7 Pułk Artylerii Ciężkiej (II RP)

7 pułk artylerii ciężkiej (7 pac) – oddział artylerii ciężkiej Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

Pułk sformowany został 2 listopada 1921, w garnizonie Poznań, w koszarach na Sołaczu z połączenia 14 i 17 dywizjonów artylerii ciężkiej. Od 1929 jednostka podlegała bezpośrednio dowódcy 7 Grupy Artylerii. Pułk stacjonował w Poznaniu. W 1939 zmobilizował między innymi 14 dywizjon artylerii ciężkiej, 25 dywizjon artylerii ciężkiej, dowództwo 7 pac, I/7 pac i II/7 pac. W kampanii wrześniowej wspierał ogniem oddziały Armii „Poznań”.

Geneza i walki pododdziałów pułku w latach 1919 – 1921

W styczniu 1919 w Poznaniu na Sołaczu powstał I batalion artylerii ciężkiej wielkopolskiej^[1]. Na jego bazie utworzono dwa dywizjony po cztery baterie. Od maja dywizjony te stanowiły 1 pułk artylerii ciężkiej wielkopolskiej^[2]. W wyniku kolejnych zmian wydzielono z pułku 14 i 17 dywizjon artylerii ciężkiej. W tej formie oba dywizjony przebyły wojnę, a od listopada 1921 weszły w skład „pokojowego” 7 pac.

14 dywizjon artylerii ciężkiej

Od stycznia 1919 pojedyncze baterie kierowane były do walk z Niemcami na terenie Wielkopolski^[3]. We wrześniu 14 dac skierowano na front północny, gdzie wziął udział w działaniach na Połock^[4]. 19 października dywizjon wszedł w skład 14 DP i wspierał piechotę w obronie Berezyny i przedmościa w Bobrujsku^[5]. Walczył tam do lipca 1920. Od 9 lipca wspierał działania opóźniające 14 DP. Ciężki bój stoczył 16 lipca. Dzięki celnemu ogniowi udało się zażegnać krytyczną sytuację. Dywizjon wycofywał się przez Baranowicze, Kobryń aż pod Dęblin. 10 sierpnia 1920 zajął SO pod Kołbielą, skąd 16 sierpnia wspierał natarcie 14 DP w ramach bitwy warszawskiej^[6]. W pościgu towarzyszył piechocie do Ostrowi Mazowieckiej. Tam zakończył działania wojenne^[7]. Za męstwo w walce dywizjon został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari na trąbkę^[8][9].

17 dywizjon artylerii ciężkiej

17 dac pozostawał w Wielkopolsce. Dopiero 31 lipca 1920 dywizjon skierowano w rejon Ostrołęki, gdzie wspierał działania 205 ochotniczego pułku piechoty. Wycofywał się przez Rażanę – Maków – Przewadów pod Nasielsk^[6]. Tam osłaniał koncentrację 5 Armii. Po przejściu do natarcia wspierał forsowanie Wkry i działania na Ciechanów. Stąd skierowano go do Grodna. Wspierał tam działania Dywizji Ochotniczej. Działania wojenne zakończyły się 4 października pod Oranami^[10].

Bilans walk

Srebrnym Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari zostało odznaczonych 26 żołnierzy. 26 stycznia 1923 Naczelny Wódz odznaczył trąbkę I/7 pac (dawny 14 dac) Orderem Virtuti Militari V klasy. Krzyżem Walecznych zostało odznaczonych 47 oficerów i 20 szeregowych, w tym czterokrotnie – 2, trzykrotnie – 2, dwukrotnie – 9. Na polu bitwy poległo pięciu kanonierów^[11].

Pułk w okresie pokoju

X – lecie 7 pac w Poznaniu – defilada przed gen. dyw. Kazimierzem Dzierżanowskim; 1931 r.

X – lecie 7 pac w Poznaniu – defilada oddziałów artylerii ze 155 mm haubicą Schneider wz. 1917

Poświęcenie świetlicy 7 pac zorganizowanej przez Oddział Polskiego Białego Krzyża w Poznaniu; 1933 r.

