60 Pułk Piechoty Wielkopolskiej

60 Pułk Piechoty Wielkopolskiej (60 pp) – oddział piechoty Armii Wielkopolskiej i Wojska Polskiego II RP.

Powstanie wielkopolskie

Początek Pułku związany jest z powstaniem wielkopolskim oraz działalnością POW na ziemi gostyńskiej. W listopadzie i grudniu 1918 udało się tam zmobilizować cztery kompanie strzelców.

28 grudnia 1918 w Poznaniu wybuchło powstanie wielkopolskie. W dniach 6 i 7 stycznia 1919 oddziały te pod wspólnym dowództwem por. rez. armii pruskiej dr Bernarda Śliwińskiego zostały skierowane w rejon Ponieca, gdzie stoczyły pierwsze i zwycięskie walki z Niemcami. Rozkazem Naczelnego Dowódcy Powstania zostały one przemianowane na „Grupę Leszno”. Oddziały te liczyły wtedy 12 oficerów i 333 szeregowych. Dowódcą grupy pozostał, mianowany kapitanem, dr Bernard Śliwiński. W dniu 6 marca 1919 rozkazem Naczelnego Dowódcy Wojsk Powstańczych gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego, „Grupa Leszno” została przemianowana na 6 pułk Strzelców Wielkopolskich w składzie 2 Dywizji Strzelców Wielkopolskich. 3 maja 1919 głównodowodzący Siłami Zbrojnymi w byłym zaborze pruskim rozkazem dziennym nr 119 zatwierdził dzień 6 grudnia (św. Mikołaja) świętem pułkowym dla 6 pułku strzelców wielkopolskich.

Jego dowódcą był nadal Bernard Śliwiński awansowany w tym dniu do stopnia majora. W dniu 6 sierpnia 1919 pułk zostaje przerzucony na Kujawy w rejon Żnina, z zadaniem dozorowania północnego odcinka frontu wielkopolskiego. 7 stycznia 1920, rozkazem Ministra Spraw Wojskowych nr 1002/20 i rozkazem Dowództwa Wojsk Wielkopolskich nr 3/20, Armia Wielkopolska została włączona w skład Wojska Polskiego. Nastąpiło ujednolicenie numeracji jednostek. Dotychczasowy 6 pułk strzelców, otrzymał nazwę 60 pułku piechoty wielkopolskiej i włączony został w skład 15 Dywizji Piechoty.

Pułk składa się odtąd z trzech batalionów piechoty i jednostek zabezpieczenia (pluton łączności, pluton sztabowy itd.). Pułk został przeniesiony do Bydgoszczy. W grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Siecznej^[1].

Wojna polsko-bolszewicka

Schemat działań pułku w latach 1919-1920

8 maja 1920 pułk został wysłany na front polsko-bolszewicki, gdzie wziął udział w tzw. wyprawie kijowskiej wojsk polskich. Wziął tam udział w walkach na Wołyniu, gdzie m.in. zdobył miasto Berdyczów, a następnie uczestniczył w walkach pod Kijowem, do którego wkroczył 9 maja 1920.

W maju 1920 pułk załadował się na stacji Motowidłówka i został przewieziony koleją przez Kijów–Korosteń–Sarny–Łuniniec–Baranowicze–Mińsk do Radoszkowicz, gdzie wyładował się 30 maja^[2]. W dniach 30 i 31 maja pułk przez Biesiady osiąga Chotajewicze i Kiszkurnię^[2].

20 czerwca 1920 na skutek ofensywy bolszewickiej pułk rozpoczął odwrót przez rzeki Niemen i Bug, początkowo w rejon Brześcia, a potem Warszawy. 6 sierpnia 1920 wszedł w skład XXIX Brygady Piechoty pod dowództwem płk Stanisława Wrzalińskiego i dalej uczestniczył w walkach z bolszewikami. 12 sierpnia 1920 pułk zajął pozycje obronne pod Starą Miłosną – 15 km na wschód od Warszawy. 16 sierpnia 1920 ruszyła ofensywa polska. W jej ramach pułk nacierał z powodzeniem w kierunku na Łomżę, a następnie na Kolno. 28 sierpnia 1920 pułk osiągnął granicę Prus Wschodnich, odcinając drogę odwrotu 4 Armii bolszewickiej. Rannego w boju dowódcę pułku, mjr. Śliwińskiego, zastąpił kpt. Szyszka. Następnie pułk został przeniesiony w rejon Kamieńca Litewskiego, skąd nacierał w kierunku na Wołkowysk, gdzie zastał go rozejm. Do grudnia 1920 pułk chronił zajmowany przez siebie odcinek linii demarkacyjnej.

