 oficerów, 3212 podoficerów i szeregowych. Na wyposażeniu posiadał 85 ręcznych karabinów maszynowych, 36 ciężkich karabinów maszynowych, 27 granatników, 6 moździerzy, 29 karabinów przeciwpancernych, 9 armat przeciwpancernych, 2 armaty 75 mm, 664 konie i 1 samochód^[50]. Po zakończeniu mobilizacji, przez kilka dni pułk prowadził zgrywanie bojowe^[50].

Działania bojowe pułku (bez I i II batalionu)

Dopiero 2 września o 14.00 jako pierwszy opuścił Tarnopol III batalion mjr. Romana Gutowskiego. Nad ranem 3 września kolejnym transportem wyjechało dowództwo pułku oraz samodzielne pododdziały, a kilka godzin później II batalion. 4 września około południa na front odjechał I batalion i pluton artylerii piechoty. Dwa pierwsze transporty dotarły 5 września w rejon koncentracji Armii „Prusy”. Dwa kolejne zostały zatrzymane na linii Wisły i włączone w skład improwizowanej Grupy „Sandomierz”^[51].

Także III batalion i kompania zwiadu wyszedł z podporzadkowania dowódcy 54 pp ppłk. dypl. Franciszka Pokornego. Rozkazem dowódcy dywizji, III batalion został oddany do dyspozycji dowódcy 52 pp – ppłk. dypl. Jana Gabrysia, a kompania zwiadu pułku została podporządkowana dowódcy dywizji i już do końca walk nie powróciła w podporządkowanie dowódcy pułku^[52]. 6 września III/54 pp, wspólnie z I i II batalionem 51 pułku piechoty, zajął pozycje obronne w rejonie Bliżyna. Bataliony pozostawały bez styczności z przeciwnikiem jeszcze przez cały następny dzień. Jednocześnie kompania zwiadu pułku ubezpieczała kierunek Rejów–gajówka Samsonów i prowadziła rozpoznanie w rejonie Krasna i Odrowąża. Pozostałość: pluton łączności, pionierów i przeciwgazowy były w dyspozycji dowódcy pułku i biwakowały w lesie Góra Kalwaria. Wieczorem 7 września został zarządzony odwrót oddziałów 12 Dywizji Piechoty do lasu starachowickiego. Po nocnym marszu samodzielne pododdziały pułku osiągnęły rejon Kotlarki, a III/54 pp przeszedł do odwodu dywizji w pobliżu Lipia^[52].

8 września przed południem w gajówce Jasieniec dowódca Południowego Zgrupowania Armii „Prusy” gen. bryg. Stanisław Skwarczyński wydał rozkazy do następnego etapu odwrotu. Na dowódcę północnej kolumny 12 DP wyznaczono ppłk. dypl. Pokornego^[53]. W skład kolumny miały wejść: III/54 pp, I/ 52 pp, III/51 pp, kompania sztabowa dywizji, kompania kolarzy, samodzielna kompania ciężkich karabinów maszynowych, plutony specjalne pułku, I/12 pal i tabory dywizyjne. Początek marszu zaplanowano na 22.00 i do tego czasu pododdziały miały osiągnąć punkt przejścia^[54].

Po południu 8 września niemiecki wzmocniony 9 pułk kawalerii zmotoryzowanej uderzył od czoła na Iłżę. W tym samym czasie na południe od miasta rozpoczęło się polskie natarcie. Plutony specjalne 54 pp opanowały południowy skraj Kotlarki. Powodzenie osiągnął również I/52 pp, który dokonał obejścia Kotlarki i zmusił Niemców do odwrotu. Po zmroku oddziały polskie przystąpiły do realizacji wcześniejszego zadania. Kłopoty z odszukaniem rozproszonych żołnierzy oraz oczekiwanie na III batalion 54 pp spowodowało, że formowanie kolumny trwało dłużej niż planowano i kolumna, już pod dowództwem ppłk dypl. Bronisława Kowalczewskiego, ruszyła grubo po północy^[55]. Po opuszczeniu lasu maszerujące oddziały zostały zatrzymane silnym ogniem artylerii niemieckiej. Na dodatek na tyłach kolumny doszło do zamieszania wywołanego przez zawracające tabory. W tych warunkach gen. Skwarczyński nakazał uderzenie o świcie^[56].

