73 Pułk Piechoty (II RP)

73 pułk piechoty

155 pułk piechoty wielkopolskiej

Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1918
Rozformowanie	1939
Tradycje
Święto	23 lipca[1]
Nadanie sztandaru	1922
Rodowód	1 pułk rezerwowy 155 pułk piechoty wielkopolskiej
Dowódcy
Pierwszy	kpt. Kazimierz Zenkteller
Ostatni	Piotr Sosialuk
Działania zbrojne
powstanie wielkopolskie wojna polsko-bolszewicka bitwa pod Rybczanami (2 czerwca 1920) bitwa pod Łużkami (6–7 czerwca 1920) kampania wrześniowa bitwa pod Tomaszowem (17–20 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	garnizon Katowice (II bp w Oświęcimiu)[2] (Okręg Korpusu Nr V)
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	VII Brygada Rezerwowa 8 Dywizja Piechoty 23 Dywizja Piechoty[2]
Odznaczenia

Żołnierze 73 pp na tle kopca na Sowińcu trzymają urnę z ziemią z bitwy pod Indurą; Kraków 1935

Urna z ziemią z bitwy pod Indurą przyniesiona przez żołnierzy 73 pp na Sowiniec

Uroczystości 3 Maja w Katowicach w 1935 r. – kompania honorowa 73 pp i organizacje szkolne podczas nabożeństwa

Ochody Święta Niepodległości w Katowicach – 73 Pułk Piechoty podczas defilady

73 Pułk Piechoty (73 pp) – oddział piechoty Wojsk Wielkopolskich i Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

Zorganizowany 2 października 1919 roku jako 1 pułk rezerwowy Wojsk Wielkopolskich z samorzutnie sformowanych kompanii strzeleckich: bukowskiej, szamotulskiej, wolsztyńskiej i kościańskiej. Uczestniczył w powstaniu wielkopolskim. 26 stycznia 1920 roku przemianowany na 155 pułk piechoty wielkopolskiej. Brał udział w wojnie z bolszewikami. Toczył boje nad Autą, Dzisną oraz pod Grodnem. Najcięższą bitwę stoczył 23 lipca 1920 roku pod Indurą.

W marcu 1921 roku, po reorganizacji Wojska Polskiego, 155 pułk piechoty przemianowany został na 73 pułk piechoty, a 20 czerwca 1922 roku przeniesiony na Górny Śląsk. W okresie pokoju stacjonował w Katowicach. W kampanii wrześniowej walczył w składzie 23 Dywizji Piechoty.

Formowanie pułku i działania w Wielkopolsce

26 grudnia 1918 roku do Poznania przybył Ignacy Jan Paderewski. Następnego dnia Polacy rozbroili Niemców i opanowali całe miasto. Na wieść o „poznańskim powstaniu”, na prowincji samorzutnie formowały się polskie oddziały powstańcze^[3]. Z inicjatywy ppor. Kazimierza Zenktelera powstała „kompania bukowska”^[4]. Kompania uczestniczyła w walkach pod Zbąszyniem, Kargową, Kopanicą, Wielkim i Małym Grójcem oraz Wolsztynem. Wspólnie z kompaniami „szamotulską”, „wolsztyńską” i „kościańską” tworzyły zachodni front wielkopolski. W lutym 1919 roku zostało podpisane zawieszenie broni z Niemcami^[5]. W lipcu powstał 1 batalion garnizonowy Okręgu Wojskowego nr II. W jego skład weszły kompanie garnizonowe z powiatów: grodziskiego, kościańskiego, międzyrzeckiego i śmigielskiego^[6]. 1 sierpnia 1 batalion garnizonowy zajął pozycje obronne od Zbąszynia po Kopanicę. Kilka dni później sformowano 2 batalion, który we wrześniu przedłużył odcinek obrony Wojsk Wielkopolskich do Kaszczoru^[6]. We wrześniu, na bazie kompanii garnizonowych powiatów: obornickiego, leszczyńskiego, międzychodzkiego i skwierzyńskiego, zorganizowany został 3 batalion. Rozkazem dziennym nr 23 Dowództwa Głównego Wojska Polskiego byłego Zaboru Pruskiego z 2 października 1919 roku powołany został 1 pułk rezerwowy. Na jego dowódcę wyznaczono kpt. Kazimierza Zenktelera, a w jego skład weszły wymienione wyżej trzy bataliony^[6]. 13 listopada sformowano IV batalion^[7]. Pod koniec miesiąca obsadził on odcinek pomiędzy Kwilczem a Włoszakowicami. Dowództwo pułku, pluton łączności, pluton pionierów i pułkowa kompania karabinów maszynowych stacjonowała w Grodzisku^[6]. W styczniu 1920 roku pułk uczestniczył w rewindykacji Zbąszynia, Międzychodu i Leszna^[8].

Rozkazem nr 3 Dowództwa Frontu Wielkopolskiego z 26 stycznia, 1 pułk rezerwowy przemianowany został na 155 pułk piechoty wielkopolskiej^[8][6].