Mapy walk pułku

Kawalerowie Virtuti Militari

Okres pokojowy

Widok koszar w 1971 r.

Byłe koszary w trakcie przebudowy na budynki mieszkalne w 2011 r.

12 grudnia 1920 roku 60 pułk piechoty wielkopolskiej został przeniesiony do Ostrowa Wielkopolskiego, jako stałego garnizonu w czasie pokoju. II batalion został początkowo rozmieszczony w Pleszewie, ale i on latem 1921 został przeniesiony do Ostrowa, gdzie całość pułku stacjonowała do września 1939. W związku z przejściem Wojska Polskiego na organizację pokojową 60 pułk piechoty podporządkowany został dowódcy nowo utworzonej 25 Dywizji Piechoty, której oddziały stacjonowały na terenie Okręgu Korpusu Nr VII w Poznaniu^[5].

19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 9 maja, jako datę święta pułkowego^[6]. Pułk obchodził swoje święto w rocznicę forsowania w 1920 roku mostów kijowskich otwierający okres trzydniowych krwawych walk na przedmościu Kijowa^[2].

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 60 pułk piechoty zaliczony został do typu II pułków piechoty (tzw. wzmocnionych). W każdym roku otrzymywał około 845 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 68 oficerów oraz 1900 podoficerów i szeregowców. Na czas wojny przewidywany był do pierwszego rzutu mobilizacyjnego. W okresie zimowym posiadał dwa bataliony starszego rocznika i batalion szkolny, w okresie letnim zaś trzy bataliony strzeleckie. Jego stany były wyższe od pułku „normalnego” (typ I) o ok. 400-700 żołnierzy^[7].

Kampania wrześniowa

1 września 1939 we wczesnych godzinach rannych w pułku został ogłoszony alarm bojowy. Początkowo pułk w sile 2 batalionów (I i II) zajął pozycje nad rzeką Prosną. III batalion chwilowo został rozlokowany w okolicach wsi Czekanów z zadaniem zabezpieczenia kierunku Ostrów Wielkopolski – Kalisz. Dowódca Armii „Poznań” gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba początkowo zamierzał uderzyć na skrzydło Niemców nacierających w pasie Częstochowa – Wieluń i dalej na Warszawę. Uderzenie to miało na celu odciążyć toczącą ciężkie boje Armię „Łódź”. Niestety nie uzyskał zgody Naczelnego Dowództwa WP. W tej sytuacji po rozkazach Dowódcy Armii „Poznań”. Pułk wycofał się w ogólnym kierunku na linię rzeki Warty – przez miejscowość Turek do Uniejowa, który osiągnął 5–6 września.

W ciężkich bojach z Niemcami 7 i 8 września pułk bronił przeprawy przez Wartę. Dowódca Armii „Poznań” podjął wtedy decyzję „zwrotu zaczepnego” (uderzenia w lewe skrzydło niemieckiej 8 Armii nacierającej na Warszawę). W tym celu przegrupował podległe mu oddziały. 60 pułk piechoty został wycofany z Uniejowa i otrzymał zadanie uderzenia na Łęczycę, zajętą już przez Niemców. Początek uderzenia został wyznaczony na godz. 18.00 9 września. W ataku wzięły udział II i III batalion. W pierwszym rzucie atakował III batalion. Nacierając wzdłuż linii kolejowej uderzył na pozycje niemieckiego 46 pułku. Po zaciekłym boju batalion doszedł do drogi Łęczyca – Kolonia Leszcze, oskrzydlając pozycje niemieckie w samym mieście.

