80 Pułk Piechoty (II RP)

80 Pułk Strzelców Nowogródzkich

Nowogródzki Pułk Strzelców

Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	11 lipca 1919
Rozformowanie	1939
Tradycje
Święto	11 lipca
Nadanie sztandaru	15 lipca 1923
Dowódcy
Pierwszy	ppłk Antoni Ostankowicz
Ostatni	płk Stanisław Fedorczyk
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka bitwa pod Horodzcem (14 maja 1920) bitwa pod Zarębami Kościelnymi bitwa pod Kaczkowem bitwa o przedmoście warsz. (13–16 VIII 1920) konflikt polsko-litewski kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	garnizon Wilno Słonim
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	1 Dywizja Litewsko-Białoruska 2 Brygada Jazdy XXVIII Brygada Piechoty 20 Dywizja Piechoty

80 Pułk Strzelców Nowogródzkich (80 pp) – oddział piechoty Wojska Polskiego II RP.

Formowanie i zmiany organizacyjne

10 lipca 1919 roku ówczesny dowódca Frontu Litewsko-Białoruskiego, generał porucznik Stanisław Szeptycki wydał rozkaz Nr 200/I w sprawie sformowania Nowogródzkiego Pułku Strzelców i batalionu uzupełnień Nowogródzkiego Pułku Strzelców. Obie jednostki zostały zorganizowane w Lidzie, na bazie batalionu uzupełnień Dywizji Litewsko-Białoruskiej stacjonującego w Wołkowysku^[1]. Na stanowisko dowódcy pułku i jednocześnie dowódcy I batalionu został wyznaczony podpułkownik Antoni Ostankowicz, dotychczasowy dowódca baonu uzupełnień w Wołkowysku. Podpułkownik Ostankowicz otrzymał wspomniany rozkaz 11 lipca 1919 roku. Tego samego dnia baon uzupełnień został przetransportowany koleją z Wołkowyska do Lidy^[2][3].

26 lipca 1919 roku pułk został przetransportowany koleją do Baranowicz, gdzie wszedł w skład grupy generała Stefana Mokrzeckiego^[4].

W Lidzie pozostał podporucznik Antoni Małyszko i 14 instruktorów z zadaniem zorganizowania batalionu uzupełnień Nowogródzkiego Pułku Strzelców. Następnie batalion został przeniesiony do Nieświeża, a później do Słonimia^[5].

2 sierpnia 1919 roku dowództwo pułku objął pułkownik Stanisław Józef Kowalski. Podpułkownik Ostankowicz pozostał na stanowisku dowódcy I batalionu do 21 sierpnia, kiedy to został przeniesiony na stanowisko dowódcy Powiatu Etapowego Baranowicze. Nowym dowódcą I batalionu został kapitan Leon Hejbowicz^[6].

W grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Nieświeżu^[7].

Pułk w walkach o granice

25 września 1919 roku pod wsią Filipowicze pułk przeszedł swój chrzest bojowy. Patronem pułku został Ładysław z Gielniowa, którego wspomnienie liturgiczne w Kościele katolickim w Polsce obchodzone jest 25 września^[8]

18 grudnia 1919 roku pułk przybył do Bobrujska, gdzie następnego dnia dowódca frontu, generał Szeptycki wręczył dowódcy pułku chorągiew będącą darem Związku Kobiet Kresowych „Pogoń” w Wilnie^[9].

25 grudnia 1919 roku w miasteczku Kublicze pułk dołączył do II Brygady Litewsko-Białoruskiej pułkownika Czesława Mączyńskiego. 7 stycznia 1920 roku w czasie udanego wypadu na Czereświaty poległ pierwszy żołnierz pułku, szeregowiec Safran Ilukowicz. 2 kwietnia 1920 roku dowództwo pułku objął major Wincenty Rutkiewicz, przybyły z Mińskiego Pułku Strzelców. Pułkownik Kowalski został oddany do dyspozycji Naczelnego Dowództwa. W drugiej połowie kwietnia 1920 roku do pułku dołączył II batalion kapitana Tarasiewicza, zorganizowany w batalionie zapasowym w Nieświeżu^[10]. 21 maja 1920 roku dowództwo pułku przejął podpułkownik Kazimierz Rybicki, dotychczasowy dowódca Grodzieńskiego Pułku Strzelców i czasowo pełniący obowiązki dowódcy I Brygady Litewsko-Białoruskiej.

Zimę 1919–1920 spędził na froncie. 20 czerwca 1920 roku broniąc odcinka nad rzeką Czernic pułk wytrzymał uderzenie przeważających sił Armii Czerwonej.

