61 Pułk Piechoty (II RP)

61 pułk piechoty (61 pp) – oddział piechoty Armii Wielkopolskiej i Wojska Polskiego II RP.

Pułk wchodził w skład 15 Wielkopolskiej Dywizji Piechoty^[1]. Stacjonował do 1939 w garnizonie Bydgoszcz^[2].

Formowanie i zmiany organizacyjne

Utworzony został 6 lutego 1919 jako pułk zapasowy Grupy Zachodniej. Przemianowany 15 marca 1919 na 7 pułk Strzelców Wielkopolskich, a 7 stycznia 1920 na 61 pułk piechoty. „Grupa Zachodnia” powstała z zorganizowanego wcześniej 2 batalionu Garnizonu Poznań i kilku kompanii pochodzących z wielkopolskich drużyn powstańczych (ze Zbąszynia, Bukowca, Duszników, Lwówka i Pniew), istniejących od listopada 1918.

3 maja 1919 gen. piech. Józef Dowbor-Muśnicki rozkazem nr 119 zatwierdził dzień 4 marca (św. Kazimierza) jako święto pułkowe dla 7 pułku Strzelców Wielkopolskich.

W grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Gnieźnie^[3].

Powstanie wielkopolskie

Pododdziały przyszłego pułku walczyły 10 stycznia 1919 r. o Zbąszyń. Do końca lipca 1919 r. 7 pułk Strzelców Wielkopolskich bił się na zachodnim, później na północnym odcinku frontu wielkopolskiego (od Rynarzewa po Czarnków). W styczniu i lutym 1920 r. zajął Ziemię Chodzieską i Wyrzyską – 19 stycznia 1920 r. wkroczył do Chodzieży, a następnie do Śmiłowa, Wyrzyska, Białośliwia i Wysokiej. Na przełomie stycznia i lutego pułk obsadził granicę między Kępnem a Rawiczem, po czym wrócił do Chodzieży, która na krótko stała się miastem garnizonowym pułku i gdzie na miejscowym rynku 1 marca 1920 r. otrzymał sztandar (z napisem „Honor i Ojczyzna” oraz nazwami pól bitew pułku na ramionach krzyża, po drugiej stronie: orzeł biały pośrodku krzyża kawalerskiego, między jego ramionami cyfra „61" w wieńcu laurowym).

Wojna z bolszewikami 1920

W początkach marca 1920 przerzucony został na front wschodni przeciwko Armii Czerwonej do obszaru Brody — Krasne — Złoczów, następnie brał udział w wyprawie kijowskiej, nacierając w kierunku Berdyczowa. 25 kwietnia 1920 zgrupowana nad Słuczem 15 Wielkopolska Dywizja Piechoty przystąpiła do natarcia. Maszerowała po obu stronach linii kolejowej Szepetówka-Połonne-Berdyczów-Koziatyn^[4]. Jej prawe skrzydło tworzyła grupa gen. Anatola Kędzierskiego w składzie 61. i 62 pułk piechoty. Grupa otrzymała zadanie działać w kierunku na Berdyczów^[5]. 26 kwietnia wielkopolskie pułki podeszły pod Berdyczów i zaatakowały dworzec kolejowy broniony przez oddziały 44 Dywizji Strzelców. Opór przeciwnika szybko złamano i do wieczora opanowano całe miasto^[5].

8 maja 1920 pułk wkroczył do Kijowa, gdzie następnego dnia uczestniczył w defiladzie wojsk polskich na Kreszczatiku. Cofając się następnie pod naporem Armii Czerwonej, zajął stanowiska na przedpolu Warszawy w składzie 1 Armii. W czasie polskiej kontrofensywy 23 września przełamał front pod Mścibowem i Gnieznem k. Wołkowyska. Ostatni ważniejszy bój pułku to udzielenie pomocy 11 października 1920 58 pułkowi piechoty w walce o Kojdanów.

Mapy walk pułku

Kawalerowie Virtuti Militari

Pułk w okresie pokoju

Święto 61 pułku piechoty w Bydgoszczy, wojsko na dziedzińcu koszar, 1931

Po zakończeniu wojny, w której poległo blisko dwustu żołnierzy, pułk wraca do Chodzieży, a następnie przenosi się do Gniezna. 1 listopada 1921 przybywa do Bydgoszczy, gdzie zostaje zakwaterowany w koszarach przy ul. Szczecińskiej (dziś Pomorskiej), po 10 latach – w koszarach im. gen. Chłopickiego przy ul. Północnej (dziś Powstańców Warszawy). Pozostał w strukturze 15 Dywizji Piechoty^[7].

19 maja 1927 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 29 maja, jako datę święta pułkowego^[8]. Pułk obchodził swoje święto w rocznicę boju pod Pleszczenicą, stoczonego w 1920 roku^[9].

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 61 pułk piechoty zaliczony został do typu II pułków piechoty (tzw. wzmocnionych). W każdym roku otrzymywał około 845 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 68 oficerów oraz 1900 podoficerów i szeregowców. Na czas wojny przewidywany był do pierwszego rzutu mobilizacyjnego. W okresie zimowym posiadał dwa bataliony starszego rocznika i batalion szkolny, w okresie letnim zaś trzy bataliony strzeleckie. Jego stany były wyższe od pułku „normalnego” (typ I) o ok. 400-700 żołnierzy^[10].

