5 Dywizja Strzelców Polskich (WP na Wschodzie)

5 Dywizja Strzelców Polskich
Ilustracja
Historia
Państwo

Imperium RosyjskieBiała Rosja
 II Rzeczpospolita

Sformowanie

1919

Rozformowanie

1920

Tradycje
Kontynuacja

Brygada Syberyjska
30 Poleska Dywizja Piechoty

Dowódcy
Pierwszy

płk Kazimierz Rumsza

Działania zbrojne
Wojna domowa w Rosji
Organizacja
Rodzaj wojsk

Piechota

Podległość

Armia Polska we Francji

Defilada 5 Dywizji Strzelców Polskich w Nowonikołajewsku, 1919
1 Szwadron Ułanów 5 Dywizji Strzelców Polskich w Nowonikołajewsku, 1919
Żołnierze Dywizji Syberyjskiej w czasie transportu Koleją Transsyberyjską, zima 1919/1920
Marszałek Józef Piłsudski dekoruje byłych oficerów Brygady Syberyjskiej; 1922 r.

5 Dywizja Strzelców Polskich (5 DSP) – wielka jednostka piechoty, wchodząca organizacyjnie w skład Armii Polskiej we Francji, zorganizowana na Syberii i tam, w okresie od stycznia 1919 do stycznia 1920 roku, walcząca w wojnie domowej w Rosji.

Geneza

Po przeprowadzonym 6/7 listopada 1917 przewrocie bolszewickim (rewolucji październikowej) i rozpędzeniu przez bolszewików 18 stycznia 1918 demokratycznie wybranego parlamentu Rosji (Konstytuanty), na całym obszarze tego państwa zaczęły powstawać oddziały wojskowe walczące z bolszewikami. Polacy przebywający na terenie Imperium Rosyjskiego również przystąpili do tworzenia własnych formacji wojskowych. Jeszcze pod koniec 1917 roku zaczęły powstawać niewielkie ochotnicze oddziały. Pierwszy zorganizował się legion omski, później semipałatyński i irkucki. Rok później, po opanowaniu Syberii przez wojska Białych pod dowództwem admirała Aleksandra Kołczaka, w Omsku – stolicy białego rządu rosyjskiego – powołano Polski Komitet Wojenny zajmujący się werbunkiem ochotników oraz organizacją szkoły oficerskiej i podoficerskiej. Jego delegatury powstały w kilkunastu syberyjskich miastach, między innymi w Nowonikołajewsku, Tomsku i Irkucku. Akcją wojskową na Syberii kierował major Walerian Czuma, weteran II Brygady Legionów Polskich. W szczytowym okresie dywizja liczyła około 16 500 żołnierzy[1].

Działalność

W rezultacie 25 stycznia 1919 roku powstała 5 Dywizja Strzelców Polskich (nazywana była też Dywizją Syberyjską), w składzie trzech pułków piechoty, batalionu szturmowego, pułku ułanów, pułku artylerii, batalionu inżynieryjnego, służby sanitarnej i taborów – łącznie niemal 12 tysięcy żołnierzy. Na jej czele stanął pułkownik Kazimierz Rumsza. Organizacyjnie dywizja należała wraz z 4 Dywizją Strzelców Polskich generała Lucjana Żeligowskiego (działającą na południu Rosji) do Armii Polskiej we Francji generała Józefa Hallera. Do szeregów Dywizji Syberyjskiej masowo garnęli się Polacy – dawni jeńcy z armii austro-węgierskiej i niemieckiej, jak też miejscowi ochotnicy, często zesłańcy polityczni bądź ich potomkowie. Dywizja od samego początku przystąpiła do walki z oddziałami komunistycznymi, wspomagając rosyjskie wojska kontrrewolucyjne admirała Aleksandra Kołczaka, Korpus Czechosłowacki i wojska Ententy. Do jej głównych zadań należała ochrona strategicznie ważnej Kolei Transsyberyjskiej na prawie tysiąckilometrowym odcinku od Nowonikołajewska przez Aczyńsk, Krasnojarsk do stacji Klukwiennaja. W tym celu wykorzystywała cztery pociągi pancerne o nazwach: „Kraków”, „Warszawa”, „Poznań” i „Poznań II” (zdobyty na bolszewikach). Po rzece Ob pływało kilka uzbrojonych statków z polskimi załogami. Obok walk dywizja prowadziła też działalność kulturalno-oświatową wśród żołnierzy i miejscowej polskiej ludności. Przy poszczególnych oddziałach istniały biblioteki, teatry i gospody żołnierskie. Instruktorzy oświatowi Dywizji prowadzili wykłady z historii i literatury polskiej, a także naukę czytania i pisania. Opieką otaczano działające w syberyjskich miastach polskie drużyny harcerskie. Z okazji świąt narodowych organizowano akademie i wieczornice. Wydawano polską prasę.