W czerwcu 1920 roku pułk otrzymał uzupełnienia z batalionu zapasowego 4 pułku piechoty Legionów w Kielcach i batalionu zapasowego 17 pułku piechoty w Rzeszowie. Uzupełnienia przybyłe z Kielc wcielono do I i II batalionu, natomiast z batalionu marszowego przybyłego z Rzeszowa utworzono III batalion pod tymczasowym dowództwem porucznika Karola Mancewicza, a następnie kapitana Dubińskiego. Ponadto z wybranych z całego pułku rzemieślników (cieśli, kowali itd.) zorganizowana została kompania techniczna^[11].

5 lipca 1920 roku w Zarzecku III batalion został otoczony przez bolszewicką kawalerię i „niemal w pień wycięty”. Resztki ocalałych żołnierzy zostały wcielone do I i II batalionu. Kapitan Dubiński pozostał ranny na polu walki. Tak samo dowódca II batalionu, kapitan Tarasiewicz. Nowym dowódcą II batalionu został major Władysław Oziewicz^[12]. 17 lipca 1920 roku poległ dowódca I batalionu, kapitan Leon Hejbowicz i dowódca 4 kompanii, porucznik Franciszek Mielnicki. Dowództwo I batalionu przejął porucznik Roman Bełkowski^[13].

W ostatniej dekadzie lipca 1920 roku w skład pułku, jako III batalion, został włączony batalion marszowy ze Słonimia pod dowództwem kapitana Józefa Kostko. 31 lipca podpułkownik Rybicki objął dowództwo II Brygady Litewsko-Białoruskiej. Dowódcą pułku został major Oziewicz^[14].

3 sierpnia 1920 roku w Małkini porucznik Roman Bełkowski popełnił samobójstwo. Wymieniony oficer został ranny w nogę 1 sierpnia w obronie przedmościa Brańsk. Motywem zamachu samobójczego był zarzut „jakiegoś osobnika, że z taką raną mógłby się jeszcze bić!”^[15][16]. Dowództwo I batalionu przejął porucznik Aleksander Walczak^[17].

Po zakończeniu Bitwy Warszawskiej pułk otrzymał chorągiew z napisem „Obrońcom Warszawy”^[18].

17 sierpnia 1920 roku dowództwo pułku objął podpułkownik Bolesław Waśkiewicz. Do połowy września 1920 roku II batalionem dowodził pułkownik Stanisław Józef Kowalski^[a], który będąc w podeszłym wieku zrezygnował ze służby etapowej i w sierpniu zgłosił się ochotniczo na front. W nocy z 8 na 9 września 1920 roku, w walkach we wsi Kruszyniany, do niewoli dostał się ranny dowódca I batalionu, porucznik Walczak. Przed bitwą nad Niemnem dokonano zmian na stanowiskach dowódców batalionów. Batalion I objął major Władysław Oziewicz, batalion II - kapitan Eugeniusz Zabawski, a batalion III - kapitan Jerzy Dąbrowski z Grodzieńskiego Pułku Strzelców^[19][b].

Pułk wziął udział 8 października w wyprawie generała Lucjana Żeligowskiego na Wilno.

1 listopada 1920 roku w wypadzie na wieś Wiciuny poległ dowódca 1 kompanii, podporucznik Henryk Kawecki, który 24 października został udekorowany przez dowódcę pułku Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari^[20][c]. 17 listopada dowództwo I batalionu objął kapitan Lewandowski. 30 listopada, po wejściu w życie zawieszenia broni, pułk znajdował się linii bojowej Skietery – Kiejmińce – Wierszuliszki – Wierciuny, na której odpierał ciągłe ataki Litwinów na własne placówki. 20 grudnia pułk został zluzowany i trzy dni później wkroczył do Wilna^[21].

Kawalerowie Virtuti Militari

Ponadto 31 oficerów i 88 szeregowców zostało odznaczonych Krzyżem Walecznych, w tym 27 dwukrotnie, 8 trzykrotnie i jeden czterokrotnie. Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej zostało odznaczonych 18 oficerów i 28 szeregowych^[23].

Mapy walk pułku

Pułk w okresie pokoju

Żołnierze 80 pułku piechoty na Zamku Królewskim w Warszawie; maj 1935.

Pluton cyklistów z hufców szkolnych z Państwowego Gimnazjum w Prużanie - raport przyjmuje płk Romuald Kohutnicki, dowódca 80 pułku piechoty.