Obchody Święta Niepodległości w Poznaniu w 1935 r. 105 mm armata Schneider wz. 13 podczas defilady

Obchody Święta Narodowego 3 Maja w Poznaniu w 1936 r. 155 mm haubica Schneider wz 1917 podczas defilady

Formowanie i zmiany organizacyjne

7 pułk artylerii ciężkiej powołany został rozkazem MSWojsk. z 2 listopada 1921. W jego skład wszedł jako I dywizjon dotychczas samodzielny 14 dywizjon artylerii ciężkiej. W tym samym miesiącu do pułku włączono „wojenny” 17 dywizjon artylerii ciężkiej. W kwietniu 1922 przemianowano go na III/2 pułku artylerii ciężkiej i z Poznania przeniesiono do Chełma Lubelskiego. Wkrótce do „pokojowego” 7 pułku artylerii ciężkiej przydzielono dawny II dywizjon 3 pac wielkopolskiego, działający podczas walk o niepodległość prawdopodobnie jako II/14 pac. Dywizjon ten przez pierwszych kilka miesięcy funkcjonował jako oddział detaszowany i stacjonował w Gnieźnie^[5].

W 1923 w skład pułku wchodziło: dowództwo, trzy dywizjony artylerii ciężkiej po trzy baterie, kadra oddziału łączności i kadra baterii zapasowej^[19]. W 1925 w strukturze pułku znalazła się 7 samodzielna bateria przeciwlotnicza oraz kadra kompanii pomiarów artylerii nr 7. W następnym roku bateria przeciwlotnicza została rozwinięta do dywizjonu przeciwlotniczego. Dywizjon przeciwlotniczy pozostawał w strukturach pułku do roku 1931, czyli do czasu usamodzielnienia się. Od tego czasu pułk składał się z dowództwa, kwatermistrzostwa, drużyny łączności i trzech dywizjonów − razem 7 baterii^[20].
W 1927 wszedł w życie „Plan mobilizacyjny S”. Zgodnie z nim pułk miał się rozwinąć do etatów wojennych w ciągu 10 dni od chwili ogłoszenia mobilizacji powszechnej. W tym samym czasie miał sformować dwubateryjną 71 kompanię artylerii pieszej wyposażoną w cztery ciężkie działa oraz 7 kompanię pomiarów artylerii. Ponadto w 4 dniu mobilizacji powszechnej planowano utworzyć dowództwo 10 Brygady Artylerii, w 15 dniu baterię zapasową, a w 30 dniu baterię marszową. W alarmie powinno dojść do rozwinięcia się 7 samodzielnego dywizjonu artylerii przeciwlotniczej^[20]. W 1929 zlikwidowano 3 baterię, ale utrzymano strukturę trzydywizjonową. Baterie 1, 2, 4, 5. wyposażone zostały w haubice, a baterie nr 7 i 8 posiadały armaty. W myśl rozkazu Departamentu Dowodzenia Ogólnego L. 5541/org.tj. z 2 grudnia 1938, z dniem 1 marca 1939 miał zostać utworzony samodzielny 17 dywizjon artylerii ciężkiej. W związku z tym do 20 marca wydzielono ze składu pułku 5. baterię haubic, która miała być zalążkiem dla nowego dywizjonu. Zmiany te spowodowały, że z dniem 1 kwietnia pułk przyjął strukturę dwudywizjonową z bateriami armat kal. 105 mm o nr 1 i 4 i bateriami haubic kal. 155 mm o nr 2, 3 i 5. Zlikwidowano też stanowisko II zastępcy dowódcy pułku^[21].

Zakwaterowanie

Pułk stacjonował w poniemieckich koszarach w garnizonie Poznań na Sołaczu. Kompleks utrzymany był w dość dobrym stanie, koszary były całkowicie zelektryfikowane, a warunki bytowe od początku należały do najlepszych w Wojsku Polskim. W połowie lat 20. XX w. pojawiły się kłopoty z piecami; część podłóg była w złym stanie, występowały awarie wodno-kanalizacyjne. Pułk starał się sobie radzić we własnym zakresie, a poważniejsze usterki usuwano w miarę otrzymywania środków finansowych. W 1925 w bloku drużyny dowództwa pułku uruchomiono pralnię. Z chwilą jej uruchomienia, w soboty w godzinach: 17.00-18.00, wszystkie pododdziały zdawały do prania bieliznę osobistą − koszule, kalesony i ręczniki. W związku z cięciami budżetowymi i brakiem ryczałtów na jej utrzymanie, po półtorarocznym funkcjonowaniu pralnia została zlikwidowana, a bieliznę prano w pralni garnizonowej. Pralnia pułkowa ponownie została uruchomiona w 1930^[24].