Wspólnie z 69 pułkiem piechoty z 17 Dywizji Piechoty, pułk w godzinach wieczornych zdobył miasto. Część 60 pułku uczestniczyła w dalszym natarciu na miejscowość Wróblew. Następnie pułk utrzymywał zdobyte pozycje. Jednak wobec niekorzystnego zwrotu sytuacji na froncie Armii „Poznań” jej dowódca zrezygnował z dalszej ofensywy i postanowił przebić się do Warszawy. 60 pp otrzymał rozkaz opuszczenia Łęczycy i przegrupował się w ogólnym kierunku na Puszczę Kampinoską. W nocy z 12 na 13 września pułk oderwał się od nieprzyjaciela, przeszedł na północny brzeg Bzury i maszerował w kierunku na Sochaczew. Do samego miasta jednak nie doszedł, gdyż był zmuszony do obrony prawego skrzydła 25 Dywizji przed czołgami niemieckimi.

13 i 14 września rozpoczął walki w rejonie dolnej Bzury. Od tej chwili pułk maszerował w dwóch kolumnach. Jedna przez Brodne – Wejście – Konstantynów – dwór Giżyce – dwór Ruszki, a druga przez Brzezie – Aleksandrów – dwór Giżyce – Henryków – Helenów – Juliopol – Młodzieszyn i dalej na Brochów. W każdej z tych miejscowości toczone były walki z Niemcami. Pomimo oderwania się od nieprzyjaciela, pułk poniósł ciężkie straty przez bombardowania lotnicze. Zmusiło go to do marszów nocami, a we dnie do chowania się w lasach. Jednak działalność dywersantów niemieckich naprowadzających lotnictwo powodowała duże straty. W walkach 16 i 17 września 1939 r. pułk dotarł do Puszczy Kampinoskiej. W czasie przebijania się przez Puszczę zginął dowódca pułku ppłk Frydrych. Bataliony pułku ponosiły dalsze wielkie straty. Dowódcą pułku został ppłk dypl. Stanisław Małek. Udało się mu zebrać pułk w przeliczeniowej sile odpowiadającej zaledwie 2 batalionom piechoty. Została wtedy podjęta decyzja dalszego marszu na Warszawę. 21–22 września toczyła się następna faza walk – wejście do Warszawy, przez Palmiry, Łomianki i okolice Burakowa. 21 września rozwiązana została Armia „Poznań”, a jednostki, którym udało się przebić (w tym 60 pp), przekazane do dyspozycji dowódcy obrony Warszawy gen. dyw. Juliusza Rómmla.

23 września pułk obejmuje odcinek obrony Warszawy w rejonie lasku bielańskiego.

Rankiem 25 września Niemcy dążyli do rozcięcia obrony Warszawy wzdłuż Wisły. W tym celu uderzyli zmasowanymi siłami na odcinek broniony przez 60 pułk (ulicę Marymoncką). Dowódca pułku ppłk Małek sięgnął po ostatnie rezerwy ludzkie, nawet kucharzy i taborowych. O utrzymanie ul. Marymonckiej został stoczony ciężki, całodniowy bój. Nadludzkim wysiłkiem pozycje zostały utrzymane aż do kapitulacji.

Epilog

Wkład pułku w obronę Warszawy docenił gen. Rómmel, który wyróżnił pułk w rozkazie pożegnalnym. W czasie kampanii wrześniowej pułk poniósł duże straty: zginęło 15 oficerów i ponad 300 podoficerów i szeregowych, rannych zostało 25 oficerów i 525 podoficerów i szeregowych. Ponad 800 żołnierzy uznano za zaginionych (w tym 9 oficerów). Po podpisaniu kapitulacji żołnierze pułku, po rozbrojeniu przez Niemców, zostali skierowani najpierw do Sochaczewa, a potem do Łowicza. Oficerowie i podoficerowie zawodowi zostali tam oddzieleni od szeregowców. Ci pierwsi zostali następnie przewiezieni do obozów jenieckich, a szeregowcy byli stopniowo puszczani do domu. Oficerowie zostali początkowo przewiezieni do oflagu (niem. Offizierslager – jeniecki obóz oficerski) w Prenzlau. W 1941 przeniesiono ich do oflagu w Neubrandenburgu, a w lutym 1944 w Grossborn we wschodnich Niemczech. 18 stycznia 1945 rozpoczęła się ewakuacja piesza obozu. Przebiegała ona w strasznych warunkach. Jeńcy byli brutalnie traktowani przez obsługę obozu i miejscową ludność. Byli chronicznie niedożywieni. Dziesiątkowały ich choroby. Ci którzy przeżyli, zostali zamknięci w Lubece, gdzie 2 maja 1945 oswobodziły ich oddziały angielskie.