W Wilnie pułk stacjonował do kwietnia 1922 roku^[21]. W październiku 1921 roku pułk otrzymał nazwę „80 pułk Strzelców Nowogródzkich” i został włączony w skład 20 Dywizji Piechoty. W międzyczasie pułk pod dowództwem majora Mieczysława Kaleńskiego-Jaśkiewicza wychodził z Wilna i obsadzał placówkami linię demarkacyjną na odcinku Rudziszki–Rykonty. 12 kwietnia 1922 roku pułk przybył do Słonimia^[21]. Stacjonował na terenie Okręgu Korpusu Nr IX^[24].

19 maja 1927 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 11 lipca, jako datę święta pułkowego^[25]. Pułk obchodził swoje święto w rocznicę otrzymania przez podpułkownika Antoniego Ostankiewicza rozkazu nr 200/I dowódcy Frontu Litewsko-Białoruskiego^[26].

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 80 pułk piechoty zaliczony został do typu III pułków piechoty o stanach zbliżonych do wojennych. Na czas wojny przewidywany był do działań osłonowych. Corocznie otrzymywał około 1010 rekrutów. Jego obsadę stanowiło 68 oficerów i 2200 podoficerów i żołnierzy^[27].

Pułk w kampanii wrześniowej

W 1939 pułk w składzie swej dywizji miał przydział mobilizacyjny do Armii „Modlin”^[30]. Mobilizacja alarmowa nastąpiła 22–23 marca i przerzucenie transportem kolejowym w okolice Płońska i Nasielska a na początku lipca przemarsz w rejon Mławy i Rzęgnowa, gdzie wykonywał umocnienia polowe. Pułk rozpoczął zacięte walki 1 września na odcinku Mławka Windyki.

Odznaczeni Krzyżem Walecznych w 1939

29 września 1939 roku dowódca Armii „Warszawa” generał dywizji Juliusz Rómmel, „w uznaniu zasług, za męstwo wykazane” nadał niżej wymienionym żołnierzom następujące odznaczenia:

• płk piech. Stanisław Fedorczyk – Krzyż Walecznych po raz czwarty,
• mjr piech. Jan Bronisław Schlichtinger – Krzyż Walecznych po raz czwarty,
• kpt. Adam Domaradzki^[f] – Virtuti Militari 5 kl.,
• mjr piech. Ludwik Stanisław Jędrzejczyk – Virtuti Militari 5 kl.,
• kpt. Karol Babraj^[g] – Krzyż Walecznych po raz drugi,
• mjr piech. Arnold Jaskowski – Krzyż Walecznych po raz trzeci,
• kpt. Zenon Sawka – Krzyż Walecznych po raz drugi.

Ponadto do dyspozycji dowódcy pułku przyznał dziesięć krzyży Virtuti Militari 5 kl.^[32]

Mapy walk pułku w 1939

Symbole pułkowe

Sztandar

16 czerwca 1923 roku Prezydent RP dekretem L. 743/1923 zatwierdził wzór lewej strony płachty chorągwi 80 pułku piechoty^[40].

15 lipca 1923 roku w Słonimiu Minister Spraw Wojskowych, generał broni Stanisław Szeptycki wręczył, w imieniu Prezydenta RP, chorągiew ufundowaną przez społeczeństwo ziemi nowogródzkiej^[30].

W kampanii wrześniowej, podczas silnego nalotu niemieckiego pod Glinojeckiem, sztandar przejął kpt. Julian Otto. Płat, wraz z orłem i gwoździami pamiątkowymi, zapakował do torby od maski przeciwgazowej i nosił przy sobie do końca walk w Warszawie. Przed wkroczeniem Niemców do stolicy, postanowił wraz z kpt. Franciszkiem Dorosem i kpt. Czesławem Kraszewskim ukryć sztandar na terenie posesji swojego teścia (Chrostowski) przy ul. Janinówka w Warszawie^[30].

Kpt. Otto odkopał sztandar w 1950 roku. Ponieważ okazało się, że płat całkowicie zbutwiał i rozpadał się pod dotknięciem, spalił wydobyte szczątki. Orła i gwoździe przekazał w 1959 roku do muzeum w Mławie^[41].

