5 Armia (II RP)

5 Armia
Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	6 sierpnia 1920
Rozformowanie	31 sierpnia 1920
Dowódcy
Pierwszy	gen. ppor. Władysław Sikorski
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka (bitwa warszawska)
Organizacja
Dyslokacja	Twierdza Modlin
Rodzaj sił zbrojnych	Wojska lądowe
Podległość	Front Północny

Gen. Władysław Sikorski ze sztabem 5 Armii podczas bitwy warszawskiej

5 Armia (5 A) – związek operacyjny Wojska Polskiego II RP.

Historia

W czasie wojny z bolszewikami, po zakończonej klęską obronie linii Narwi i Bugu, na przełomie lipca i sierpnia 1920, Naczelne Dowództwo WP postanowiło rozegrać decydującą bitwę z Frontem Zachodnim Tuchaczewskiego na przedpolach Warszawy. W tym celu 6 sierpnia zreorganizowano system dowodzenia, a posiadane siły podzielono na trzy fronty:

• Północny: 5, 1 i 2 Armia,
• Środkowy: 4 i 3 Armia
• Południowy: 6 Armia i Armia Ukraińska.

Utworzona tego samego dnia (6 sierpnia) 5 Armia miała za zadanie bronić Wkry i przeprowadzić ofensywę (według oceny polskiego dowództwa) na prawe skrzydło wojsk sowieckich, odciążając stolicę.

Początkowo armia miała zebrać swoje siły między Narwią a Bugiem, lecz w związku z atakiem Kawkoru (III Korpusu Kawalerii) dopiero 12 sierpnia udało się odpowiednio rozlokować siły do ataku przewidzianego na 15 sierpnia. Tymczasem 13 sierpnia przyszedł telegram o przyspieszeniu operacji o jeden dzień^[1].

Prawie połowę jednostek taktycznych armii tworzyły formacje improwizowane lub ochotnicze o bardzo słabym zaopatrzeniu materialnym.

"Piąta armja, jako twór ostatnich dni, nie posiadała ponadto tradycji bojowej. Nie istniała w jej szeregach, owa niewidoczna, niemniej jednak niezawodna nić wzajemnego zaufania, jaka winna łączyć żołnierza z dowódcą, jeśli dany oddział ma być zwycięskim. … W tej chorej gromadzie ludzkiej trzeba więc było wskrzesić zamierającą duszę, trzeba ją było uleczyć i uczynić z powrotem zdolną do czynu i walki. Trzeba było obudzić wśród żołnierzy poczucie pewności i wiarę w zwycięskie zakończenie rozpoczynającej się bitwy, pomimo liczebnej przewagi przeciwnika”^[2].

Początkowa faza bitwy

Gen. Sikorski, 14 sierpnia 1920 wydał rozkaz następującej treści^[3]:

Żołnierze!
W dniu dzisiejszym rozpoczyna się zdawna przez armję polską i przez cały Naród oczekiwana kontrofensywa nasza.
Piątej armji przypadło to najszczytniejsze dziś zadanie, by pierwszem uderzeniem rozpocząć i zdecydować rozstrzygający okres polsko-rosyjskiej wojny.
Żołnierze, gdy w wichurze ognia ruszycie do ataku, pamiętajcie, że nietylko o wiekopomną sławę, lecz o wolność i potęgę naszej Ojczyzny walczycie!
Na ostrzach Waszych bagnetów niesiecie dziś przyszłość Polski.
Sercem i myślą jest z Wami cały Naród. Cała Polska wierzy i ufa, że w walce, która się dziś na śmierć i życie zaczyna, jeden może być wynik:
Zwycięstwo i triumf wojsk Rzeczypospolitej Polskiej.
Wytrwania i mocy!
Rzekoma potęga bolszewicka rozpadnie się w gruzy pod Waszym uderzeniem. Mieczami wykujemy dawne granice Polski.
Naprzód, żołnierze!
Śmiało patrzcie śmierci w oczy, bo śmierć to sława, zwycięstwo, to przyszłość nasza!
Naprzód, aż do zupełnego zniszczenia wroga!
Niech żyje Polska!