O 6.00 trzy polskie bataliony ruszyły do natarcia. Na prawym skrzydle atakował III/54 pp, w centrum III/51 pp, a na lewym I/52 pp. Całość wspierał I/ 12 pal (bez 1 baterii). Początkowo polskie natarcie uzyskało powodzenie. Batalion mjr. R. Gutowskiego opanował Podkańce, część kolonii Rzęchów i atakował dalej na Michałów. Walczącym żołnierzom towarzyszył gen. Skwarczyński z niewielkim sztabem, i dowódca 12 DP gen. Gustaw Paszkiewicz. Około 7.30 rozpoczął kontratak ześrodkowany pod Michałowem niemiecki 67 batalion czołgów (bez dwóch kompanii) i uderzył w skrzydło I batalionu 52 pp kpt. Adolfa Kowarsza. Wyczerpany walką batalion nie był w stanie odeprzeć uderzenia. Pojawienie się dużej liczby czołgów oraz silny ogień artylerii niemieckiej spowodowały duże straty i rozproszenie polskiego batalionu, a także niekontrolowany odwrót pozostałych. W tym krytycznym momencie śmierć ponieśli dowódca III batalionu 54 pułku mjr Gutowski, dowódca III plutonu 8 kompanii sierż. pchor. Sobaka oraz dowódcy I i II plutonu 9 kompanii. Ranny został dowódca 7 kompanii por. Tadeusz Zubrzycki. Straty były wysokie, tak w rannych, jak i w zabitych^[57].

Pojawienie się nad polem bitwy kilku niemieckich samolotów wzmogło panikę w polskich szeregach. Kompanie schodziły z pola walki w zupełnej rozsypce. Resztki pododdziałów zebrały się przy taborach, w rejonie osady Piotrowe Pole. Tam też przybyli generałowie Skwarczyński i Paszkiewicz. Dowódca Zgrupowania Południowego Armii „Prusy” gen. bryg. Stanisław Skwarczyński ocenił, że (...) żołnierz ten nie jest zdolny do jakiegokolwiek wysiłku bojowego i podjął decyzję o rozwiązaniu oddziałów 12 Dywizji Piechoty. Nakazał zniszczyć sprzęt nie dający się zabrać, rozpuszczenie koni, zabezpieczenie sztandarów i przebijanie się małymi grupkami za Wisłę w kierunku Józefowa. Ciężko rannych zdecydowano się odesłać furmankami w kierunku wojsk niemieckich^[58].

Wieczorem grupki żołnierzy zaczęły się przekradać bocznymi drogami ku Wiśle. Dowódca pułku, a wraz z nim 26 podoficerów i szeregowych, w nocy z 12 na 13 września przekroczyli Wisłę i udali się do Kraśnika, a stamtąd do Kowla. Tam płk Pokorny został wyznaczony dowódcą południowego odcinka obrony miasta. 17 września oddziały broniące Kowla opuściły miasto i wyruszyły na zachód tocząc po drodze walki z Niemcami i Sowietami. 19 października 1939 dowódca 54 pp przekroczył granicę polsko-węgierską. Do Francji dotarli również por. Kazimierz Bryk i por. Ludwik Fortuna^[58].

Walki II batalionu 54 pp

6 września rozkaz szefa Sztabu Naczelnego Wodza zatrzymał transport kolejowy II batalionu 54 pułku piechoty mjr. Antoniego Mokrzyckiego na linii Wisły i włączył go w skład Grupy „Sandomierz” ppłk. Antoniego Sikorskiego. Zadaniem Grupy było zabezpieczenie przepraw na Wiśle na odcinku od Zawichostu do Baranowa. 7 września batalion został skierowany w okolice Mokrzyszowa i początkowo stanowił odwód dowódcy grupy. Następnie batalion odmaszerował do Suchorzowa i wszedł w podporzadkowanie dowódcy 164 pułku piechoty ppłk. Stanisławowi Stryczuli^[59]. Na tym kierunku zabezpieczał południowe skrzydło odcinka „Tarnobrzeg”. 9 września, wobec pojawienia się ogromnych tumanów kurzu, które zostały zinterpretowane jako nadciągające kolumny nieprzyjaciela, batalion samowolnie opuścił zajmowane pozycje i rozpoczął marsz na Rozwadów. Interweniował płk Sikorski i zawrócił batalion na poprzednio zajmowane stanowiska. Jak się okazało, nadchodzące oddziały należały do Krakowskiej Brygady Kawalerii^[60]. 10 września batalion stał skierowany na zachodni brzeg Wisły w celu osłony wycofujących się oddziałów Armii „Kraków”. Po ich przejściu batalion wycofał się na wschód od Tarnobrzegu, gdzie zajął stanowiska obronne frontem na południe. Wieczorem 13 września rozpoczął odwrót wzdłuż drogi: Tarnobrzeg-Sokolniki-Zbydniów-Radomyśl. Po nocnym marszu oddział zajął pozycje między Antoniowem a Nowinami^[60].