Pułk w kampanii wrześniowej 1939 roku

61 pułk piechoty walczył w składzie Armii „Pomorze”. Od 1 do 4 września obsadzał główną pozycję obrony przedmościa Bydgoszczy między rzeką Brdą i Kanałem Bydgoskim. Następnie wycofał się na linię Solec Kujawski – Łabiszyn. W dniach 9 – 14 września brał udział w bitwie nad Bzurą osłaniając kierunek północno-zachodni (np. 11 i 12 IX odpierał ataki niemieckiej 208 DP pod Szczytnem).

W dniach 16 – 17 września bronił północnego skraju Puszczy Kampinoskiej, a następnie wycofał się do Warszawy, gdzie resztki pułku walczyły do jej kapitulacji.

W całej kampanii wrześniowej zginęło 35 oficerów i ponad 900 żołnierzy, a rannych zostało blisko 1200.

Sztandar pułku został zakopany w dniu 18.09.1939 r. we wsi Bołtuny nad Bugiem.

Mapy walk pułku w 1939

• 

  Pułk walczył w składzie 15 DP

• 

Symbole pułku

Sztandar

Przekazanie broni dla wojska na ręce marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego ufundowanej przez ludność powiatu wyrzyskiego - salutuje poczet sztandarowy 61 pp; 15 listopada 1936

1 marca 1920 roku w Chodzieży pułk otrzymał chorągiew ufundowaną przez ludność ziemi chodzieskiej. Rodzicami chrzestnymi chorągwi była Melania Szulczewska ze Strzelec i doktor Zbigniew Jerzykowski, starosta chodzieski. Nie była to chorągiew przepisowa, zgodna ze wzorem opisanym w ustawie z dnia 1 sierpnia 1919 roku o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej^[12][13].

4 sierpnia 1924 roku w Bydgoszczy Prezydent RP Stanisław Wojciechowski wręczył pułkowi chorągiew ufundowaną przez społeczeństwo ziemi chodzieskiej^[14].

Od 28 stycznia 1938 roku chorągiew pułkowa zaczęła być oficjalnie nazywana sztandarem^[15].

Losy sztandaru po 1939 roku są nieznane^[16]

Odznaka pamiątkowa

15 lipca 1924 roku Minister Spraw Wojskowych generał dywizji Władysław Sikorski zatwierdził odznakę pamiątkową 61 pułku piechoty^[17]. Odznaka o wymiarach 39x28 mm ma kształt stylizowanego orła z opuszczonymi skrzydłami, trzymającego w szponach jednej łapy tarczę krzyżacką pokrytą białą i czarną emalią a w drugiej łapie przyłbicę rycerską. Na łapach orła zerwane łańcuchy (symbol wyzwolenia się spod pruskiego panowania). Nad tarczą wpisano numer i inicjały „61 PP”. Odznaka jednoczęściowa – wykonana w srebrze, złocona i częściowo emaliowana, na rewersie próba srebra 900. Wykonawcą odznaki był Paul Kinder z Bydgoszczy^[18].

Strzelcy wielkopolscy

Dowódcy pułku^[19][b]

• por. Kazimierz Szczęśniak (15 III – 31 V 1919)
• płk Tadeusz Gałecki (1 VI – 2 IX 1919 i p.o. 2 IX – 3 XI 1919)
• mjr Stanisław Taczak (2 IX – 3 XI 1919^[21])
• mjr Alfons Wojtkielewicz (4 XI 1919 – 17 VIII 1920)
• mjr Stefan Jeske (18 VIII – 6 IX 1920)
• mjr Alfons Wojtkielewicz (od 7 IX 1920)
• płk Jan Tabaczyński (1922 – VII 1923 → dowódca piechoty dywizyjnej 15 DP^[22])
• ppłk / płk piech. Bolesław Waśkiewicz (VIII 1923 – 31 XII 1930)
• ppłk / płk dypl. piech. Jan Korkozowicz (1 I 1931^[23] – 22 X 1937 → dowódca piechoty dywizyjnej 3 DP Leg.)
• ppłk dypl. piech. Franciszek Sobolta (IV 1938 – 15 IX 1939, ranny)
• mjr dypl. piech. Franciszek Kajetan Wysocki (15 – †17 IX 1939)
• mjr piech. Tadeusz Fischer (17 – 20 IX 1939)
• por. piech. Hugo Blechert (21 – 23 IX 1939)
• ppłk dypl. piech. Józef Popek (24 – 30 IX 1939)

Zastępcy dowódcy pułku^[c]

• ppłk piech. Karol Zagórski (od VII 1922)
• ppłk piech. Juliusz Siwak (1924 – 1925)
• ppłk dypl. piech. Zygmunt Cetnerowski (1928 – 31 X 1930 → Oddział IV SG^[25])
• ppłk dypl. piech. Józef Biernacki (1 XI 1930 – 23 III 1932 → GISZ)
• ppłk piech. Stefan Malawski (III 1932^[26] – VI 1934 → komendant PKU Lublin Powiat^[27])
• ppłk piech. Edmund Śmidowicz (7 VI 1934^[28] – VII 1937 → dowódca Morskiej Brygady ON)
• ppłk piech. Józef Władysław Wyzina (1938 – VIII 1939 → dowódca Ośrodka Zapasowego 15 DP)

II zastępca (kwatermistrz)

• mjr piech. Marian I Schultz (VIII 1935^[29] – 1939)

Żołnierze 61 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[30] oraz Muzeum Katyńskie^[31][d][e].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. 2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Piotr Bauer i Bogusław Polak, Armia "Poznań" w wojnie obronnej 1939, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1983, ISBN 83-210-0385-0.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Włodzimierz Rupniewski: Zarys historji wojennej 61-go pułku piechoty wielkopolskiej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.