Pułk w walce o granicę wschodnią

Działania na froncie litewsko-białoruskim

W kwietniu 1920 roku pułk przeszedł do obozu ćwiczebnego w Biedrusku i tu wszedł w skład VII Brygady Rezerwowej^[10]. W tym czasie ofensywa sowieckiej 15 Armii Korka na północnym odcinku frontu zmusiła oddziały polskie do cofnięcia się. W zaistniałej sytuacji zorganizowana została Armia Rezerwowa pod dowództwem gen. Kazimierza Sosnkowskiego. W jej skład weszła VII Brygada Rezerwowa^[11]. 19 maja 155 pułk piechoty wielkopolskiej załadowany został na eszelony i wyruszył na front wojny polsko-bolszewickiej. 21 maja przybył do Święcian^[12], a 29 maja dwoma batalionami obsadził linię dawnych okopów niemieckich. 31 maja III batalion rozpoczął marsz w kierunku Barwaniszek i po krótkiej walce zajął je. Atakował dalej i w godzinach popołudniowych zajął Rokity i Moskaliszki i zorganizował obronę na linii rzeki Miadziołki^[13]. W tym czasie II batalion toczył ciężkie boje na północ od Rybczan i Rusałków. Wprowadzenie do walki na tym kierunku I batalionu również nie dało spodziewanego rezultatu. Dopiero wspólne uderzenie świtem 1 czerwca zakończyło się sukcesem, okupionym jednak dużymi stratami^[13].

2 czerwca II i IV batalion wszedł w skład grupy płk. Stanisława Małachowskiego i rozpoczął pościg za cofającym się nieprzyjacielem. 8 czerwca batalion osiągnął Łużki^[14]. II batalion zorganizował obronę na linii Krzywki – Kozaczki – Zalesinki, a IV batalion pozostał w Dubówce, w odwodzie. 8 czerwca nieprzyjaciel kontratakował i wyparł z dotychczasowych pozycji 5. i 6 kompanię. Zagrożony był też sztab pułku stacjonujący w Dubówce. Sytuację uratował dowódca 4 kompanii karabinów maszynowych ppor. Stefan Balcer, którego kompania celnym ogniem skutecznie powstrzymała Sowietów i zmusiła ich do wycofania się. Wykorzystując powodzenie 4 kompanii ckm, IV batalion wsparty 5. i 6 kompanią odzyskał utracone wcześniej pozycje w rejonie Krzywki i Kozaczki. Kilka dni później cała Armia Rezerwowa wykonała swoje zadanie i dotarła do Auty^[13].

15 czerwca pułk (bez batalionu) wszedł w podporządkowanie dowódcy 10 Dywizji Piechoty z 1 Armii, a jego I batalion zasilił 30 pułk strzelców kaniowskich^[15]. Nad Autą pułk pozostał do 25 czerwca. W tym dniu podporządkowano go dowódcy 8 Dywizji Piechoty. W tym czasie I batalion walczył w rejonie Szadziewszczyzna – Okuniowo, a potem nacierał w kierunku na Aleksandrowo^[16].

Pułk w działaniach opóźniających

4 lipca wojska Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego przeszły ofensywy. W ciągu kilkunastu godzin przełamały obronę polskiej 1 Armii i ruszyły do pościgu. O 10.00 po przygotowaniu artyleryjskim, sowiecka 18 Dywizja Strzelców uderzyła na ugrupowanie obronne 155 pułku piechoty w Szadziewszczyźnie^[17]. Pułk wytrwał na pozycjach do godzin wieczornych, po czym na rozkaz dowódcy XX Brygady Piechoty opuścił ten rejon i udał się w okolice Krasnej Góry. Tam dołączył do niego II batalion. Straty pułku po walce były wysokie. Następnego dnia pułk wycofał się do Szarkowszczyzny, gdzie następowała koncentracja 10 Dywizja Piechoty^[18]. 7 lipca zajął pozycje pomiędzy jeziorami Miadzioł i Narocz i bronił się przed Sowietami. W kolejnych dniach kontynuował odwrót w kierunku Grodna. Jednak 3 Korpus Kawalerii Gaja wyprzedził oddziały polskie i 19 lipca zajął Grodno. W tej sytuacji gen. Lucjan Żeligowski zdecydował się odbić miasto. Tego dnia o 7.00 polskie pododdziały rozpoczęły marsz na Grodno. Maszerowały wzdłuż prawego brzegu Niemna. Pod Obuchowiczami doszło do pierwszego starcia w trakcie którego został rozbity sowiecki 57 pułk kawalerii, a oddziały 10 Dywizji Kawalerii opuściły miasto. Wieczorem bataliony I i II 155 pułku znajdowały się około 3 kilometry od rogatek miasta. Tu jednak rozkaz dowódcy XIX Brygady zatrzymał natarcie^[19][18]. W tym czasie pod Jeziorami na prawe skrzydło 8 Dywizji Piechoty uderzyła sowiecka 4 Armia. 21 pułk piechoty został zmuszony do odwrotu, a prawe skrzydło 155 pp zostało odsłonięte^[18]. Jednak, gdyby nie rozkaz zatrzymania natarcia, 155 pułk piechoty wielkopolskiej prawdopodobnie zdobyłby miasto słabo bronione przez spieszonych kawalerzystów^[20].

W nocy pułk opuścił swoje pozycje i nad ranem osiągnął Komarów. Od 21 lipca odpierał próby sforsowania przez bolszewików Niemna^[21].