Od jesieni 1919 roku – wskutek wielkiej ofensywy bolszewickiej – Dywizja wycofywała się na wschód jako tylna straż pozostałych „białych” wojsk, powstrzymując nieprzyjacielski pościg. Jej marszowi w głąb Syberii towarzyszyły ciężkie walki w trudnych warunkach syberyjskiej zimy, między innymi w okolicach stacji kolejowych Tutalskaja, Litwinowo i 3-dniowy bój kapitana Werobeja pod miastem Tajga. W styczniu 1920 roku, po nawiązaniu tajnych kontaktów między Korpusem Czechosłowackim i bolszewikami, eszelony 5 Dywizji Strzelców Polskich zostały otoczone i 10 stycznia 1920 roku musiały skapitulować i złożyć broń koło stacji kolejowej Klukwiennaja (120 km na wschód od Krasnojarska). Niegodzące się na kapitulację resztki dywizji zorganizowały się w Harbinie w Odrębny Batalion Piechoty pod dowództwem kapitana Józefa Werobeja[2].

Epilog

Większość polskich żołnierzy została wzięta do niewoli i następnie skierowana do katorżniczej pracy w bardzo złych warunkach, w związku z czym bardzo wielu z nich zmarło. Ci, którzy przeżyli bolszewicką niewolę, wrócili do Polski dopiero po podpisaniu w marcu 1921 roku traktatu ryskiego kończącego wojnę polsko-bolszewicką 1919/1920 – kadra oficerska zasiliła Dywizję Ochotniczą. Natomiast blisko tysiąc oficerów i żołnierzy nie uznało faktu kapitulacji i – podzieliwszy się na małe oddziałki – przebiło na własną rękę do Irkucka. Stamtąd przez Mongolię i Mandżurię dotarli na wybrzeże Morza Japońskiego. Tam ocalali polscy żołnierze (ponad 900) i około 300 osób cywilnych, na czele których stanął były dowódca Dywizji pułkownik Kazimierz Rumsza, zaokrętowało się na pokład brytyjskiego parowca. Po blisko 3-miesięcznej podróży morskiej 1 lipca 1920 roku dotarli do Gdańska. Zgłosili się oni do walki z bolszewikami w kraju, w związku z czym sformowano z nich batalion strzelców i Legię Oficerską. Potem, gdy do oddziału dołączyło około 5 tysięcy ochotników z Kalisza, Kutna, Łodzi i Włocławka, została utworzona brygada piechoty, zwana Brygadą Syberyjską. O roztoczenie opieki nad zdemobilizowanymi i powracającymi z frontu żołnierzami z 5 Dywizji Syberyjskiej zwracali się księża posłowie, między innymi Władysław Chrzanowski.

W styczniu 1921 roku brygada została przeformowana w Dywizję Syberyjską, a w październiku tego roku przemianowana na 30 Dywizję Piechoty.

Zmarli i pomordowani żołnierze Dywizji Syberyjskiej byli chowani między innymi na cmentarzu w Krasnojarsku (400 ofiar). W syberyjskim mieście zachowanymi mogiłami zajmuje się obecnie miejscowa Polonia.