Mapy walk pułku

Akcja „Burza”

60 pułk piechoty wielkopolskiej był odtwarzany w ramach struktur podziemnych Armii Krajowej. Jesienią 1944 w ramach akcji „Burza” ówczesny dowódca Okręgu Poznańskiego AK ppłk. Andrzej Rzewuski ps. „Hańcza” wydał Inspektoratowi Ostrowskiemu AK rozkaz podjęcia prac organizacyjnych 60 pułku piechoty AK. Pułk miał wejść w skład odtwarzanej 25 Dywizji Piechoty AK. Przewidziany na dowódcę pułku kpt. Kotecki zdołał jedynie zorganizować dowództwo pułku i dowództwa kompanii. Do pułku została też wcielona kompania miejscowego Kedywu. Na dalszą mobilizację nie pozwolił jednak brak możliwości prowadzenia szerszych działań partyzanckich. 12 stycznia 1945 Armia Krajowa została rozwiązana. Jednak wobec braku łączności z Komendą Główną AK, rozkaz ten doszedł do Ostrowa z dużym opóźnieniem. Wobec nieuchronności wyzwolenia miasta przez Armię Czerwoną, ówczesny komendant Obwodu Ostrowskiego Armii Krajowej kpt. Jan Kołodziej 18 stycznia 1945 wydał rozkaz mobilizacyjny dla żołnierzy Armii Krajowej. Na miejsce aresztowanego wcześniej kpt. Koteckiego, tymczasowym dowódcą 60 pp AK został ppor. Florian Michalak ps. „Borek”. Siły te (bez ujawnienia powiązań organizacyjnych z AK) wzięły następnie udział w oswobodzeniu Ostrowa, po czym zostały rozwiązane.

Symbole pułku

Sztandar

27 maja 1928 miało miejsce wręczenie chorągwi. Wręczenie to miało charakter uroczysty i odbyło się z udziałem prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej prof. Ignacego Mościckiego^[8]. Uroczystości rozpoczęły się w godzinach popołudniowych mszą polową odprawioną przez biskupa polowego Wojska Polskiego Stanisława Galla. Po mszy i kazaniu biskup polowy, w obecności rodziców chrzestnych, p. generałowej Janiny Dzierżanowskiej i gen. dyw. Kazimierza Sosnkowskiego, poświęcił chorągiew. Następnie odbyła się ceremonia wbijania gwoździ, a po jej zakończeniu Prezydent RP wręczył chorągiew ówczesnemu dowódcy pułku – ppłk SG Janowi Ignacemu Zakrzewskiemu. Uroczystości zakończyła defilada. Po defiladzie spożyty został wspólny obiad żołnierski na dziedzińcu koszar przy ul. Kościuszki. W trakcie obiadu toast wzniósł Prezydent RP i zakończył słowami "Niech żyje pułk 60-ty!". Po obiedzie przeprowadzone zostały zawody sportowe. Od 28 stycznia 1938 roku chorągiew pułkowa zaczęła być oficjalnie nazywana sztandarem^[9]. Losy sztandaru po 1939 roku są nieznane^[10].