Bój pod Indurą

23 lipca pułk zatrzymał się na odpoczynek pod Indurą. Dowódca pułku zamierzał tu uzupełnić amunicję i ściągnąć w swoje szeregi III batalion. We wczesnych godzinach popołudniowych, na południe od miejsca postoju pułku, wycofywały się pod naporem bolszewików oddziały 11 Dywizji Piechoty. Tym samym odsłaniało się skrzydło 8 Dywizji Piechoty. Dowódca pułku podjął decyzję o rozwinięciu swoich batalionów do działań. Napór nieprzyjaciela został chwilowo powstrzymany. Kolejne ataki bolszewików przyniosły im jednak powodzenie, a 155 pułk nie miał wystarczającej ilości amunicji by je powstrzymać. Polskie bataliony przeszły zatem do ataku „na bagnety”^[22]. Czterokrotnie powtarzane ataki przyniosły chwilowo pożądany skutek, ale straty były wysokie. Równie wysokie straty odnotował nieprzyjaciel. Nie ścigani przez nikogo, polscy piechurzy stopniowo wycofali się spod Indury^[23].

Udział pułku w Bitwie Warszawskiej

Z początkiem sierpnia pułk przeszedł reorganizację przyjmując strukturę trzybatalionową. W tym czasie powrócił też w skład VII Brygady Rezerwowej. 13 sierpnia organizował obronę na linii Wola Kiełpińska – ujście Rządzy do Narwi^[21]. Po południu sowieckie 21. i 27 Dywizja Strzelców zdobyły Radzymin i tym samym zagroziły Warszawie. Przez cały następny dzień pułk toczył ciężkie walki o Zegrze, Dembe i Orzechowo^[21].

16 sierpnia ruszyła polska kontrofensywa znad Wieprza. W nocy 17 sierpnia 155 pułk piechoty wielkopolskiej rozpoczął atak wypierając Sowietów z ich pozycji obronnych i nacierał dalej w kierunku na Serock. W godzinach rannych III batalion zdobył miasto^[24]. I i II batalion zajęły pozycje na linii Pokrzywnica – Obrąb – Dzbanice. 18 sierpnia II batalion forsował Narew pod Wierzbnicą. Współdziałając ze 159 pułkiem piechoty, odrzucił nieprzyjaciela od rzeki i wyszedł na linię Gąsiorowo – Łacha. 20 sierpnia cały 155 pułk piechoty wielkopolskiej rozpoczął pościg za nieprzyjacielem w kierunku granicy z Prusami^[21].

25 sierpnia pułk zakończył działania i został skierowany do Komorowa na koncentrację oddziałów VII Brygady Rezerwowej^[25].

Mapy walk pułku

Kawalerowie Virtuti Militari

Pułk w okresie pokoju

23 DP w 1938

Powitanie w Katowicach 23 DP powracającej z manewrów – 73 pp defiluje na ulicy marszałka Józefa Piłsudskiego

X-lecie Związku Strzeleckiego w Katowicach. Ppłk Piotr Sosialuk wręcza żołnierzowi 73 pp karabin Mauser 7,92 mm wz. 98

73 pułk piechoty stacjonował na terenie Okręgu Korpusu Nr V^[27] w garnizonie Katowice^[28] (II batalion w Oświęcimiu, batalion zapasowy w Szczakowej).

Jednostka zajmowała budynki przy ulicy Koszarowej nieopodal centrum Katowic. Swoje święto pułkowe obchodziła corocznie w dniu 23 lipca – w rocznicę bitwy pod Indurą z okresu wojny polsko-bolszewickiej. W tych dniach odbywały się zwyczajowe defilady ulicami Katowic oraz uroczystości na dziedzińcu koszarowym połączone z wręczaniem odznaki pułkowej i innych żołnierskich wyróżnień^[29].

W 1929 roku został opublikowany „Zarys historji wojennej” pułku autorstwa kapitana Tadeusza Zygmunta Józefa Przyjemskiego (1896–1944), powstańca wielkopolskiego i śląskiego, kawalera Krzyża Walecznych^[30].

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 73 pułk piechoty zaliczony został do typu III pułków piechoty o stanach zbliżonych do wojennych. Na czas wojny przewidywany był do działań osłonowych. Corocznie otrzymywał około 1010 rekrutów. Jego obsadę stanowiło 68 oficerów i 2200 podoficerów i żołnierzy^[31].

W latach 1931–1932 na terenie koszar powstał okazały 4-piętrowy gmach, który pozostał głównym budynkiem I i III batalionu aż do wybuchu wojny. II batalion 73 pp zajmował budynki po byłym austriackim pułku artylerii na peryferiach Oświęcimia. W okresie okupacji teren byłych koszar II batalionu w Oświęcimiu Niemcy przeznaczyli pod rozbudowę obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.

W dniach 21 IX – 2 X 1938 wchodząc w skład 23 Dywizji Piechoty pułk uczestniczył w aneksji czeskiego Zaolzia.

1 stycznia 1939 dotychczasowa kadra baonu zapasowego 73 pp została przemianowana na Kadrę Zapasową Piechoty Oświęcim I. Kadra nadal podlegała dowódcy 73 pp. Zadania mob. z małymi wyjątkami pozostały bez zmian^[32].

Od wiosny 1939 w pułku prowadzono przygotowania do działań wojennych.