14 września dowódca Armii „Lublin” gen. dyw. Tadeusz Piskor rozkazał oddziałom Grupy „Sandomierz” opuścić zajmowane pozycje i przejść do Modliborzyc. Batalion mjr. Mokrzyckigo maszerował w kolumnie środkowej drogą z Radomyśla przez Zaklików. 15 września rano dotarł do ruin Modliborzyc. Tu został zbombardowany przez niemieckie lotnictwo. Będące jeszcze w kolumnach marszowych oddziały polskie poniosły wysokie straty i utraciły zdolność bojową. Przeprowadzono ich reorganizację, a żołnierze II/54 pp weszli w skład II/94 pp rez. Na czele tego zbiorczego pododdziału stanął mjr. Mokrzycki^[61].

Po krótkim odpoczynku oddziały polskie otrzymały rozkaz wymarszu w rejon Janowa Lubelskiego, a następnie w okolice Frampola. Osłaniając odwrót oddziałów Armii „Kraków” 19 września w okolicach Ulowa Grupa „Sandomierz” połączyła się z resztkami 55 Dywizji Piechoty i o świcie 20 września stoczyła ona swoją ostatnią walkę. Po przegranej oddziały uległy rozproszeniu^[62].

Walki I batalionu 54 pp

Transport kolejowy I batalionu mjr. Karola Durki i plutonu artylerii piechoty por. Henryka Rajnera bez większych kłopotów dotarł do Rozwadowa. Tu, wobec zniszczeń torów kolejowych, pociąg zatrzymał się, a następnie został zawrócony do Przeworska. Na stacji kolejowej Jakubowice batalion opuścił transport i w nocy z 7 na 8 września wyruszył w kierunku Jarosławia. Nad ranem jego kompanie ześrodkowały się w lesie na południe od tej miejscowości na zachodnim brzegu Sanu^[62][63].

9 września batalion maszerował na wschodni brzeg Sanu w kierunku Leżajska. W Kuryłówce zajął stanowiska obronne i stąd osłaniał odwrót oddziałów 21 Dywizji Piechoty Górskiej^[64]. Po ich wycofaniu, sam rozpoczął odwrót. 14 września nad Tanwią batalion został podporządkowany dowódcy 3 pułku strzelców podhalańskich ppłk. Julianowi Czubrytowi i rozlokowany w rejonie Majdanu Nowego. W nocy z 16 na 17 września opuścił swoje stanowiska i przedzierając się przez las przeszedł do rejonu folwark Szozdy-Florianka^[62]. W czasie marszu batalion został ostrzelany ogniem niemieckiej artylerii. Straty osobowe były znaczne, padło wiele koni, zniszczeniu uległy wozy i biedki z amunicją. Rankiem batalion zatrzymał się na krótki odpoczynek w małym lasku. Po latach dowódca plutonu ckm ppor. rez. Zygmunt Majerski tak wspomina^[65]:

Po południu maszerował przez Starą Hutę, Hucisko do Łuszczacza. Tu, 19 września wszedł w podporzadkowanie dowódcy 4 pułku strzelców podhalańskich ppłk. dypl. Bronisława Warzyboka i wspólnie z jego pododdziałami ubezpieczał od południa siły główne Armii „Kraków”, starającej się od kilku dni przełamać front niemiecki pod Tomaszowem Lubelskim^[66].

19 września żołnierze batalionu wzięli udział w natarciu. Wskutek braku wsparcia własnej artylerii oraz silnego ognia artylerii i ciężkich karabinów maszynowych nieprzyjaciela zakończyło się ono niepowodzeniem, a 20 września wykrwawione, przemęczone oraz pozbawione amunicji i żywności oddziały złożyły broń. Część żołnierzy trafiła do niewoli, pozostali na własną rękę, w tym dowódca batalionu mjr Karol Durka, podjęli skuteczną próbę przedarcia się w stronę granicy z Węgrami^[65].

Strzelcy kresowi

Dowódcy pułku^[69][g]

• por. Stefan Kluczyński (XII 1918 – IV 1919)
• płk armii franc. Schneider (IV 1919 – 1 XI 1919)
• płk Edward Gabriel Hejdukiewicz (2 XI – 1 XII 1919)
• płk Julian Pieńkowski (2 XII 1919^[h] – 9 IV 1920^[i])
• kpt. Wiktor Ogórek (p.o. 10 IV – 26 VI 1919)
• ppłk Karol Szemiot (27 VI^[j] – 24 VII 1920)
• ppłk piech. Bolesław Antoni Fijałkowski (25 VII 1920 – 14 X 1923)
• ppłk piech. Romuald Kwiatkowski (p.o. 15 X 1923 – 1 III 1924)
• płk piech. Aleksander Potrykowski (12 IV 1924 – III 1927 → w stan spoczynku)
• ppłk / płk dypl. piech. Wacław Piekarski (31 III 1927^[73] – 3 VIII 1931 → dowódca 4 Brygady KOP^[74])
• ppłk / płk dypl. piech. dr Franciszek Polniaszek (20 VIII 1931^[75] – 12 VII 1937)
• ppłk dypl. piech. Franciszek Pokorny (VII 1937 – IX 1939)