Odznaka pamiątkowa

14 kwietnia 1932 roku Minister Spraw Wojskowych zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 60 pp^[11]. Odznaka o wymiarach 41x33 mm ma kształt tarczy promienistej z wizerunkiem orła państwowego wzór 1927, na którego skrzydłach zostały umieszczone dwie tarcze emaliowane: niebiesko-czerwona z herbem Gostynia i żółto-niebieska z numerem i skrótem nazwy pułku „60 PP WLKP”. Na odwrocie odznaki zostały naniesione daty i nazwy miejscowości: „6 I 1919 GOSTYŃ” (dzień powstania pułku) i „9 V 1920 KIJÓW” (dzień wkroczenia pułku do Kijowa). Wykonawcą odznaki był Adam Nagalski, Pierwsza Krajowa Fabryka Medali w Warszawie przy ulicy Bielańskiej 16. Istnieje wersja żołnierska, jednoczęściowa ze srebrzonego tombaku^[12]

Żołnierze pułku

Dowódcy pułku^[13][b]

• por. / mjr Bernard Śliwiński (III 1919 – 17 VII 1920)
• mjr piech. Franciszek Szyszka (18 – 31 VII 1920)
• ppłk piech. Maksymilian Hoborski (7 VIII – 7 X 1920)
• mjr piech. dr Bernard Śliwiński (10 X 1920 – 1921)
• płk piech. Teodor Iwaniszyn (1921 – 31 III 1927 → praktyka poborowa w PKU Łomża^[15])
• ppłk dypl. piech. Jan Ignacy Zakrzewski (V 1927^[16] – XII 1929 → dyspozycja szefa SG^[17])
• ppłk / płk piech. Kazimierz Walczak (23 XII 1929 - 1938 → stan spoczynku)
• ppłk piech. Marian Frydrych (1938 - † 18 IX 1939)
• ppłk dypl. Stanisław Małek (IX 1939, w obronie Warszawy)

Zastępcy dowódcy pułku^[c]

• ppłk piech. Antoni Lisowski (10 VII 1922 – 22 V 1925 → zastępca dowódcy 25 pp^[19])
• tyt. płk piech. Stanisław Palle (22 V^[20] – VII 1925 → zastępca dowódcy 42 pp^[21])
• ppłk piech. Karol Zagórski (VII 1925^[21] – 5 V 1927 → dowódca 3 pspodh^[16])
• ppłk piech. Stefan Biestek (5 V – 22 VII 1927 → dowódca 6 pp Leg.)
• ppłk piech. Jan Niemierski (29 XI 1927 - 23 VIII 1929 → zastępca dowódcy 19 pp)
• ppłk dypl. piech. Jan Hyc (23 XII 1929^[22] - 1 IX 1931 → szef wydziału w Oddziale IV SG^[23])
• ppłk dypl. piech. Bolesław Bronisław Duch (1 IX 1931^[24] - 4 VII 1935 → dowódca 73 pp)
• ppłk piech. Jan II Rogowski (4 VII 1935^[25] – 1939^[26])

II zastępca (kwatermistrz)

• mjr piech. Wojciech Tarnowski (1939^[27])

Żołnierze 60 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[28] oraz Muzeum Katyńskie^[29][d][e].

Upamiętnienie

Jedna z ulic Ostrowa Wielkopolskiego nosi nazwę 60 pułku Piechoty Wielkopolskiej.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. 2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Zbigniew Jagieliński, Garnizon Ostrowski i jego dowódcy w latach 1957–2002, Ostrów Wielkopolski 2004.
• "Krótki Zarys Historji 60 Pułku Piechoty Wielkopolskiej w Ostrowie Wielkopolskim" – nakładem Wojskowej Spółdzielni Wydawniczej – Ostrów Wlkp. 1921 r. (broszura w zbiorach Muzeum Miasta Ostrowa Wielkopolskiego)
• Bogusław Smoleń: Zarys historji wojennej 60-go pułku piechoty wielkopolskiej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Bogusław Polak, Udział społeczeństwa Ziemi Kaliskiej w wojnie obronnej 1939 r., Kalisz 1979
• Edward Serwański, Ostrów Wielkopolski i jego region w okresie II wojny światowej, Instytut Zachodni, Poznań 1992
• Kazimierz Szepietowski: 60 pułk piechoty na szlaku bojowym Ostrów – Warszawa. W: Żołnierzom Września. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1971.
• Piotr Bauer, Bogusław Polak, Armia Poznań 1939, Krajowa Agencja Wydawnicza, Poznań 1987
• Edmund Jakubek, A.K – Ostrowski Ośrodek Armii Krajowej, Ostrów Wlkp. 2005
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Waldemar Rezmer: Armia „Poznań” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1992. ISBN 83-11-07753-3.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.