Kontrole koszar na Sołaczu wystawiały służbie zakwaterowania oceny dobre. Dobrze oceniano też strzelnice i place ćwiczeń. W tym wielkim kompleksie koszarowym zakwaterowane były też pododdziały 7 dywizjonu artylerii konnej, a od 1923. także 7 dywizjonu artylerii przeciwlotniczej. Rejony zakwaterowania poszczególnych oddziałów oddzielone były od siebie drucianymi siatkami. W oddzielnych budynkach znajdowały się mieszkania dla oficerów i podoficerów. Kadra żonata zazwyczaj mieszkała poza terenem koszar, w domach znajdujących się w pobliżu. Odpowiednie place ćwiczeń i strzelnice umożliwiały skuteczne szkolenie, a rozległy teren usytuowany poza koszarami wykorzystywano do szkolenia jazd zaprzęgami^[25].

Święta w pułku

Bardzo ważnym elementem wychowania patriotycznego były obchody świąt państwowych, kościelnych i święta pułkowego. Dziennikiem Rozkazów MSWojsk. nr 16 z 19 maja 1927, poz.174 wyznaczono dzień święta pułkowego na 12 stycznia. Data ta miała upamiętniać wyruszenie 1 baterii 1 pułku artylerii ciężkiej wielkopolskiej na front w rejon Kcyni. Dzień był jednak o tyle niefortunny, że bateria ta weszła w skład „pokojowego” 2 pułku artylerii ciężkiej tworząc jego wojenną tradycję. Dlatego też Dziennikiem Rozkazów MSWojsk. nr 4 z 12 kwietnia 1937, poz. 40 zmieniono datę święta pułkowego na 20 lipca – na pamiątkę wydzielenia z 1 pułku artylerii ciężkiej wielkopolskiej dwóch dywizjonów, na bazie których utworzono 3 pac wielkopolskiej i z jego oddziałów utworzono pokojowy 7 pac^[26].

Po raz pierwszy święto pułkowe obchodzono w 1925. Z uwagi an szkolenie programowe, przeniesiono je na niedzielę 17 stycznia. Święto w 1933 rozpoczęło się 11 stycznia o 9.30 w kościele garnizonowym mszą żałobną za zmarłych i poległych. O 19.00 na dziedzińcu koszarowym, przed działownią, odbył się uroczysty capstrzyk. Po odczytaniu każdego z 15 nazwisk poległych oraz zmarłych w trakcie służby żołnierzy, gaszono jedną z zapalonych wcześniej pochodni. Następnego dnia o 9.30 odbywało się nabożeństwo w kościele garnizonowym, po którym odbyła się defilada i powrót do koszar. Na placu koszarowym odczytano listę awansów oraz wręczono odznaki pamiątkowe. O 13.00 rozpoczął się obiad w kasynie podoficerskim z udziałem całej kadry oraz po 5 szeregowych z każdej baterii. Pozostali szeregowi jedli obiad w świetlicach dywizjonowych, w obecności części kadry. O 14.30 cały stan osobowy pułku wysłuchał specjalnego odczytu o historii jednostki, a następnie zorganizowano gry i zabawy dla szeregowych^[26].

Kultura i rozrywka

Życie kulturalne w pułku było dość bogate i urozmaicone. Na terenie koszar działał „Chór Męski 7 pac” i „Kółko Teatralne 7 pac”. Pułk posiadał też własną orkiestrę. Dobrze były wyposażone świetlice bateryjne i dywizjonowe, które w wolnych od zajęć chwilach zapewniały dostęp do prasy codziennej, gier planszowych i muzyki z gramofonu lub radia. Biblioteka pułkowa zapewniała duży wybór lektur fachowych, przygodowych, sensacyjnych, podróżniczych itd. Powiększała swoje zbiory dzięki dotacjom oficerów rezerwy oraz darom osób i instytucji cywilnych. Ważnym elementem kulturalno-oświatowym były coroczne wizyty szeregowych młodszego rocznika w poznańskim ogrodzie zoologicznym i Muzeum Wojska Polskiego. Zwiedzano także obiekty Międzynarodowych Targów Poznańskich. Dzięki odpowiednim umowom z teatrami i kinami szeregowcy mogli nabywać bilety po specjalnych zniżkach. Pułkowe koło sportowe z wieloma sekcjami pozwalało na rozwijanie sportowych zainteresowań tak kadrze, jak i szeregowcom^[27]. 22 października 1922 na terenie koszar, z rozkazu dowódcy OK VII, odbyła się uroczystość sadzenia drzewek owocowych. W trakcie sadzenia drzewek koncertowała orkiestra pułkowa. Uroczystość skierowana była przede wszystkim do żołnierzy pułku pochodzących z Kresów. Jej celem było krzewienie sadownictwa. Uroczystość poprzedzona została mszą oraz odczytem por. Rożnowskiego. Pierwsze drzewko zasadził dowódca pułku, ppłk Józef Rojek^[28].