Zastępcy dowódcy pułku^[k]

• ppłk piech. Antoni Budzikiewicz (10 VII 1922^[77] – 1923^[78])
• ppłk piech. Józef Gigiel-Melechowicz (1924 – 31 III 1927 → dowódca 40 pp^[73])
• ppłk piech. Kazimierz Bogaczewicz (5 V 1927^[79] – 25 VIII 1931 → dowódca 42 pp^[75])
• ppłk dypl. piech. Wiktor Majewski (1 IX 1931^[80] – VII 1935 → dowódca 77 pp^[81])
• ppłk piech. Franciszek Pfeiffer (VII 1935^[81] – 16 VIII 1939 → dowódca baonu fortecznego „Mikołów”)

II zastępca (kwatermistrz)

• mjr piech. Antoni Władysław Mokrzycki (VIII 1935^[82] – 1939)

Żołnierze 54 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego^{[83][l][m][n]}

Symbole pułkowe

Wręczenie chorągwi 54 pp w Tarnopolu 21 marca 1921. Pułkownik wojska włoskiego Romel wygłasza przemówienie.

Sztandar

W marcu 1921 roku w Tarnopolu marszałek Polski Józef Piłsudski wręczył pułkowi chorągiew ufundowaną przez jego byłych żołnierzy-ochotników^[91][o].

Sztandar 54 pp ma kształt kwadratu i wykonany jest z jedwabiu. Jego zasadniczym elementem jest czerwony krzyż kawalerski umieszczony z obu stron płatu na białym tle. Pośrodku strony głównej (prawej) znajduje się srebrny orzeł w złotym wieńcu. W rogach płatu, w wieńcach umieszczony jest numer pułku. Na stronie odwrotnej (lewej) złotym bajorkiem wyhaftowany jest wieniec z liści laurowych, a w nim napis Honor Ojczyzna. Na ramionach krzyża, także w złotych wieńcach znajduje się numer pułku^[39]. Po rozwiązaniu 12 DP rozkaz ukrycia lub zniszczenia sztandaru otrzymał oficer łączności pułku kpt. Florian Franciszek Sauer. Jednak podczas marszu z grupką żołnierzy wraz ze sztandarem dostał się do niemieckiej niewoli. W czasie wojny sztandar był eksponowany jako zdobycz wojenna w berlińskim Zeughausie. W 1971 sztandar 54 ppSK powrócił do Polski^[93]. Obecnie sztandar znajduje się w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie^[94].

Srebrna trąbka

W 1928 roku pułk otrzymał srebrną trąbkę ufundowaną przez włoski 54 pułk piechoty „Umbria” (wł. 54° Reggimento fanteria „Umbria”). Na trąbce widnieje napis „wojsko włoskie 54 pułkowi piechoty polskiej” (wł. L'esercito Italiano al 54 Regimento fanteria polacco), natomiast na proporczyku przy trąbce napisano z jednej strony „54 F.R. Umbria”, zaś z drugiej – „54 p. p.”^[95]. Do wybuchu wojny znajdowała się ona w sali pamiątek pułkowych w świetlicy na Nowym Zamku. Dalsze jej losy są nieznane^[96].

Odznaka pamiątkowa

18 maja 1929 roku Minister Spraw Wojskowych, marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 54 pułku piechoty^[97][98]. Odznaka o wymiarach 39 x 39 mm ma kształt krzyża, którego ramiona pokryte są granatową emalią z obramowaniem złoconym. Na środek krzyża nałożony srebrny orzeł wz. 1927. Na ramionach krzyża herb Tarnopola oraz numery i inicjały: „54 P.P.Kr.” i uprzedni „12 P.S.P”. Ramiona krzyża złączone są oksydowanym wieńcem laurowo-dębowym. Oficerska – dwuczęściowa, wykonana w tombaku srebrzonym, emaliowana. Odmiana żołnierska wykonywana była zaś w tombaku, również dwuczęściowa, srebrzona i patynowana. Wykonawcami odznaki byli Wiktor Gontarczyk i Józef Michrowski z Warszawy^[99][93].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. 2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Dariusz Faszcza: 54 pułk piechoty Strzelców Kresowych. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-08-9.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Józef Kula: Zarys historji wojennej 54-go pułku strzelców kresowych. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
• Wiesław Olczak: 12 Dywizja Piechoty. Warszawa: Edipresse Polska SA, 2017, seria: Wielka Księga Piechoty Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7945-604-8.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.