Początek bitwy

Rankiem 14 sierpnia 18 Dywizja Piechoty częścią sił przeprawiła się przez Wkrę, reszta zajęła Mystkowo i Rzewin. W ten sposób wytworzyła lukę między 4. (atakującą Płock) a 15 Armią radziecką nacierającą na Wkrę. Doszło do ciężkich, nierozstrzygniętych walk, które po przeniesieniu na północ od Sochocina zakończyły się obejściem prawego skrzydła 15 Armii i polskim zwycięstwem. Jednocześnie 11 DS zadała duże straty Brygadzie Syberyjskiej i przedostała się za Wkrę, zajmując kilka modlińskich fortów.

W tym czasie gen. ppor. Sikorskiemu udało się rozeznać w planach i liczebności wojsk przeciwnika. Okazało się wtedy, że ok. 26000 jego żołnierzy toczy walkę nie z prawym skrzydłem przeciwnika, lecz ze środkiem zgrupowania liczącego ok. 75000 czerwonoarmistów usiłujących przejść Wisłę od zachodu i obejść Warszawę. Dodatkowo z powodu niepowodzeń 1 Armii (utrata Radzymina i 1. linii umocnień) Sikorski musiał na zagrożony obszar wysłać 9 DP i DO, które łącząc się z 144 pp odpierały ataki 16. armii. W tym czasie BS przesunięto w rejon Nowego Miasta. Trudna sytuacja żołnierzy powodowała zwątpienie i niesubordynację zwalczane ostrymi rozkazami (w szczególnych wypadkach dochodziło nawet do egzekucji).

Twierdza Modlin

15 sierpnia radzieckie 15. i 3. (bez 21 DS) armie uderzyły na linii Wkry (Borków-Sochocin), w wyniku czego Sikorski przesunął oddziały z zachodu w rejon walk. Doszło też do jednego z najważniejszych epizodów bitwy warszawskiej – 203 pułk ułanów zagonem opanował Ciechanów, główny punkt dowodzenia 4. armii, zajął kancelarię i radiostację, co miało znaczny wpływ na dalszą fazę bitwy. Wypad wciągnął też do walki 33 DS (15 Armii radzieckiej), co doprowadziło do zażartych walk i wyjścia wojsk polskich na linię kolejową Modlin-Mława.

Rankiem 16 sierpnia 18 DP, DO i BS uderzyły na zgrupowanie radzieckie w Nasielsku, mimo zagrożenia lewej flanki, bowiem 33 DS wciąż toczyła zacięte walki z częścią 18 Dywizji Piechoty (145 pp), a 1 pszwol odpierał atak 2 dywizji 4 Armii. Mimo tego ok. godz. 16 zdobyto Nasielsk. Bolszewicy rozpoczęli odwrót. Na zachodzie wciąż znajdowało się 6 dywizji 4. armii, w tym 3 KK. Wieczorem 17 sierpnia po zaciętych walkach pod Winnicą zdobyto Pułtusk. Wiązało się to z natarciem Grupy Uderzeniowej znad Wieprza na tyły wroga i jego ogólnym odwrotem.

Nie oddaliło to niebezpieczeństwa, ponieważ gen. Tuchaczewski tego dnia wydał dyrektywę operacyjną nr 406 dotyczącą ataku 4. i 15. armii na pozycje wojsk Sikorskiego. Walki toczyły się głównie pod Pułtuskiem i Ciechanowem, a zakończyły się klęską formacji radzieckich. W tym czasie 5 Armia zajmowała pozycję Serock-Pułtusk-Gąsocin-Ojrzeń-Sochocin-Płońsk-Wyszogród.