73 pp w kampanii wrześniowej

Mobilizacja

73 pułk piechoty w Katowicach i Oświęcimiu w ramach mobilizacji alarmowej w grupie niebieskiej w czasie od A+18 do A+24 mobilizował własne pododdziały na stopie wojennej. Dodatkowo w tej samej grupie w Katowicach mobilizował dowództwo 201 pp. W grupie brązowej6 w Katowicach w czasie G6+18 mobilizował plutony artylerii pozycyjnej typ II nr 57 i nr 58. W mobilizacji alarmowej w grupie zielonej w Kochłowicach i Nowym Bytomiu, w czasie Z+18 mobilizował batalion karabinów maszynowych spec. nr II. Dodatkowo w tej samej grupie w czasie Z+30 kompanię km plot. typ B nr 510 i nr 511^[36]. Początkiem mobilizacji był 24 sierpnia godz.5.00. Batalion km spec nr II mobilizowany był w swoich koszarach kompanijnych i obiektach fortecznych. 73 pp mobilizację całkowicie zakończył 27 sierpnia w godzinach popołudniowych. Stawiennictwo rezerwistów było dobre, nie przybyła większość samochodów mających być zmobilizowane, gdyż ich właściciele narodowości niemieckiej, sabotowali zarządzenia władz polskich. Zmobilizowane oddziały i pododdziały rozśrodkowano: I batalion początkowo w miejscowości Kostuchna. II batalion na terenie szkoły w Katowicach-Ligocie. III batalion w Katowicach w szkole im. M. Konopnickiej. Dowództwo pułku, kompanie i plutony pułkowe w szkole w Piotrowicach. Pułk stanowił odwód Grupy Operacyjnej „Śląsk”^[37].

Działania bojowe

W czasie kampanii wrześniowej wchodził w skład 23 Dywizji Piechoty, walczącej w ramach Armii „Kraków”. Pułkiem dowodził ppłk Piotr Sosialuk.

Bój na Górnym Śląsku

Po wybuchu wojny 1 września 73 pp przegrupowano I batalion do Żwakowa, II batalion do Mikołowa, III batalion do Tych-Żwakowa, pluton artylerii piechoty w pobliżu szosy Tychy-Oświęcim na wysokości Kopanin. W nocy 1/2 września do Lasu Wyry został wprowadzony batalion III/73 pp i podporządkowany dowódcy 55 Dywizji Piechoty rez. płk. Stanisławowi Kalabińskiemu. Równocześnie dowództwo 73 pp i pododdziały pułkowe dołączyły do I batalionu w rejonie Tychy-Żwaków. III/73 pp zajął obronę pomiędzy Gostynią, zachodnim skrajem lasu wyrskiego i jez. Wicie, z 7 i 8 kompanią strzelecką w I rzucie i 3 kompanią ckm i 9 kompanią strzelecką w odwodzie. O godz. 5.00 2 września przy silnym wsparciu artylerii, niemieckie oddziały 49 pp i 48 pp uderzyły na stanowiska III/73 pp i 2 kompanii ckm mjr. Stanisława Amona z 1 batalionu km „Mikołów”. Natarcia niemieckie były odpierane, a kontratak 7 kompanii strzeleckiej zdobył stanowiska wyjściowe batalionów niemieckich. 7 kompania poniosła straty w wysokości 50% stanów osobowych. W walce znalazł się cały III/73 pp, około południa na odcinku 8 kompanii do walki włączył się 54 pociąg pancerny „Groźny”. Po południu do walki w lesie wyrskim na odcinku od jez. Wicie do toru kolejowego Tychy-Kobiór, wprowadzono I batalion 73 pp. Kontratak 1 i 2 kompanii strzeleckich ze wsparciem 54 pociągu pancernego wyparł oddziały niemieckiego 48 pp z lasu wyrskiego. I/73 pp bronił wzg. 279,5 i miejscowość Żwaków. Wprowadzony do walki na prawym skrzydle 75 pułk piechoty dwoma batalionami II i III, wsparty dywizjonem III/23 pułku artylerii lekkiej i 54 pociągu panc. zmusił oddziały niemieckiej 28 Dywizji Piechoty do odwrotu^[38].

II/73 pp na wieść o wyparciu części batalionu III/201 pułku piechoty z Wyr, na rozkaz płk. Stanisława Kalabińskiego przegrupował się na szosę Mikołów-Wyry. II batalion rozwinął się w obronie 5 kompanią w Groniu, a pozostałe kompanie na przedmieściu Mikołowa. Po godz.16.00 batalion przystąpił do natarcia z 4 i 5 kompaniami i plutonami ckm w I rzucie, a 6 kompanią w II rzucie natarcia. Na lewym skrzydle batalionu nacierała 52 samodzielna kompania czołgów rozpoznawczych i kompania kolarzy, na lewym doraźnie zebrane i dowodzone przez oficera operacyjnego 55 DP rez. kpt. dypl. Stanisława Czuprynę oddziały Straży Granicznej, powstańców śląskich i junaków PW. W rejonie wzgórza na wysokości folwarku Regielowiec, batalion znalazł się pod celnym ostrzałem niemieckiej artylerii, w trakcie zbliżania się nacierającego batalionu do Wyr, od odłamku artyleryjskiego, poległ jego dowódca ppłk Władysław Kiełbasa. II/73 pp i towarzyszące w natarciu pododdziały wdarły się do Wyr i niejednokrotnie w walce na bagnety i wręcz odbiły wieś. Z uwagi na ciemności wstrzymano pościg, a wieś została ostrzelana przez niemiecką artylerię. Poniesiono duże straty osobowe: poległo 88, rannych zostało ponad 100 żołnierzy^[39]. Dowództwo nad II batalionem przejął por. Witold Gawdzik. W nocy 2/3 września batalion II/73 pp rozkazem dowództwa 55 DP rez. pomaszerował poprzez Piotrowice, Szopienice na Klimontów, gdzie dotarł 3 września wieczorem, a 4 września poprzez Szczakową, wieczorem dotarł do Tenczynka. 73 pp bez II/73 pp nocą 2/3 września wycofał się przez Murcki, na Brzezinkę i Mysłowice. Kolejnej nocy na Krzeszowice, Alwernię. Wieczorem zajął obronę w okolicach Libiąża, w trakcie marszu prowadzono potyczki z niemieckimi grupami dywersyjnymi. Dowódcą batalionu II/73 pp mianowano kpt. Aleksandra Kajetanowicza, 3 kompanii strzeleckiej por. Karola Rudzińskiego.