Inspekcje w pułku

Inspekcje prowadzone w jednostkach wojskowych miały przede wszystkim za cel określenie stopnia przygotowania do działań wojennych. W czasie ich trwania sprawdzano między innymi poziom wyszkolenia i fachowego przygotowania żołnierzy. W 1929 podczas letniej koncentracji 25 Dywizji Piechoty zostały przeprowadzone wspólne manewry z udziałem 7 pac. Obserwatorem był wówczas gen. dyw. Jan Romer, który w swoim sprawozdaniu napisał, iż ćwiczenie cechowała teatralność dla oka. Podkreślił on całkowitą bezczynność zwiadów, brak rozpoznania topograficznego i współdziałania z lotnictwem. Ogólnie, pułk pod względem wyszkolenia technicznego ocenił jako dobry, ale pod względem taktycznym słaby^[29].
W 1934 pułk inspekcjonował gen. dyw. Mieczysław Norwid-Neugebauer. W celu oceny poziomu wyszkolenia kadry, przeprowadził on ćwiczenia doskonalące na temat Działanie artylerii dywizyjnej wzmocnionej dyonem artylerii ciężkiej w obronie ruchowej. Inspektor stwierdził, że oficerowie wydawali zbyt wiele niepotrzebnych rozkazów szczegółowych, a jednocześnie występowały trudności w podejmowaniu decyzji. W opinii Inspektora, dowódcy wszystkich szczebli wysyłali na pierwszą linię zbyt małą liczbę obserwatorów. Inspektor podkreślił jednak, iż w porównaniu z rokiem 1933, nastąpiła wyraźna poprawa w rozumieniu założeń taktycznych, choć współpraca z piechotą wymagała nadal doskonalenia^[30]. W czasie kontroli dobrze ocenieni zostali podoficerowie zawodowi, szczególnie w zakresie terenoznawstwa i topografii. Słabo oceniono poziom wyszkolenia jeździeckiego. Kontrola szkoły podoficerskiej wypadła dość dobrze. Instruktorzy właściwie i przystępnie przekazywali materiał, a elewi dobrze opanowali naukę o broni, ale zaledwie dostatecznie terenoznawstwo i obronę przeciwgazową^[31].

W 1935 gen. dyw. Norwid-Neugebauer zauważył dalszy postęp w pracy nad podniesieniem stopnia wyszkolenia taktycznego. W tym czasie pułk otrzymywał oceny dobre niemal we wszystkich kategoriach. Inspektor zwracał jednak uwagę na był zbyt duży schematyzm w pracy szkoleniowej oraz nadal kiepskie wyniki kadry w wyszkoleniu jeździeckim^[32]. W 1937 i 1938 inspekcje w 7 pac przeprowadzał gen. dyw. Juliusz Rómmel. Według niego oficerowie pod względem wartości taktycznych reprezentowali dobry poziom, natomiast podoficerowie zawodowi dostateczny. Dobrze ocenił pułk we współdziałaniu z wyższymi związkami taktycznymi. Również wytrzymałość fizyczna była oceniona jako dobra. Wyszkolenie bojowe oraz techniczne pododdziałów, a także szkoła podoficerska otrzymały ocenę dobrą, zaś dyscyplina w pułku oceniona była na bardzo dobrze^[32].

Pułk w kampanii wrześniowej

Artyleria ciężka w 1939 przed wybuchem II wojny światowej

Mobilizacja pułku w sierpniu 1939

Pułk był jednostką mobilizującą. W dniach 24-27 sierpnia 1939, zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, sformował w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem żółtym:

• dywizjon artylerii ciężkiej typ II nr 14 dla 14 DP
• pluton taborowy nr 14 dla 14 DP
• dywizjon artylerii ciężkiej typ II nr 25 dla 25 DP
• pluton taborowy nr 25 dla 25 DP
• dowództwo 7 pułku artylerii ciężkiej dla Armii „Poznań”
• I dywizjon 7 pułku artylerii ciężkiej typ I dla Armii „Poznań”
• II dywizjon 7 pułku artylerii ciężkiej typ I dla Armii „Poznań”

Działania bojowe

Pułk rozwinął się do stanu wojennego, w składzie dwóch dywizjonów typu I. Każdy dywizjon składał się z trzech baterii po cztery działa. Pierwszy dywizjon był uzbrojony w dwanaście 105 mm armat, a drugi w dwanaście 155 mm haubic^[e].