Decydujące starcie

18 sierpnia nadeszły nowe dyrektywy NDWP (nr 8875/III i 8885/III), reorganizujące armie na północnym teatrze działań i przydzielające nowe zadania. Treść dla wojsk gen. ppor. Sikorskiego brzmiała:

Druga faza bitwy – kontratak Wojska Polskiego

Wówczas 5 Armia, uzupełniona dywizjami z 1 Armii, zajęła Maków Mazowiecki oraz ruszyła na Mławę, którą zajęła 21 sierpnia. Napotkała wtedy korpus Gaj-Chana, który przebijał się przez Konopki-Chorzele-Myszyniec-Kolno, rozproszył w Konopkach polskie zgrupowanie pancerne (pociągi pancerne i czołgi), wyciął 2 bataliony 18 Dywizji, ominął Grudusk, gdzie znajdowała się Dywizja Ochotnicza, pokonał 22 pp. 23 sierpnia w rejonie Chorzeli i Myszyńca, mimo ciężkich walk przebił się przez Brygadę Syberyjską, a to wszystko pod naciskiem Dywizji Jazdy płk Dreszera. Dopiero pod Kolnem, pod naporem całej 4 Armii polskiej, III KK musiał wycofać się za granicę niemiecką, podobnie jak 3 dywizje z 4 Armii, 2 z 15. i 1 z 3. Oznaczało to koniec bitwy warszawskiej. 5 Armia wykonała swoje zadanie, pomimo trzykrotnie silniejszego przeciwnika; po zakończeniu walk znacznie osłabioną rozwiązano, jej jednostki przekazano innym armiom, głównie 3 Armii, której dowódcą został gen. ppor. Sikorski.

Z rozkazu nr 1805/II gen. Sikorskiego z 28 sierpnia 1920 roku^[4]:

… Jestem dumny, że dowodziłem oficerami, którzy dzieląc wszelki trud z żołnierzem, potrafili, jak sam widziałem, prowadzić boso pułk do ataku; lżej ranni uciekali ze szpitala na wiadomość, iż oddziały ich w ciężkich znalazły się walkach; którzy po odniesieniu śmiertelnej rany prosili w odpowiedzi na moje zapytanie o ostatnie zlecenie o opiekę nad rannymi szeregowcami ich oddziałów. Dumny jestem, że pod memi rozkazami służyli szeregowi, którzy na chwilę przed śmiercią pytali o wieści z pola bitwy, a na wiadomość o polskiem zwycięstwie konali z uśmiechem na ustach. …

Ordre de Bataille 5 Armii

• Dowództwo 5 Armii
• 9 Dywizja Piechoty
• 10 Dywizja Piechoty (od ok. 20 sierpnia)
• 11 Dywizja Piechoty (od ok. 20 sierpnia)
• 17 Dywizja Piechoty
• 18 Dywizja Piechoty
• Dywizja Ochotnicza
• Północna Dywizja Jazdy (do ok. 20 sierpnia tylko VIII Brygada Jazdy)
• Brygada Syberyjska
• Grupa „Działdowo”
• Odcinek „Modlin” - płk Edward Malewicz (od 12 sierpnia)
• 1 eskadra wywiadowcza
• 12 eskadra wywiadowcza
• 13 eskadra myśliwska

13 sierpnia 1920 roku 5 Armia liczyła 22 010 bagnetów (piechurów) i 3826 szabel (jeźdźców), którzy byli uzbrojeni w 452 karabiny maszynowe, 141 dział, 40 czołgów, 9 samochodów pancernych i 2 pociągi pancerne^[5].

Obsada personalna dowództwa

• dowódca armii - gen. ppor. Władysław Sikorski (nominacja 11 VIII 1920)
• szef sztabu - ppłk SG Romuald Wolikowski
• szef Oddziału III - mjr SG Stanisław Rostworowski
• kwatermistrz - ppłk SG Antoni Jakubski
• szef lotnictwa - ppłk pil. inż. Antoni Buckiewicz

Przypisy

Bibliografia

• Norman Davies: White Eagle, Red Star: The Polish-Soviet War, 1919-20. London: Pimlico, 2003. ISBN 83-03-01373-4.
• Władysław Sikorski: Nad Wisłą i Wkrą. Studium z polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku. Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1928. ISBN 83-85028-15-3.
• Tadeusz Wawrzyński. Dowództwa armii 1920-1922. „Biuletyn Centralnego Archiwum Wojskowego 22/1999”. 
• Mieczysław Wrzosek: Wojny o granice Polski Odrodzonej. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1992. ISBN 83-214-0752-8.