Walki i działania odwrotowe

Na tym terenie nastąpiła koncentracja macierzystej 23 DP^[40]. Obrona pułku na odcinku Alwernia-Regulice prowadzona była przez wzmocnioną 3 kompanią strzelecką, wspartą baterią 4/23 pal. Ok. godz. 15.00 nastąpiło natarcie niemieckiej kompanii piechoty wspartej czołgami. Skuteczny ostrzał artylerii i ogień piechoty odrzucił niemieckie natarcie i zniszczył 4 niemieckie czołgi. Przebywający w obronie 73 pp, został oskrzydlony od strony Alwerni, wsparcia i pomocy udzieliła 6 samodzielna kompania km/11 pp „Niezdara” (batalion forteczny) mjr. Józefa Ćwiąkalskiego. W nocy z 4/5 września pułk wycofał do Krakowa zajmując; I batalionem Lasek Bielański, a II i III batalionami Przegorzały. 6 września nad ranem, pod osłoną 1 batalionu km „Mikołów”, poprzez Kraków, Czyżyny, Pleszów, Branice, zajął rejon Igołomia dowództwo pułku, pododdziały pułkowe i I batalionem. Rejon Pobiednik Wielkich i Stawów Błotnych zajął III batalion. Kościelniki zajął II batalion. Do wsparcia 73 pp został przydzielony dywizjon II/23 pal. Kolejny marsz, wykonał pułk 7 września, wzdłuż północnego brzegu Wisły, obsadzając rubież obrony popołudniem tego dnia. Dowództwo pułku z pododdziałami pułkowymi i II batalionem rejon Koszyc, I batalion w Sędziszowicach, a w Piotrowicach III batalion^[41].

Dalszym forsownym marszem 8 września, idzie poprzez Nowy Korczyn, Grotniki Małe i po krótkim odpoczynku, nocą 8/9 września maszeruje do Pacanowa, który osiąga o świcie. Pacanów obsadza batalion I/73 pp, I batalion marszowy 73 kpt. Mieczysława Malaka oraz dowództwa 73 pp, 23 DP, rejon Sroczkowa obsadziły II i III bataliony pułku i artyleria. Na Sroczków od strony Oleśnicy, w momencie obsadzania wsi przez bataliony II/73 pp i III/73 pp, uderzyła niemiecka piechota zmotoryzowana ze wsparciem artylerii. Towarzyszące jej czołgi ominęły obronę II i III batalionów i udały się w kierunku Pacanowa. Oba bataliony w Sroczkowie rozwinęły się do walki i odparły niemieckie uderzenie. Pacanów i sąsiednie wsie, zostały równocześnie zaatakowane, przez niemieckie lotnictwo. Natarcie na Pacanów wywołało początkowo zamieszanie, lecz po jego opanowaniu bataliony 73 pp, plutony i kompanie pułkowe, a także 52 skczr., 23 bateria plot., kompania sztabowa i kompania łączności, natarcie niemieckie powstrzymały. Niszcząc przy tym 6 niemieckich czołgów. Obrona 73 pp i pododdziałów dywizyjnych w Sroczkowie i Pacanowie, odparła 2 bataliony niemieckiej piechoty zmot., batalion czołgów i dywizjon artylerii zmot. W godzinach popołudniowych obronę pułku wsparł III/23 pal, który ogniem swoich haubic ostrzeliwał cele na przedpolu obrony pułku. W boju tym, poległo 12 żołnierzy pułku, a 20 zostało rannych^[42].

Ok. godz. 21.00, 73 pp rozpoczął marsz spod Pacanowa przez Sroczków, Beszowa, Połaniec docierając rano 10 września, do rzeki Czarna. Pułk zajął obronę w rejonie Tursko Małe. Następnie miał osłonić odmarsz 23 DP na przeprawę przez Wisłę w Baranowie. Po zmianie rozkazów,11 września miał zająć obronę na rubieży Świniary-Łoniów. III/73 pp las od strony szosy Zawidza-Łoniów oraz wieś Łoniów. II/73 pp częścią sił zabezpieczał Jasienicę, część batalionu w odwodzie. Bateria 5/23 pal wraz z kompanią ppanc. 73 pp, jako obrona przeciwpancerna w szeregach piechoty. III/23 pal jako artyleria bezpośredniego wsparcia. I/73 pp stanowił odwód 23 DP. Obronę przedmościa pod Osiekiem i Baranowem, głównie prowadziła 55 DP rez. wraz z Grupą Forteczną Obszaru Warownego. Na odcinek broniony przez 6 kompanię strzelecką 73 pułku w Świniarach uderzyła niemiecka piechota. 6 kompania utrzymała swoją pozycję za cenę 12 poległych, w tym dowódcy por. Tadeusza Kozłowskiego oraz 19 rannych. Po zapadnięciu zmroku 73 pp, przeprawił się przez Wisłę, po moście pod Osiekiem i pomaszerował do miejscowości Cygany^[43]. Nocą 12/13 września pułk podjął marsz, ku przeprawom na rzece San, poprzez Krawce i Stalową Wolę. Marsz zakończono w południe 13 września. Z uwagi na sforsowanie Sanu, przez oddziały niemieckiej 8 DP w rejonie Ulowa i Zarzecza, ze składu 23 DP zostały wyznaczone bataliony: III/73 pp i I/11 pułku piechoty ze wsparciem III/23 pal. Batalion III/73 pp wyparł piechotę niemiecką za San pod Zarzeczem.