30 Dywizja Piechoty kontynuowała tradycje Dywizji Syberyjskiej, a jej pułki piechoty:

Organizacja

Organizacja 5 Dywizji Strzelców Polskich[3]:

Skład pułku strzelców[7]:

  • 3 bataliony
    • każdy: 3 kompanie po 150 żołnierzy
  • batalion karabinów maszynowych
    • 4 kompanie po 6 karabinów maszynowych i 100 żołnierzy
  • kompania zwiadu pieszego:
    • 2 karabiny maszynowe i 100 żołnierzy
    • oddział zwiadu konnego: 2 lekkie karabiny maszynowe i 60 żołnierzy
  • kompania łączności
  • pluton saperów
  • kompania sztabowa

Skład pułku ułanów: 4 szwadrony po 150 szabel

Skład pułku artylerii: 6 baterii po 4 działa

Kawalerowie Virtuti Militari

Żołnierze „5 Dywizji Syberyjskiej WP na Wschodzie” odznaczeni 22 czerwca 1922 roku Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari[8]. Jedną gwiazdką *) oznaczono kawalerów VM – żołnierzy 82 pp, dwiema gwiazdkami **) oznaczono kawalerów VM – żołnierzy 83 pp

  1. ś.p. por. Arnold Bednarowski nr 7720*
  2. ś.p. por. Władysław Białas nr 7721*
  3. ś.p. por. Józef Bulowski nr 7722
  4. ppor. Tadeusz Bandoła nr 7756*
  5. kpr. Maksymilian Biderman nr 7784*
  6. sierż. Franciszek Bogaczewicz nr 7771**
  7. por. Tadeusz Brąglewicz nr 7724*
  8. kpr. Jan Leszczyński nr 7785[9]
  9. kpt. Antoni Jan Żurakowski nr 7717*

Odznaka

W okresie II Rzeczypospolitej Związek Sybiraków przyznawał odznakę pamiątkową 5 Dywizji Syberyjskiej[10]. Komisja Odznaki Pamiątkowej byłych Wojsk Polskich we Wschodniej Rosji (Syberia) wznowiła prace w 1937 roku[11].

Przypisy

  1. Kazimierz Krajewski: Nie tylko Dowborczycy, Biuletyn IPN numer 1-2, 2009.
  2. J.P. Wiśniewski: Ewakuacja oddziałów polskich z Dalekiego Wschodu w 1920, „Zesłaniec” 2004, numer 4, 15–37.
  3. Bagiński 1921 ↓, s. 558.
  4. a b c „Pancerniak” – miesięcznik 5 Kresowej Dywizji Zmechanizowanej Nr 5 (34), kwiecień 1991, s. 2.
  5. a b Jeńcy wojenni z 5 dywizji w.p. rozstrzelani na Syberii w 1920-21 r.. „Polska Zbrojna”. 77, s. 3, 1921-12-27. Warszawa. 
  6. Julian Szpunar. Z żałobnej karty. Ś. p. dr. med. Wiktor Feliks Fiweger. „Sybirak”. Nr 1 (17), s. 55, Styczeń 1939. 
  7. Bagiński 1921 ↓, s. 557.
  8. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 27 z 19 sierpnia 1922 roku, s. 613-615.
  9. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 98 z 26 września 1924 roku, s. 548, sprostowano imię z „Józef” na „Jan”.
  10. Z życia organizacji. IX Zjazd Delegatów Związku Sybiraków w Warszawie. „Sybirak”. 4 (16), s. 63, listopad 1938. 
  11. Odznaka 5 Dyb. Dyw.. „Sybirak”. 1 (13), s. 92, czerwiec 1937. 