W Księdze pamiątkowej artylerii polskiej... autor podaje: cyt.: Wszystkie baterie trzydziałowe^[33]. Daje to ogólną liczbę 9 dział w dywizjonie.

Po zmobilizowaniu pułk zajął stanowiska na przedmościu „Koło”, gdzie miał działać jako artyleria wsparcia. Zgodnie z rozkazem operacyjnym gen. dyw. Tadeusza Kutrzeby, pułk razem z kompanią balonów obserwacyjnych nr 4 (dowódca – kpt. Kazimierz Mensch)^[34] i baterią pomiarów artylerii nr 1 od świtu 4 września został podporządkowany dowódcy GO „Koło”. Na przedmościu pułk pozostawał do 6 września bez styczności z nieprzyjacielem. W nocy z 6 na 7 września rozpoczął odwrót. Maszerował przez Kłodawę i Krośniewice, a 9 września osiągnął Sławęcin. Tu przydzielono mu baterię pomiarową w przewidywaniu użycia go do zwalczania artylerii. W nocy z 9 na 10 września przesunięto pułk do m. Upale.

W ramach planowanego natarcia GO gen. Knoll-Kownackiego, 7 pac (bez I da) przydzielono 14 Dywizji Piechoty, a I dywizjon miał wspierać ogniem 17 Dywizję Piechoty.

10 września I dywizjon maszerował przez Łęczycę w ugrupowaniu 17 DP. W czasie marszu wsparł skutecznie ogniem zalegający 29 pułk piechoty z 25 DP. Piechota wznowiła natarcie i opanowała wyznaczony obiekt natarcia. Celność ognia dywizjon zawdzięczał w dużej mierze współdziałającej z nim baterii pomiarowej. Po walce dywizjon nadal maszerował i w następnym dniu osiągnął wyznaczone stanowiska w ugrupowaniu 17 DP. Tu zabezpieczał ogniowo natarcie i zwalczał silną artylerię niemiecką.

Dowództwo pułku z II dywizjonem marszem rokadowym dopiero wieczorem 11 września osiągnęło wyznaczony rejon w m. Mąkolice Wschodnie. W nocy z 11 na 12 września niemiecka artyleria wykonała potężne nawały ogniowe na Mąkolice, gdzie zgrupowane było dowództwo pułku i II/7 pac oraz 14 dac. Jednostka poniosła duże straty. Między innymi poległ dowódca 7 pac, płk Tadeusz Bodnar. Dowodzenie przejął dowódca II dywizjonu mjr Jerzy Bolechowski. W ciągu dnia 12 września udało się zebrać dowództwo i I/7 pac w rejonie Łęki Kościelne, z wyjątkiem jednej haubicy i około 50% wozów amunicyjnych. Pomimo tego, że pułk był czasowo niezdolny do wykonania zadań bojowych otrzymał rozkaz osłony ogniowej wycofania się 14 DP na północ przez Bzurę. Pułk nakazanego mu zadania nie wykonał. Major Bolechowski został zawieszony w czynnościach służbowych. Pełnienie obowiązków dowódcy pułku zostało powierzone majorowi Wilkońskiemu. Wymieniony oficer zawiesił w czynnościach służbowych dwóch dowódców baterii oraz wydał rozkaz spalenia akt pułkowych i niepotrzebnej części taborów. W nocy z 14 na 15 września br. pułk (w dalszym ciągu bez I dyonu) przemaszerował w rejon Łowicza i zajął stanowiska ogniowe 3 km na północny wschód od tej miejscowości. Przez cały dzień 15 września pułk wspierał GO gen. Bołtucia (4 i 16 DP). W nocy z 15 na 16 września pułk przemaszerował do rejonu Rybna, do dyspozycji dowódcy GO gen. Knoll-Kownackiego. Rano 16 września II dyon zajął stanowiska ogniowe w Lipnicach. Około godz. 10.00 dowódca artylerii GO rozkazał dowódcy pułku otworzyć ogień na Antoniew, Bronisławy i las na północny zachód od Dębska, przy czym ogień miał być prowadzony według mapy. W czasie prowadzenia ognia na stanowiska II dyonu wykonane zostało natarcie niemieckich czołgów.