Boje na terenie Lubelszczyzny

W nocy 14/15 września, 73 pp maszerował za 75 pp w kolumnie północnej dywizji, jako jej straż tylna, po trasie Majdan Golczański, Huta Krzeszowska, Ciosmy. W rejonie Huty Krzeszowskiej, batalion II/73 prowadził na rozkaz dowódcy 23 DP płk. dypl. Władysława Powierzy, rozpoznanie źródeł napadu ogniowego na kolumnę dywizji, w trakcie rozpoznania 15 września, stoczył dwie walki o wsie; Momoty Dolne i Maziarnia. Następnego dnia w południe dotarł do Biłgoraja. Następnie II/73 pp, wraz III/11 pp uderzył na południową część miasta, obsadzoną przez oddział niemiecki. Po początkowym sukcesie natarcie załamało się, dopiero przy wydatnym wsparciu artylerii uzyskano sukces, a oddział niemiecki wycofał się. Równolegle 73 pułk piechoty natknął się w Banachach na obsadę niemiecką, natychmiastowe natarcie na wieś, wyparło oddział niemiecki do pobliskiego lasu. I batalion został skierowany do wsi Wola na przedmieściu Biłgoraja. Banachy zostały ostrzelane przez niemiecką artylerię, dowództwo pułku, pododdziały pułkowe i III batalion podjęły marsz w kierunku Biłgoraja. W trakcie marszu natknięto się na obronę niemiecką, na którą wykonał natarcie III/73 pp, w trakcie walki poległ mjr Władysław Nowożeniuk. Dowództwo batalionu objął kpt. Franciszek Wiatr. Tego dnia poległo ponad 70 żołnierzy pułku, a do 200 było rannych^[44]. Po ominięciu dalszych pozycji niemieckich pod Solą (województwo lubelskie) o godz. 10.00 16 września pułk wkroczył w całości do Biłgoraja. Skąd wraz z baterią 3/23 pal został skierowany do wsi Wola Duża, jako odwód 23 DP. W południe 17 września 73 pp doszedł do Zwierzyńca. Skąd o świcie 18 września pułk wymaszerował. W Zwierzyńcu do godz. 8.00 pozostał II/73 pp, oczekując bezskutecznie, na zluzowanie przez oddziały Grupy „Sandomierz”^[45]. 73 pp maszerował trasą w kierunku Krasnobrodu i w rejonie Podklasztor, Zielone dołączył tu, do pułku II batalion, który w rejonie Obroczy miał być ostrzeliwany przez niemiecką artylerię i broń maszynową^[46].

Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim

Bitwę o Tomaszów Lubelski miało poprzedzić wstępne natarcie 73 pp na Szarowolę. O godz. 12.00 19 września 73 pułk piechoty przy wsparciu bezpośrednim dywizjonu III/23 pal, prowadził natarcie na Szarowolę, wzg.318 i las Dąbrowa na północny wschód od Tomaszowa Lubelskiego. Do wieczora 19 września 73 pp osiągnął wszystkie przedmioty natarcia, uzyskując podstawę wyjściową do dalszego natarcia na miasto. Po uporządkowaniu szyków, wydaniu gorącego posiłku i chwilowym odpoczynku, podjęto dalsze działania. O północy rozwinięty pułku doszedł do szosy Zamość-Tomaszów Lub. mając na lewym skrzydle Batalion I, w centrum II batalion i na prawym skrzydle III batalion. W lesie na rozwidleniu dróg, 5 km od Tomaszowa zajął pozycje I batalion marszowy. Artyleria nie dotarła na czas, aby wesprzeć natarcie pułku. Ok. godz. 2.00 20 września czołowe kompanie pułku, zostały oświetlone reflektorami i ostrzelane przez niemiecką artylerię i broń maszynową. Podpalone w wyniku ostrzału zabudowania dodatkowo oświetliły teren natarcia 73 pp. Natarcie 11 pp i 73 pułku zostało zatrzymane, I batalion który dotarł najbliżej miasta do rana bez wsparcia artylerii poniósł największe straty osobowe, poległ między innymi jego dowódca mjr Stanisław Woźniakowski^[47].

Z uwagi na sukces 75 pp, który zbliżył się do przedmiotu natarcia. O godz. 8.00 73 pp siłami II i III batalionu uderzył w kierunku Tomaszowa Lub., ze wsparciem baterii 9/23 pal. Natarcie pułku początkowo posuwało się powoli ku miastu, lecz pomiędzy godz. 9.30-10.00 w ugrupowanie II batalionu, batalionu marszowego i 7 kompanii wdarły się niemieckie czołgi. Do późnych godzin popołudniowych oba bataliony i 7 kompania walczyły w lesie. III batalion bez 7 kompanii, prowadził natarcie na Tomaszów przez otwarty teren, gdy na jego tyłach pojawiły się niemieckie oddziały z bronią maszynową, a od Tomaszowa atakowały czołgi niemieckie, batalion wpadł w pułapkę i trafił do niewoli. Wobec rozbicia części batalionów i krwawej walki pozostałych, na rozkaz gen. dyw. Tadeusza Piskora, dowódcy połączonych Armii „Lublin” i ”Armii „Kraków” zdecydowano się złożyć broń. Część grup żołnierzy próbowała wydostać się z okrążenia, lecz w następnych dniach dostali się do niewoli. Straty 73 pp w dniach 19-20 września, to ok. 300 poległych i rannych żołnierzy pułku^[48].