Bibliografia

  • Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
  • Witold Jarno: 1 Dywizja Strzelców Armii Generała Hallera, 2006, ISBN 83-88679-55-4.
  • Stanisław Bohdanowicz, Ochotnik, Agnieszka Knyt (oprac.), Warszawa: Ośrodek Karta, 2006, ISBN 83-88288-87-3, OCLC 69301264.
  • Henryk Bagiński: Wojsko Polskie na Wschodzie 1914-1920, Warszawa 1990, reprint wydania z 1921.
  • Tygodnik Ilustrowany” 24 lipca 1920, s. 590.
  • Michał Pawlikowski: „Syn Ziemi Radomszczańskiej. Życie i działalność posła na Sejm II Rzeczypospolitej ks. dr Władysława Chrzanowskiego 1886-1933”, Strzałków 2011, ISBN 978-83-933262-0-4.
  • Dariusz Radziwiłłowicz. Żołnierze 5 Dywizji Strzelców Polskich w bolszewickiej niewoli i ich repatriacja. „Przegląd Wschodnioeuropejski”. VIII/1, 2017. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. ISSN 2081-1128. 
  • Stefan W. Wojstomski: „Sprzymierzeńcy. Czesi na Syberii 1918-1920”, Warszawa 1938, Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska”, s. 243.
  • Józef Birkenmajer, Polska dywizja w tajgach Syberii, Marta Korczyńska (red.), Grzegorz Korczyński (red.), Tomasz Bohajedyn (ilust.), Kraków: Wydawnictwo Cztery Strony, 2015, ISBN 978-83-65137-04-3, OCLC 907358736.

Media użyte na tej stronie

Flag of Poland (1928–1980).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej, a później Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w okresie 1928-1980 ustanowiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980 i potwierdzona dekretem z dnia 9 listopada 1955 r. o znakach Sił Zbrojnych, Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 315.
Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "vermilion" (#E34234, cynober). Proporcje 5:8 (w dekrecie z 1955 roku błędnie ustalone jako 3:8, skorygowane w obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1956 r. o sprostowania błędu w dekrecie z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych, Dz.U. z 1955 r. Nr 47 poz. 314).
Flag of Poland (1927–1980).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej, a później Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w okresie 1928-1980 ustanowiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980 i potwierdzona dekretem z dnia 9 listopada 1955 r. o znakach Sił Zbrojnych, Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 315.
Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "vermilion" (#E34234, cynober). Proporcje 5:8 (w dekrecie z 1955 roku błędnie ustalone jako 3:8, skorygowane w obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1956 r. o sprostowania błędu w dekrecie z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych, Dz.U. z 1955 r. Nr 47 poz. 314).
Dekoracja oficerów 30 Dywizji Piechoty, weteranów byłej Brygady Syberyjskiej w drugą rocznicę powrotu do Polski (22-278-2).jpg
Marszałek Józef Piłsudski dokonuje aktu dekoracji byłego oficera. Widoczni m.in.: (prawdopodobnie) były dowódca Brygady Syberyjskiej płk Kazimierz Rumsza (1. z prawej, w marynarce) i adiutant Naczelnego Wodza ppłk Bogusław Miedziński (2. z lewej).
5odznaka 5 Dywizja Syberyjska.jpg
Autor: Anwit, Licencja: CC BY-SA 4.0
Odznaka 5 Dywizji Strzelców Polskich "syberyjskiej"
Defilada 5 Dywizji Strzelców Polskich w Nowonikołajewsku, 1919.jpg
Defilada 5 Dywizji Strzelców Polskich w Nowonikołajewsku (obecnie Nowosybirsk)
1 Szwadron Ułanów 5 Dywizji Strzelców Polskich w Nowonikołajewsku, 1919.jpg
1 Szwadron Ułanów 5 Dywizji Strzelców Polskich w Nowonikołajewsku (obecnie Nowosybirsk)
Flag of Russian Empire for private use (1914–1917).svg
Autor: Ta ^specifik^ z W3C grafika wektorowa została stworzona za pomocą Inkscape., Licencja: CC BY-SA 3.0
Flag of the Russian Empire, used from 1914–1917.
Note: Private use only, unofficial.
5th Siberian Polish Division 1919.jpg
Soldiers of 5th Polish Division (siberian) during transport through Siberia 1919