Jedna z baterii dotarła do m. Sanniki dopiero w nocy z 14 na 15 września^[35].

Symbole pułkowe

Sztandar

Wręczenie sztandarów pułkom artylerii z VII OK w Poznaniu - biskup polowy Józef Gawlina wbija gwóźdź w drzewce sztandaru; 29 czerwca 1938.

11 kwietnia 1938 Prezydent RP zatwierdził wzór sztandaru dla pułku^[36].

W środę 29 czerwca 1938 w Poznaniu, na placu ćwiczeń artylerii, na Golęcinie-Sołaczu gen. dyw. Juliusz Rómmel, w imieniu Prezydenta RP, wręczył dowódcy pułku sztandar ufundowany przez społeczeństwo Poznania. Sztandar poświęcony został przez biskupa polowego Józefa Gawlinę^[37]. Tego samego dnia sztandary otrzymały także: 14 pal, 17 pal, 25 pal, 7 daplot i 7 dak. Ceremonia zakończona została defiladą, którą prowadził dowódca 7 Grupy Artylerii płk art. Michał Jancewicz.
Sztandar został wykonany zgodnie z wzorem określonym w Dekrecie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 24 listopada 1937 o znakach wojska i marynarki wojennej opublikowanym w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej nr 5 z 28 stycznia 1938. Na prawej stronie płata znajdował się amarantowy krzyż, w środku którego wyhaftowano orła w wieńcu z wawrzynu. Na białych polach, pomiędzy ramionami krzyża, znajdowały się cyfry 7 w mniejszych wieńcach z wawrzynu^[38].

Na lewej stronie płatu sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego znajdował się wieniec taki sam jak po stronie prawej, a w wieńcu trzywierszowy napis „HONOR I OJCZYZNA”. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach umieszczone były na tarczach^[39]:

• w prawym górnym rogu – wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej
• w lewym górnym rogu – wizerunek Świętej Barbary,
• w prawym dolnym rogu – godło Poznania
• w lewym dolnym rogu – odznaka pamiątkowa pułku

Na ramionach amarantowego krzyża kawalerskiego umieszczono napisy i daty związane z historią pułku^[39]:

• na górnym –„Szybin 11.I.1919
• na dolnym –„Poznań 3.1.1919” oraz „Poznań 2.XI.1921”
• na lewym –„Połock 20-21.IX. 1919” oraz „Kołbiel 17.VIII. 1920”
• na prawym –„Ciechanów 19.VIII. 1920” oraz „Grodno 23 25.IX. 1920”

Głowica sztandaru znajduje się (1990) w kolekcji prywatnej Michała Palacza ze Swarzędza^[40].

Odznaka pamiątkowa

Zatwierdzona Dz. Rozk. MSWojsk. nr 3, poz. 25 z 20 stycznia 1930. Odznakę stanowi mosiężna czworoboczna rama z nacięciami imitującymi pierścień wiodący lufy. Na tarczę nałożona czteropromienna gwiazda pokryta białą emalią w sześciu warstwach kątowych, symbolizujących różnej wielkości kąty obserwacji. Pośrodku gwiazdy umieszczona jest ośmioboczna tarcza ze srebrnym orłem wz. 1927 okolonym emaliowanymi barwami artylerii – ciemnozieloną i szkarłatną. Poniżej orła wpisano numer 7. Trzyczęściowa – oficerska, wykonana w tombaku, emaliowana. Wymiary: 52x52 mm. Wykonanie: Stefan Zygmaniak – Poznań^[41].

Żołnierze pułku

Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku

Żołnierze 7 pułku artylerii ciężkiej - ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[56] oraz Muzeum Katyńskie^[57][f][g].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281. 
• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Adam Kiciński: Zarys historii wojennej 7-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1928, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne Na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914-1939. Londyn: 1975.
• Wojciech Wilkoński, Działania artylerii armii "Poznań" w 1939, Przegląd Historyczno-Wojskowy Nr 4 (106), Warszawa 1983
• Tadeusz Garlicki, Przyczynki do działań artylerii ciężkiej w wojnie obronnej Polski w 1939 r., Przegląd Historyczno-Wojskowy Nr 1 (95), Warszawa 1981
• Waldemar Rezmer: Armia „Poznań” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1992. ISBN 83-11-07753-3.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Piotr Zarzycki: 7 pułk artylerii ciężkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt nr 124. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2008. ISBN 978-83-88773-15-0.