W trakcie walk polegli wszyscy trzej dowódcy batalionów – mjr Woźniakowski, ppłk Kiełbasa i mjr Nowożeniuk. Dowódca pułku, ppłk Sosialuk, został rozstrzelany 2 VII 1940 po haniebnym „wyroku” nazistowskiego „sądu specjalnego” – Sondergerichtu ^[49]. Wielu oficerów i żołnierzy katowickiego pułku, którzy uniknęli niewoli, kontynuowało walkę w organizacjach podziemnych oraz w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie.

IV batalion km spec./73 pp (batalion km spec nr II)

Sformowanie, strukturę organizacyjną, mobilizację i szlak bojowy opisano w artykule Grupa Forteczna Obszaru Warownego „Śląsk”.

Bataliony marszowe

W trakcie mobilizacji alarmowej z uwagi na wysokie stawiennictwo rezerwistów część z nadwyżek skierowano do Kadry Zapasowej Piechoty Oświęcim I. Z chwilą ogłoszenia mobilizacji powszechnej do kadry w Oświęcimiu, napłynęli dalsi żołnierze rezerwy, więc z uwagi na duże zasoby osobowe i w miarę posiadania wyposażenia i broni zmobilizowano do dnia 1 września całkowicie I batalion marszowy 73 pp i spośród dalszych rezerwistów sformowano zaimprowizowany II batalion marszowy 73 pp.

2 września I batalion marszowy dowodzony przez kpt. Mieczysława Malaka, został wsparty dywizyjną samodzielną kompanią km i br. tow. Razem obsadzili pozycje obronne w rejonie Bojszowy na rzece Gostynce. Zadaniem batalionu było zamknięcie drogi oddziałom niemieckim przemieszczających się z rejonu Pszczyny w kierunku Przemszy. Z uwagi na zmianę kierunku niemieckiego ataku do styczności bojowej nie doszło. Od tego dnia kompania wchodziła na stałe w skład batalionu kpt. Malaka^[50][40][51]. Batalion marszowy kpt. Mieczysława Malaka, wchodził w skład 23 DP stanowił jej oddział odwodowy lub przydzielany do macierzystego 73 pp walczył w jego składzie. W walkach w Pacanowie 9 września bronił miasta w składzie 73 pp. W trakcie bitwy pod Tomaszowem Lubelskim w składzie pułku walczył w dniach 19-20 września i wraz z nim skapitulował^[52]. II batalion marszowy pod dowództwem kpt. rez. Teofila Morelowskiego po sformowaniu i wycofaniu się ze Śląska w rejonie Krakowa prawdopodobnie uzupełnił skład osobowy 73 pp. Bliższych informacji brak^[53].

Obsada dowódcza II batalionu marszowego^[54]

• Dowódca batalionu - kpt. rez. Teofil Morelowski
• adiutant batalionu - ppor. rez. Adam Kreyza
• dowódca 1 kompanii - ppor. rez. W. Markiefka
• dowódca 2 kompanii - ppor. Antoni Leśniowski
• dowódca 3 kompanii - kpt. Julian Lutkowski.

Oddział Zbierania Nadwyżek 73 pp

Nadwyżki osobowe, uzbrojenia i sprzętu po zakończeniu mobilizacji alarmowej, zostały początkowo przekazane przez 73 pp do Kadry Zapasowej Piechoty Oświęcim I. W KZP Oświęcim I, zmobilizowano bataliony i pododdziały przewidziane planem mobilizacyjnym. Pozostałe nadwyżki weszły w skład Ośrodka Zapasowego 23 DP organizowanego przez ppłk. Henryka Kowalówkę z 73 pp, który mobilizowany był przez Kadrę Zapasową Piechoty w Tarnowie. Wraz z Ośrodkiem dzieliły dalsze jego losy.

Kawalerowie Virtuti Militari

11 listopada 1966 w Londynie gen. broni Władysław Anders nadał sztandarowi 73 pp Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari^[55]. Sztandaru nie można było udekorować ponieważ leżał przysypany ziemią^[56]. Uroczystość dekoracji sztandaru miała miejsce w dniach 8 i 9 października 1994 na terenie dawnych koszar pułku w Katowicach. Aktu dekoracji dokonał mjr dypl. Zbigniew Bachurzewski, któremu asystował ppor. w st. spocz. Edward Cebulski^[57].

Za udział w kampanii wrześniowej oficerom i żołnierzom 73 pp przyznano 61 Krzyży Orderu Virtuti Militari oraz 42 Krzyże Walecznych.

W 1967 Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari odznaczony został plut. pchor. rez. Edward Cebulski^[56].

Mapy walk pułku

Symbole pułku

Sztandar 73 pp przed konserwacją

Sztandar

4 stycznia 1922 roku, w Kępnie, gen. Kazimierz Raszewski wręczył dowódcy pułku sztandar ufundowany przez społeczeństwo Kępna i powiatu kępińskiego^[2]. Na sztandarze wyhaftowany jest napis „powiat Kępiński” i herb Kępna. W dolnych rogach widnieją daty powstania pułku i wręczenia sztandaru^[69].