Odznaka pamiątkowa

9 kwietnia 1921 roku Minister Spraw Wojskowych zatwierdził odznakę Nowogródzkiego Pułku Strzelców. 13 grudnia 1921 generał porucznik Kazimierz Sosnkowski zezwolił na noszenie odznak pamiątkowych wyłącznie tych, które zostały zatwierdzone przez Ministra Spraw Wojskowych lub Naczelnego Wodza. Wśród tych odznak została wymieniona odznaka pamiątkowa Nowogródzkiego Pułku Strzelców^[42].. Odznaka nazywana „Krzyżem 80 PP” o wymiarach 39 x 39 mm ma kształt krzyża maltańskiego. Pokryta jest przeźroczystą emalią barwy czerwonej, a obramowana emalią barwy białej. Na środku krzyża orzeł srebrny na czerwonej emalii, obramowany srebrną obwódką. Odznaka dla oficerów i szeregowych identycznego wzoru, ale ze względu na koszty mogła być wykonana z tańszego materiału dla szeregowych. Wykonanie: Adam Nagaiski - Warszawa^[43].

Strzelcy nowogródzcy

Stanisław Ślesicki, ostatni żyjący uczestnik bitwy pod Mławą. Był dowódcą III plutonu, 8 kompanii, 80 pp Strzelców Nowogródzkich.

Dowódcy pułku^[h]

• ppłk piech. Antoni Ostankowicz (11 VII - 2 VIII 1919)
• płk piech. Stanisław Józef Kowalski (3 VIII 1919 - 2 IV 1920)
• mjr piech. Wincenty Rutkiewicz (3 IV - 21 V 1920)
• ppłk piech. Kazimierz Jarosław Rybicki (22 V - 31 VII 1920 → dowódca II Brygady Litewsko-Białoruskiej)
• mjr piech. Władysław Oziewicz (1 - 16 VIII 1920)
• ppłk piech. Bolesław Waśkiewicz (17 VIII - 14 XI 1920 → dowódca Grodzieńskiego Pułku Strzelców)
• ppłk piech. Władysław Oziewicz (od 15 XI 1920)
• płk piech. Konstanty Oświeciński (1923 - 18 I 1925 → dowódca 41 pp^[45])
• płk piech. Stanisław Sobieszczak (18 I 1925^[45] – 31 VII 1927 → inspektor piechoty KOP^[46])
• ppłk / płk piech. Romuald Kohutnicki (22 VII 1927^[47] - 16 X 1935 → dowódca Brygady KOP „Nowogródek”)
• ppłk / płk piech. Stanisław Fedorczyk (XI 1935 – IX 1939)

Zastępcy dowódcy pułku^[i]

• ppłk piech. Aleksander Powroźnicki (VII 1922 - 1923)
• ppłk SG Mikołaj Freund-Krasicki (X 1924 - VI 1925)
• ppłk SG Tadeusz Alf-Tarczyński (II 1926 - 31 X 1927 → zastępca dyrektora nauk WSWoj.^[49])
• ppłk dypl. piech. dr Władysław Kulma (31 X 1927^[50] - I 1931 → dowódca 25 pp^[51])
• ppłk piech. Stanisław Fedorczyk (I 1931^[52] – XI 1935 → dowódca 80 pp)

II zastępcy

• mjr piech. Jan Słomka (do 1939^[53])
• mjr piech. Jan Szopa (1939)

Żołnierze 80 pułku piechoty - ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[54] oraz Muzeum Katyńskie^[55][j][k].

Upamiętnienie

W Mławie istnieje ulica „Żołnierzy 80 Pułku Piechoty”^[59]

• 

  Tablica w kościele garnizonowym w Londynie

• 

  Tablica w kościele Przemienienia Pańskiego w Nowogródku

• 

  Aleja grobów żołnierzy 80 Pułku Piechoty poległych w obronie Warszawy w 1939 r. na cmentarzu w Ząbkach.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918-1920. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1934.
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. 2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Arnold Jaskowski: Zrekonstruowana obsada 80 pp oraz 80-go Pułku II rzutu. [w:] B.I.21d [on-line]. IPMS, 1941-06-16. [dostęp 2018-06-06].
• Ludwik Jędrzejczyk: Zarys historii wojennej 80-go pułku Strzelców Nowogródzkich. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Ryszard Juszkiewicz: Bitwa pod Mławą 1939. T. 33. Warszawa: Książka i Wiedza, 1979, seria: Prace Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Juliusz Rómmel: Za honor i ojczyznę. Wspomnienia dowódcy armii „Łódź” i „Warszawa”. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo „Iskry”, 1958.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Włodzimierz Wierzbicki (red.), Bronisław Skarżyński (red.), Jan Waszczuk (red.): Korpus Poleski (jednodniówka). Brześć nad Bugiem: Okręg Korpusu Nr IX, 1928.