Podczas kapitulacji sztandar został zakopany przez plut. pchor. rez. Edwarda Cebulskiego i sierż. Feliksa Niedbała na wzgórzu znajdującym się na skraju wsi Zielone, w pobliżu szkoły zamienionej na szpital polowy^[70][2]. W 1993 pracownicy Muzeum w Biłgoraju, Tomasz Bordzeń i Grzegorz Skromak, odnależli sztandar pułku^[56]. Oryginalny sztandar znajduje się w Muzeum Ziemi Biłgorajskiej w Biłgoraju, natomiast jego kopia w Muzeum Śląskim w Katowicach^[71].

Żołnierz 73 pp z widoczną odznaką pułku oraz oznaczeniem na pagonie (1939r.)

Odznaka pamiątkowa

27 października 1925 roku Minister Spraw Wojskowych, generał dywizji Władysław Sikorski zatwierdził wzór odznaki pamiątkowej 73 Pułku Piechoty^[72]. Odznaka o wymiarach 47x33 mm ma kształt orła piastów śląskich z półksiężycem na piersi, trzymającego w szponach numer „73”, oparty w tle na skrzyżowanych młotkach, otoczony jest owalnym wieńcem laurowym. Nad orłem otwarta złota korona królewska, zamyka wieniec u góry. Odznaka oficerska, dwuczęściowa, wykonana w srebrze. Wykonawcą odznaki był Wiktor Gontarczyk z Warszawy^[28].

Żołnierze pułku

Dowódcy pułku^[69]

• kpt. piech. Kazimierz Zenkteller (2 X 1919 – 15 II 1920 → dowódca VII Brygady Rezerwowej^[73])
• mjr piech. Jan Namysł (15 II 1920^[74] – 1922)
• ppłk piech. Erwin Kossowski (1922 – 9 III 1923 → komendant miasta Łodzi^[75])
• płk piech. Anatol Laudański^[k] (9 III 1923 – 15 X 1925 → oficer PW w Dowództwie 23 DP^[76])
• płk SG Juliusz Drapella (15 X 1925 – 31 III 1927 → dowódca piechoty dywizyjnej 27 DP^[77])
• płk SG Marian Czerniewski (31 III 1927^[78] – 24 VII 1928 → pomocnik dowódcy OK VI do spraw uzupełnień^[79])
• ppłk dypl. Tadeusz Różycki-Kołodziejczyk (24 VII 1928 – 28 VI 1933 → szef Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego^[80])
• ppłk dypl. Alojzy Horak (28 VI 1933 – III 1935 → dyspozycja szefa Biura Personalnego M.S.Wojsk^[81].)
• ppłk dypl. Bronisław Duch (4 VII 1935^[82][83] – 1938 → dyrektor nauk Centrum Wyszkolenia Piechoty)
• ppłk piech. Piotr Sosialuk (1938 – IX 1939)

Zastępcy dowódcy pułku

• mjr piech. Henryk Sebera (p.o. od 18 II 1922^[84])
• mjr / ppłk piech. Zygmunt Szafranowski (1923 – 26 IV 1928 → zastępca dowódcy 10 pp)
• ppłk piech. Kazimierz Tadeusz Majewski (26 IV 1928 – 3 VIII 1931 → dowódca 38 pp^[85])
• ppłk piech. Ignacy Bobrowski (3 VIII 1931 – III 1935 → kierownik Okręgowego Urzędu WF i PW w Grodnie^[86])
• ppłk piech. Piotr Sosialuk (III 1935^[87] – 1938 → dowódca 73 pp)
• ppłk piech. Władysław II Adamczyk (do VIII 1939 → dowódca 201 pp)

II zastępca (kwatermistrz)

• ppłk piech. Henryk Kowalówka (1938 – 1939 → dowódca OZ 23 DP)

Żołnierze 73 pułku piechoty - ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[88] oraz Muzeum Katyńskie^[89][l][m].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-10-10].
• Edward Cebulski. Losy sztandaru 73 pułku piechoty. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4 (158), 1996. Warszawa: Wojskowy Instytut Historyczny. ISSN 0043-7182. 
• Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918–1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Tadeusz Przyjemski: Zarys historji wojennej 73-go pułku piechoty. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Leszek Szostek: 73 pułk piechoty. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2002, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 116. ISBN 83-88773-06-2.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne Na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Władysław Steblik: Armia „Kraków”, Wydawnictwo MON, Warszawa 1989
• Karol Rudziński. Wspomnienia dowódcy kompanii 73 pp z walk we wrześniu 1939. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 4, s. 179–192, 1984. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 0043-7182. 
• Jan Przemsza-Zieliński: Księga wrześniowej chwały pułków śląskich Tom I. Katowice: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1989. ISBN 83-03-02883-9.
• Przemysław Dymek: Księga wrześniowych walk pułków wielkopolskich, tom 1. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2013. ISBN 978-83-7889-002-7.
• Arkadiusz Dominiec, Marcin Bojdoł, Piotr Skupień: 23 Górnośląska Dywizja Piechoty. Wielka Księga Piechoty Polskiej 1918-1939 tom 23. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2018. ISBN 978-83-7945-615-4.
• Bolesław Surówka: Było minęło. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1980. ISBN 83-216-0063-8.

Linki zewnętrzne

• Program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. [dostęp 2022-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-02-10)].
• Poświęcenie i wręczenie sztandaru 73 pp
• GRH Grupa Operacyjna „Śląsk”